 | |||
 pułkownik dyplomowany piechoty | |||
| Data i miejsce urodzenia | 31 sierpnia 1891 | ||
|---|---|---|---|
| Data i miejsce śmierci | 3 lutego 1969 | ||
| Przebieg służby | |||
| Lata służby | od 1915 | ||
| Siły zbrojne | |||
| Formacja | |||
| Jednostki | |||
| Główne wojny i bitwy | |||
 | |||
| Odznaczenia | |||
               | |||
| |||
 | |||
| Data urodzenia | |||
|---|---|---|---|
| Data śmierci | |||
| Minister skarbu | |||
| Okres | od 30 września 1939 | ||
| Poprzednik | |||
| Następca | |||
| Minister przemysłu i handlu | |||
| Okres | od 9 października 1939 | ||
| Poprzednik | |||
| Następca | |||
| |||
Adam Ignacy Koc,ps.Witold,Szlachetny,Adam Krajewski,Adam Warmiński,Witold Warmiński (ur.31 sierpnia1891 wSuwałkach, zm.3 lutego1969 wNowym Jorku[1]) –polski wojskowy i polityk,poseł,dziennikarz,pułkownikdyplomowanypiechotyWojska Polskiego,wolnomularz, uczestnik walk o niepodległośćPolski wI wojnie światowej iwojnie polsko-bolszewickiej, Komendant NaczelnyZwiązku Legionistów Polskich od 1936 do 1938,kawaler Orderu Virtuti Militari.
W młodości członekZwiązku Rewolucyjnego Młodzieży Narodowej, potemZwiązku Walki Czynnej iZwiązku Strzeleckiego. Komendant okręgu warszawskiego, a następnie Komendant NaczelnyPolskiej Organizacji Wojskowej i oficerLegionów Polskich. Członek tzw.Konwentu Organizacji A. Od grudnia 1919 wWojsku Polskim. Podczas wojny polsko-bolszewickiej dowódca 201 pułku piechoty Obrony Warszawy, a następnieDywizji Ochotniczej (31 lipca – 3 grudnia 1920). Później na różnych stanowiskach wMinisterstwie Spraw Wojskowych. Uczestnikprzewrotu majowego po stronie sił dowodzonych przezJózefa Piłsudskiego. Później na stanowisku szefa sztabuDowództwa Okręgu Korpusu Nr VI weLwowie (od 14 września 1926 do 4 marca 1928).
Uważany za członka tzw.grupy pułkowników. Poseł na SejmII,III (z ramieniaBezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem) iIV kadencji w latach 1928–1936 oraz senatorV kadencji w latach 1938–1939. Członek Koła ParlamentarnegoObozu Zjednoczenia Narodowego w1938 roku[2]. Od 1929 do 1930 redaktor naczelny prosanacyjnych dzienników – najpierwGłosu Prawdy, a potemGazety Polskiej.
Wiceminister skarbu (od 23 grudnia 1930 do grudnia 1935) oraz komisarz rządowy wBanku Polskim (styczeń 1932 – grudzień 1935). Jeden z głównych negocjatorów i autorów umów pożyczkowychII Rzeczypospolitej zFrancją iWielką Brytanią. Prezes Banku Polskiego od 7 lutego do 27 kwietnia 1936.
Po śmierci Józefa Piłsudskiego w grupie zwolenników gen.Edwarda Śmigłego-Rydza. Komendant NaczelnyZwiązku Legionistów Polskich (24 maja 1936 – 25 czerwca 1938). Współautor programu, a następnie szefObozu Zjednoczenia Narodowego (luty 1937 – styczeń 1938). Zwolennik zbliżeniasanacji zNarodową Demokracją iRuchem Narodowo-Radykalnym „Falanga”.
Podczaskampanii wrześniowej w 1939 koordynował ewakuację złota Banku Polskiego z kraju. Wiceminister skarbu (od 10 września 1939) wgabinecie Felicjana Sławoja Składkowskiego, potem minister skarbu (30 września – 9 grudnia 1939) oraz minister przemysłu i handlu (9 października – 9 grudnia 1939), a następnie II podsekretarz stanu w Ministerstwie Skarbu wrządzie emigracyjnym Władysława Sikorskiego. Od 1940 aż do śmierci przebywał wStanach Zjednoczonych, gdzie był m.in. wicedyrektoremInstytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce.
Adam Koc przyszedł na świat w rodzinie pieczętującej sięherbem Dąbrowa, pochodzącej zPodlasia. Jego dziadek, Leon, byłpowstańcem styczniowym, burmistrzem podsuwalskiegoFilipowa iSerej, a babka, Waleria – kurierkąRządu Narodowego. Ojciec, Włodzimierz Koc (1848–1925) nauczał języków starożytnych. Z jego małżeństwa z Heleną z domu Pisanko (1862–1894) na świat przyszło trzech braci: Adam Ignacy,Leon Wacław (1892–1954, późniejszy pułkownik dyplomowany Wojska Polskiego) oraz Stefan (1889–1908)[3].
Matka Koca zmarła w 1894. Po jej śmierci, dziećmi zaopiekowała się siostra Heleny, Elżbieta Pisanko. W 1899 rodzina przeniosła się do wynajmowanego mieszkania w Suwałkach, przy ul. Krzywej 80. Od 1900 Adam Koc uczył się w szkole elementarnej, a od 1901 w rosyjskim Gimnazjum Męskim w Suwałkach. Najprawdopodobniej w tym czasie rozpoczął on działalność niepodległościową, uczestnicząc w kółkach samokształceniowych[4].
Jesienią 1905, w czasierewolucji, był członkiem komitetustrajku szkolnego gimnazjalistów. Ze względu na swoje zaangażowanie w działalność tej organizacji, został relegowany ze szkoły (razem zAleksandrem Putrą). W tym czasie należał zapewne także doNarodowego Związku Robotniczego, będącego organizacją bliskąNarodowej Demokracji (aktywnym działaczem NZR był brat Adama, Stefan Koc)[5]. W styczniu 1906 rozpoczął naukę w Polskiej Prywatnej Siedmioklasowej Szkole Handlowej w Suwałkach (obecnie Zespół Szkół nr 2)[6]. Następnie ojciec wysłał go doKrakowa, gdzie miał trafić na Wydział FilozoficznyUniwersytetu Jagiellońskiego. Aby tak się jednak stało, musiał zdać maturę w jednym z krakowskich gimnazjów. Doszło do tego 20 czerwca 1912 w IV gimnazjum klasycznym w podkrakowskimPodgórzu (obecnie IV Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki). Koc uzyskał oceny bardzo przeciętne (w większości dostateczne, jedynie złaciny igreki otrzymał ocenę dobrą)[7], jednak wystarczające do rozpoczęcia nauki na Wydziale Filozoficznym UJ, napolonistyce[8].
Główny artykuł:Związek Walki Czynnej.Przystępując do egzaminu maturalnego Koc już od trzech lat przebywał w Krakowie, gdzie zaangażował się w działalność niepodległościową. Zaliczany był wówczas do radykalnej młodzieży narodowej. Jego mentorem byłWładysław Studnicki, a wśród najbliższych współpracowników znaleźli się Aleksander Putra,Bogusław Kunc iBolesław Dąbrowski. Jesienią 1909 Koc wstąpił do nowo powstałego Związku Rewolucyjnego Młodzieży Narodowej (ZRMN), który następnie został włączony przez Studnickiego do konspiracyjnegoZwiązku Walki Czynnej (ZWC), pomimo jego obaw co do wpływówsocjalistycznych w tej organizacji. Adam Koc przybrał wówczas konspiracyjny pseudonimWitold[9]. Do organizacji wprowadził w 1911 swego brata, Leona[10].
Koc zaangażował się także w działalnośćZwiązku Strzeleckiego, legalnej organizacji powiązanej z ZWC. Początkowo był skarbnikiem krakowskiego oddziału tej organizacji. Na przełomie maja i czerwca 1910 został wysłany przezJózefa Piłsudskiego iKazimierza Sosnkowskiego doGrodna (gdzie przebywał jego ojciec, wówczas już emeryt), w celu sporządzenia szczegółowego opisutamtejszej twierdzy rosyjskiej. Zadanie wykonał, a mapy z naniesionymi szkicami przekazał wysłanemu przez organizacjęAleksandrowi Prystorowi[11]. Powodzenie tej misji najprawdopodobniej zadecydowało o tym, że w 1913 Koc został przyjęty na wyższy kurs oficerski ZWC (w ramachoficerskiej szkoły Związku Strzeleckiego w Stróży kołoLimanowej), a wiosną 1914 zdał egzamin, uzyskując stopień oficera Związku iZnak oficerski „Parasol”[12]. Od października 1913 był także adiutantem Komendy Głównej Związku Strzeleckiego dla sprawzaboru rosyjskiego[13].
Główny artykuł:Polska Organizacja Wojskowa.Po wybuchuI wojny światowej, 10 sierpnia 1914, wykonując instrukcję przekazaną mu wcześniej przezWalerego Sławka, Adam Koc przybył wraz z bratem zDruskienik doWarszawy i samorzutnie objął komendę nad Związkami Strzeleckimi funkcjonującymi na terenie zaboru rosyjskiego[14]. Nawiązał także kontakt zKarolem Rybasiewiczem, komendantemPolskich Drużyn Strzeleckich wKrólestwie Polskim. Z inicjatywy Koca doszło do połączenia obu organizacji. Został on zastępcą Rybasiewicza, który objął dowództwo nad połączonymi podmiotami[15]. 22 października 1914 bezimienna dotąd organizacja przyjęła nazwęPolskiej Organizacji Wojskowej. Dowództwo nad nią objął wysłannik Piłsudskiego,Tadeusz Żuliński. Głównym zadaniem POW byładziałalność dywersyjna na tyłach sił rosyjskich. Adam Koc pod pseudonimemWitold został członkiem Komendy Naczelnej POW[16], a na początku 1915 – również komendantem okręgu warszawskiego[17]. W lutym 1915 Koc został awansowany napodporucznika[18][a]. Chciał brać udział w walkach prowadzonych przezLegiony Polskie – pragnął walczyć z Rosjanami z bronią w ręku. Okazją do tego miała stać się misja przekazania raportów z działalności POW Piłsudskiemu, na jaką wysłał go Żuliński. Zazwyczaj kurierzy Polskiej Organizacji Wojskowej docierali doI Brygady Legionów Polskich poprzez linię frontu. Po jego ustabilizowaniu okazało się to niemożliwe. Koc musiał wobec tego wykorzystać północną drogę kurierską – poprzezFinlandię iSzwecję. Pod fałszywym nazwiskiemAdam Krajewski, wyruszył z Warszawy 25 maja 1915[19].
Najpierw trafił doPetersburga, skąd udał się w kierunku granicy fińskiej. Tam nielegalnie przekroczył granicę i poprzezTerijoki trafił doHelsinek. Stamtąd, nie bez komplikacji[b], przedostał się na terytorium szwedzkie. Cała operacja została przeprowadzona we współpracy z fińskimi organizacjami niepodległościowymi[20]. WSztokholmie Koc spotkał innego wysłannika POW,Aleksandra Sulkiewicza. Ze względu na problemy z uzyskaniemwizaustro-węgierskich, obaj członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej musieli udać się doKopenhagi. Po uzyskaniu wizy Koc trafił doPiotrkowa Trybunalskiego, gdzie spotkałAdama Skwarczyńskiego. Stamtąd pojechał do Krakowa, gdzie otrzymał mundur legionisty i mógł złożyć raport Piłsudskiemu[21].
Główny artykuł:Legiony Polskie (1914–1918).Po wykonaniu zadania Koc został wcielony do II batalionu5 pułku piechoty, tzw. „Zuchowatych”[21] w składzieIII Brygady Legionów. Po zdobyciu przez wojskapaństw centralnychLublina, otrzymał zadanie pokrywające się z jego wcześniejszymi doświadczeniami konspiracyjnymi. Miał zająć się wspieraniemWydziału Narodowego Lubelskiego (WNL) – organizacji propagującej na terenieLubelszczyzny politykę Piłsudskiego (rywalizującego z c.k. Komendą Legionów)[21]. Działalnością tą zwrócił na siebie uwagę władz austro-węgierskich, wobec czego został odesłany do służby liniowej. Dla Koca było to szczególnie trudne, ponieważ był słabego zdrowia (przeszedłzapalenie płuc imalarię), a dodatkowo cierpiał na znaczną wadę wzroku. Jak pisał:
W pełnieniu moich obowiązków natrafiłem na trudności, ponieważ miałem kłopoty ze wzrokiem. W nocy nic nie widziałem, a co raz zdarzały się nocne wypady, gdy po zapadnięciu zmroku wychodziliśmy na patrolowanie przedpola. Należało więc wyszukać sobie ordynansa bojowego, który mógłby w nocy zastępować osłabiony wzrok, prowadząc w ciemnościach[c][22].
18 września 1916 Koc został ciężko ranny wbitwie pod Sitowiczami nadStochodem. Został trafiony kulą karabinową w okolicewątroby. Wydarzyło się to podczas misji zwiadowczej, podczas prowadzenia wywiadu obserwacyjnego pozycji Rosjan ze stanowiska zorganizowanego nadębie. Tego dnia poległ sierżantAleksander Sulkiewicz, próbując udzielić pomocy rannemu Kocowi. Po ściągnięciu z drzewa, rannym zaopiekował się drFelicjan Sławoj Składkowski. Koca zabrano do Zakładu Sanitarnego Brygady[23]. Następnie trafił do szpitala legionowego w Lublinie, a potem do szpitala urządzonego wpałacu Pod Baranami w Krakowie[24].
Rekonwalescencja zakończyła się 31 stycznia 1917. Koc wrócił do działalności politycznej w I Brygadzie, gdzie został jednym z założycieli tzw. Towarzystwa Analfabetów – tajnej organizacji polityczno-wojskowej żołnierzy służących w 5 pułku piechoty, popierających niepodległościową politykę Piłsudskiego. W tym czasie był już jednym z piłsudczyków cieszących się znaczącym autorytetem w Legionach[24].
Ze względu na swą działalność, został karnie przeniesiony przez dowództwo doOstrowi Mazowieckiej, gdzie miał odbyć drugi kurs wyszkolenia. 22 lipca 1917, pokryzysie przysięgowym, jako oficer został internowany w obozie wBeniaminowie. Tymczasem jego brat, ppor. Leon Koc w przebraniu szeregowego został internowany wraz ze swoimi żołnierzami w obozie wSzczypiornie[25]. W obozie w Beniaminowie Adam Koc kontynuował piłsudczykowską działalność propagandową, przekonując internowanych o konieczności dalszego oporu. 22 kwietnia 1918 został zwolniony z obozu ze względu na zły stan zdrowia[26].
Po zwolnieniu z obozu Koc powrócił do działalności konspiracyjnej w Polskiej Organizacji Wojskowej i objął Komendę Naczelną POW nr 1 w Warszawie, obejmującą swoim działaniem obszar okupacji niemieckiej. Przejął ją poJanie Zdanowiczu-Opielińskim, który następnie przekonał Komendanta Głównego POWEdwarda Śmigłego-Rydza, aby ten mianował Koca Komendantem Naczelnym POW[d][27].
Adam Koc zastąpił takżeTadeusza Kasprzyckiego wKonwencie Organizacji A, powołanym latem 1917 przezBogusława Miedzińskiego,Jędrzeja Moraczewskiego i Kasprzyckiego,zakonspirowanym kierownictwie obozu piłsudczykowskiego[27].
Jako Komendant Naczelny, Koc (używający wówczas pseudonimuSzlachetny) zreorganizował podległą mu strukturę Komendy, wprowadził także w życie rozkaz Śmigłego-Rydza dotyczący utworzenia oddziałów lotnych do działań dywersyjnych. Inicjował również akcje przeciwko policji niemieckiej oraz koordynował współpracę POW zPogotowiem Bojowym PPS. Sprawna działalność w tych sferach sprawiła znaczący wzrost jego autorytetu. Zacieśniały się także jego relacje z Miedzińskim (który w strukturze POW odpowiadał za kontakty z partiami politycznymi) oraz ze Śmigłym-Rydzem. Tego ostatniego Koc czasowo zastąpił podczas pobytu Komendanta Głównego Polskiej Organizacji Wojskowej wKijowie (wrzesień 1918)[28].
Po utworzeniu tzw.rządu lubelskiego (7 listopada 1918), w Warszawie zaczęły powstawać niemieckierady żołnierskie. Koc był inicjatorem rozbrajania części z nich. 10 listopada 1918 razem zksięciemLubomirskim, członkiemRady Regencyjnej, na czele grupy działaczy POW, witał nadworcu kolejowym w Warszawie Józefa Piłsudskiego orazKazimierza Sosnkowskiego, którzy wracali do kraju po zwolnieniu z twierdzy wMagdeburgu[29]. Zaraz potem Koc wydał rozkaz o rozbrojeniu niemieckich wojsk okupacyjnych. Do akcji przystąpiło ok. 50 tys. członków POW, którym w krótkim czasie udało się w sposób zorganizowany przejąć władzę od Niemców[30].
Pomimo sprawowania przez Koca funkcji Komendanta Naczelnego POW (wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, jedynie część członków Polskiej Organizacji Wojskowej została wcielona doWojska Polskiego), przeszedł on na etat wojskowy[31], jednocześnie pełniąc funkcję referenta POW w Oddziale I OrganizacyjnymSztabu Generalnego WP. W marcu 1919 struktura podległa A.Kocowi została podporządkowana Oddziałowi VI Informacyjnemu Sztabu Generalnego, który w maju 1919 zmienił nazwę naOddział II.DekretemNaczelnego Wodza z 17 grudnia 1919 Koc został oficjalnie przyjęty do Wojska Polskiego[32] w stopniukapitana. Najpierw służył w Biurze Wywiadowczym Oddziału II, a następnie wysłano go na przeszkolenie w ramachWojennej Szkoły Sztabu Generalnego (od 13 czerwca do 1 grudnia 1919). Potem został szefem Sekcji IV Propagandy i Opieki nad Żołnierzem[33]. Jednocześnie dalej sprawował stanowisko Komendanta POW, choć trudno wskazać, które jego ówczesne działania były wykonywane w ramach wojskowych obowiązków służbowych, a które dotyczyły działalności Polskiej Organizacji Wojskowej[34]. 1 stycznia 1920 Koc został sekretarzem Kapituły TymczasowejOrderu Virtuti Militari[35][36] (jako jeden z pierwszych dziesięciu kawalerów tego orderu po 1919[37]). Był również w składzie jej Komisji Statutowej[38][36]. W maju i czerwcu 1920 przebywał naUkrainie, gdzie m.in. sprawował funkcję oficera łącznikowego przyatamanieSymonie Petlurze[39].
Główny artykuł:Dywizja Ochotnicza (II RP).11 czerwca 1920 Adam Koc został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 w stopniupodpułkownika, w piechocie, w grupie oficerów byłych Legionów Polskich[40]. 18 lipca 1920 objął dowództwo 201 pułku piechoty[39]. Został on utworzony w ramachArmii Ochotniczej, powstałej na skutek akcji mobilizacyjnej Wojska Polskiego, rozpoczętej w trakciewojny polsko-bolszewickiej mocą decyzjiRady Obrony Państwa. 201 Pułk Piechoty wszedł w skład5 Armii dowodzonej przez gen.Władysława Sikorskiego. W jego składzie znaleźli się przede wszystkim członkowie POW (m.in.Witold Giełżyński,Tadeusz Hołówko,Stanisław Thugutt orazAleksander Prystor). Pod koniec lipca oddział zajął pozycję podSurażem i rozpoczął udział w walkach. 31 lipca pułk włączono w skład nowo powstałejDywizji Ochotniczej, nad którą dowództwo objął ppłk Adam Koc. Trafiła ona naFront Północny. Brała udział m.in. w akcjach zaczepnych, zdobywając 16 sierpnia 1920Nasielsk[41][42]. Nie udało się jej jednak zniszczyć3 Korpusu Kawalerii dowodzonego przezGaj-Chana, któremu udało się wyrwać z okrążenia[43]. Później Dywizja Ochotnicza weszła w skład3 Armii dowodzonej przez gen. Rydza-Śmigłego i zdobyła m.in.Grodno[44]. Część żołnierzy dywizji (na polecenie Piłsudskiego) wzięło także udział w tzw.„buncie” Żeligowskiego[45]. 3 grudnia 1920 dywizja została rozwiązana, a sam Koc od 20 stycznia 1921 brał udział w miesięcznym kursie informacyjnym dla wyższych dowódców, który odbył się w Warszawie[46].
Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, został skierowany przez Piłsudskiego na stanowisko szefa nowo utworzonego w Oddziale III Sztabu Generalnego Wydziału Przysposobienia Rezerw. Jego zadaniem stało się wspieranie różnego rodzaju stowarzyszeń przygotowujących ludność na wybuch ewentualnego nowego konfliktu zbrojnego. W obszarze zainteresowania Wydziału pozostawało także szkolenie wojskowe młodzieży i rezerwistów[38]. W maju 1921 uczestniczył, jako delegatMinisterstwa Spraw Wojskowych, w obradach Międzynarodowego Zjazdu Strzeleckiego[47]. W tym czasie publikował m.in. wStrzelcu,Rządzie i Wojsku, czyBellonie. Opowiadał się za większym związaniem społeczeństwa z armią i demokratyzacją stosunków panujących w wojsku[48]. Jego praca była pozytywnie oceniana zarówno przez ówczesnego szef Oddziału III Sztabu Generalnego płk.Mariana Kukiela, jak i ministra spraw wojskowych, gen.Stanisława Szeptyckiego[49]. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu podpułkownika ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 i 135. lokatą w korpusie oficerów piechoty[50][51].
W połowie grudnia 1922, pozabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza, Koc wziął udział w zebraniu piłsudczykowskich oficerów (m.in. Bogusława Miedzińskiego,Ignacego Matuszewskiego,Ignacego Bornera,Konrada Libickiego,Kazimierza Stamirowskiego,Henryka Floyar-Rajchmana), które odbyło się w siedzibie II Oddziału. Planowali oni wykorzystać powstałe zamieszanie i doprowadzić do uspokojenia sytuacji poprzez działania wojsk pod dowództwem Piłsudskiego. Nawiązano kontakt z PPS, przy pomocy którego wspomniani oficerowie chcieli doprowadzić do ogłoszeniastrajku generalnego. Plany te zostały zniweczone przezIgnacego Daszyńskiego, który nie udzielił im poparcia[52].
Od 2 listopada 1923 roku był słuchaczem III Kursu DoszkoleniaWyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Z dniem 25 września 1924 roku został zwolniony z obowiązków zastępcy członkaOficerskiego Trybunału Orzekającego[53]. 15 października 1924, po ukończeniu kursu i otrzymaniu dyplomu naukowego oficera Sztabu Generalnego, został przydzielony do Inspektoratu Armii Nr II w Warszawie na stanowisko I referenta (na czele tego inspektoratu stał gen. dywizjiLucjan Żeligowski). Pełniąc służbę w sztabach pozostawał oficerem nadetatowym5 Pułku Piechoty Legionów w Wilnie. 1 grudnia 1924 został awansowany napułkownika ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924 i 17. lokatą w korpusie oficerów piechoty[54][55]. Z dniem 1 lutego 1925 został mianowany zastępcą komendanta Doświadczalnego Centrum Wyszkolenia Armii wRembertowie[56][54].
Koc był członkiem tajnej organizacji pod nazwą„Honor i Ojczyzna” zwanej też „Strażnicą” założonej jesienią 1921 przez gen. Władysława Sikorskiego za wiedzą i zgodą Piłsudskiego oraz Sosnkowskiego. Razem z płk.Kazimierzem Młodzianowskim, jako reprezentant Legionów i POW, był członkiem kapituły tej organizacji[57]. Została ona rozwiązana w 1923. Tuż przedprzewrotem majowym Koc był także (wspólnie z wieloma innymi czołowymi piłsudczykami) członkiem wolnomularskiejWielkiej Loży Narodowej Polski[58], do której wstąpił z polecenia Piłsudskiego[59].
Główny artykuł:Koc-grupa.W tym czasie w warszawskim mieszkaniu Koca (jak również w kawiarniMała Ziemiańska przyul. Mazowieckiej w Warszawie) odbywały się regularne spotkania oficerów piłsudczykowskich, planujących zorganizowanie powrotu Piłsudskiego do władzy. Była to nieformalna tzw.Koc-grupa. W spotkaniach tych brali udział, poza samym gospodarzem, m.in.Józef Beck, Ignacy Matuszewski, Bogusław Miedziński, Kazimierz Stamirowski,Kazimierz Świtalski, Henryk Floyar-Rajchman,Stefan iRoman Starzyńscy[60]. Na przełomie jesieni i zimy 1925Koc–grupa została rozwiązana na polecenie Piłsudskiego (mimo że formalnie nigdy jej nie zawiązano), co było niemałym zaskoczeniem dla samego Adama Koca[61].
Główny artykuł:Przewrót majowy.Od 11 kwietnia 1926 płk. Adam Koc pełnił służbę na stanowisku szefaWydziału Wyznań Niekatolickich Ministerstwa Spraw Wojskowych. Dzięki objęciu tej funkcji, przebywał stale w Warszawie, co ułatwiło mu prowadzenie przygotowań do piłsudczykowskiego zamachu stanu. Tuż przed tym wydarzeniem, jego rolą było poinformowanie o przygotowywanym przewrocie niektórych dowódców opowiadających się za Piłsudskim. W nocy z 11 na 12 maja wraz z ppłk.Anatolem Minkowskim, ppłk.Feliksem Kwiatkiem oraz mjr.Karolem Lilienfeld-Krzewskim odwiedził dowódcę36 Pułku Piechoty płk.Kazimierza Sawickiego i zakomunikował mu, że marszałek postanowił przejąć władzę w państwie[62]. Nawiązał także kontakt z gen.Tadeuszem Piskorem, dowódcą28 Dywizji Piechoty, skierowanej później doCytadeli Warszawskiej[63]. W trakcie samego zamachu, Koc razem z Miedzińskim prawdopodobnie negocjował także z przedstawicielami kolejowych związków zawodowych ogłoszenie strajku na kolei. Nie udało im się jednak ustalić miejsca pobytu prezydentaStanisława Wojciechowskiego, co wywołało niezadowolenie Piłsudskiego[63].
Tuż po przewrocie majowym, Koc był inicjatorem i organizatorem „Cyrulika Warszawskiego” –prosanacyjnego czasopisma humorystycznego (czasopismo ukazywało się do 1934)[64].
Od 14 września 1926[65] do 4 marca 1928 Koc zajmował stanowisko szefa sztabuDowództwa Okręgu Korpusu Nr VI weLwowie. WedługMariana Romeyki w powszechnym odbiorze Adam Koc miał na tym stanowisku „nadzorować” dowódcę korpusu, gen. Władysława Sikorskiego[66]. Zaprzecza temu Bogusław Miedziński twierdząc, że w tym samym czasiePierwszy Marszałek Polski pozbył się z Warszawy oficerów z dawnejKoc–grupy, nie wyjaśniając jednak, dlaczego do tego doszło[67].
W marcu 1928 przeniesiony został do dyspozycji komendanta Kadry Oficerów Piechoty[68]. Z dniem 26 marca tego samego roku przeniesiony w stan nieczynny na czas trwania kadencji sejmowej[69], a z dniem 30 kwietnia 1930 w stan spoczynku[70].
Od 1927 do 1928 Koc brał udział w posiedzeniach Gabinetu Prezesa Rady Ministrów, podczas których decydowano na temat bieżącej polityki obozu sanacyjnego[71]. Wszedł także w skład Lwowskiego Wojewódzkiego Komitetu Regionalnego (jednej ze struktur grupujących urzędników i przedstawicieli organizacji społecznych, mających koordynować działania wyborcze piłsudczyków)[72].
Koc był jedną z pierwszych dziesięciu osób odznaczonychKrzyżem Niepodległości. Sprawował także funkcję członka Kapituły tego odznaczenia. W grudniu 1928 wszedł w skład Głównej Komisji dla Odznaczeń za Pracę Niepodległościową udzielonych w 10 rocznicę Powstania Państwa Polskiego[73].
W wynikuwyborów parlamentarnych w 1928, Koc został posłem z ramieniaBezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), wybranym z listy państwowej. Był już wówczas zaliczany do tzw.grupy pułkowników (ścisłego otoczenia i najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego, pełniących kierowniczą rolę w BBWR i państwie polskim), choć np.Andrzej Chojnowski uważa, że Koc i Miedziński zostaliodsunięci nieco przez Piłsudskiego na dalszy plan[74]. Z koleiAntoni Czubiński był zdania, że Koc w ogóle nie wchodził w skład tego nieformalnego zespołu[75].
Jako poseł BBWR, w latach 1928–1929 i ponownie od 1930 pełnił rolę przewodniczącego grupy posłów i senatorów BBWR zMałopolski Wschodniej[76]. Był również Kierownikiem Działu Propagandowego BBWR. Później na tym stanowisku zastąpił go Miedziński, któremu przekazano zarządzanie prorządowąGazetą Polską[77]. Pozostawał aktywny także w sferze działalnościorganizacji kombatanckich – w marcu 1928 został wybrany na prezesaZwiązku Peowiaków[77]. Był także wiceprezesem Zarządu Związku Strzeleckiego[77].
W styczniu 1929 Adam Koc zastąpiłWojciecha Stpiczyńskiego na stanowisku redaktora naczelnego nieoficjalnego rządowego dziennikaGłos Prawdy[78]. Decyzję o tej nominacji podjął prezes BBWR,Walery Sławek[79], chcąc postawić na czele tego wydawnictwa osobę możliwą do zaakceptowania dla środowiskkonserwatywnych, o poparcie których w tym czasie starała się sanacja. Podstawowym zadaniem Koca było uzdrowienie sytuacji finansowej dziennika. 30 października 1929, w wyniku połączeniaGłosu Prawdy zEpoką, powstałaGazeta Polska. Na przełomie marca i kwietnia 1930 na stanowisku naczelnego tego dziennika Koca zastąpił Bogusław Miedziński[80].
13 grudnia 1930 prasa poinformowała, że rząd zadecydował o przedstawieniu prezydentowiIgnacemu Mościckiemu kandydatury Koca na stanowisko wiceministra skarbu[81]. 24 grudnia natomiast pojawiła się informacja, że głowa państwa podpisała poprzedniego dnia nominację tego polityka do objęcia wspomnianej funkcji[82]. W tym czasie ministrem skarbu byłIgnacy Matuszewski, zastąpiony potem przezJana Piłsudskiego, a następnie przezWładysława Zawadzkiego. Kocowi podlegał Departament II Obrotu Pieniężnego, zajmujący się kwestiami m.in. długu zagranicznego i wewnętrznego, organizacji giełd, pracyBanku Polskiego, kontaktów z zagranicą i funkcjonowania prywatnych przedsiębiorstw bankowych. Zdaniem Janusza Mierzwy, biografa Adama Koca, objął on stanowisko wiceministra skarbu, pomimo braku doświadczenia ekonomicznego, ze względu na cechy swojego charakteru: uczciwość i skromność. Wiązało się to z plotkami na temat nieprzejrzystej sytuacji wokół Banku Polskiego (pogłoski na temat łapówkarstwa), jakie dotarły do Piłsudskiego[83].
Na początku stycznia 1932 Adam Koc został także komisarzem rządowym w Banku Polskim[84] – osobą, której zadaniem było zapewnienie sprawnej komunikacji pomiędzy rządem a władzami banku (prezesem i radą)[85]. Początkowo postrzegany jako laik i osoba o dość liberalnych poglądach na gospodarkę, Koc dał się poznać jakopragmatyk, dopuszczający rozwiązaniainterwencjonistyczne, a nawetetatystyczne, jeśli tylko były one skuteczne[86]. Funkcję komisarza rządowego w Banku Polskim pełnił do początku 1936[86].
Jako wiceminister skarbu odpowiedzialny za utrzymywanie kontaktów z zagranicznymi kontrahentami państwa polskiego, Koc był zaangażowany m.in. w sprawę pozyskania pożyczki odFrancji, która miała zostać przeznaczona na dokończenie budowy tzw.magistrali węglowej – inwestycji kolejowej o kluczowym znaczeniu, linii łączącejŚląsk zGdynią, przeznaczonej dla przewozówwęgla. W połowie lutego 1931 Koc wyjechał doParyża, gdzie brał udział w negocjacjach, podczas których ustalono finansowe aspekty pożyczki[87][88]. Na mocy umowy, koncesję (mającą obowiązywać do 31 grudnia 1975) na dokończenie budowy linii (odcinkiHerby Nowe –Inowrocław iNowa Wieś Wielka –Gdynia) otrzymałoFrancusko-Polskie Towarzystwo Kolejowe, które zostało także upoważnione do eksploatowania infrastruktury na odcinku odSiemkowic doCzęstochowy[89]. Porozumienie zawarte przez Koca po raz pierwszy oddawało odcinek polskiej linii kolejowej w dzierżawę prywatnej, zagranicznej firmie. Taka konstrukcja umowy spotkała się z pozytywnym przyjęciem ze strony obozu rządowego (wskazywano m.in. na znaczenie pozyskania środków od państwa zaprzyjaźnionego z II RP) oraz z krytyką płynącą ze strony partii opozycyjnych[89]. Sam Koc od 13 maja 1933 do 25 kwietnia 1936 zasiadał (wraz z przedstawicielami innych ministerstw) w Radzie Francusko-Polskiego Towarzystwa Kolejowego, jako jej wiceprezes[90]. Podejmował także starania o kolejną pożyczkę z Francji – tym razem miała ona być przeznaczona naelektryfikacjęWarszawskiego Węzła Kolejowego. Do jej udzielenia jednak nie doszło[91][92].
Kocowi udało się natomiast wynegocjować umowę na elektryfikację Warszawskiego Węzła Kolejowego z partneramibrytyjskimi. 8 lipca 1933 parafowano porozumienie zEnglish Electric Ltd. iMetropolitan Vickers Electrical Co. Ltd. opiewające na kwotę 1 mln 980 tys. funtów (tj. ok. 60 mln ówczesnych złotych). Bardzo korzystna dla strony polskiej umowa zakładała zakończenie inwestycji w przeciągu 3–4 lat, przy zamówieniu potrzebnych urządzeń w Polsce, a także rozbudowę zakładów elektrotechnicznych w kraju i elektrowni w okolicach Warszawy przy wykorzystaniu kapitału brytyjskiego[93]. Umowa została podpisana 2 sierpnia 1933[94]. Jak wskazywał sam Koc w wywiadzie udzielonymGazecie Polskiej:
Elektryfikacja węzła warszawskiego nie tylko będzie miała znaczenie komunikacyjne, ale wpłynie dodatnio na stan zatrudnienia naszego przemysłu i naszych sił roboczych. Z pobytu w Londynie jestem bardzo zadowolony. Dał on mi możność nawiązania licznych stosunków i osobistego poznania wielu wybitnych ludzi z angielskich sfer bankowych i przemysłowych. Myślę, że ten kontakt osobisty, podtrzymywany z obu stron, wzmoże obopólne zrozumienie się i pozwoli na stopniowy dalszy rozwój współpracy gospodarczej (...)[94].
W czerwcu i lipcu 1933 Koc przewodził polskiej delegacji na światową konferencję ekonomiczną w Londynie. Przedstawił podczas niej pomysły na walkę z międzynarodowym kryzysem gospodarczym – jako główny cel wskazał stabilizację waluty poprzez liberalizację handlu i obniżenieceł[95]. 3 lipca polska delegacja podpisała deklarację tzw. „państw złotych”: Francji,Włoch,Belgii,Holandii,Szwajcarii i Polski. Na jej mocy rządy wymienionych państw wyraziływolę utrzymania w swoich krajach funkcjonowania swobodnego standardu złota według obecnie obowiązujących parytetów w ramach istniejącego ustawodawstwa monetarnego[96].
24 kwietnia 1934 Koc podpisał kolejną umowę z partnerami brytyjskimi – tym razem chodziło o kontrakt z The Westinghouse Brake and Saxiby Co. Ltd. – London na modernizacjętaboru kolejowego. Na jego mocyPolskie Koleje Państwowe otrzymały pożyczkę na instalacjęhamulców zespolonych w wagonach towarowych. Jej wartość wyniosła 1,98 mln funtów[97][92]. Jak wskazywał sam Koc, umowa
Ma [...] znaczenie podwójne: po pierwsze spowoduje poważny napływ kapitałów zagranicznych do Polski i da zatrudnienie licznym rzeszom pracowników; po drugie zapewni wielki postęp techniczny polskiemu kolejnictwu, powiększając znakomicie sprawność i szybkość przebiegu pociągów towarowych. Umowa ta jest największą transakcją kredytowo-towarową, jaką Polska kiedykolwiek zawarła[98].
Po śmierci Józefa Piłsudskiego, Koc wszedł w skład Naczelnego Komitetu Uczczenia Pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego[99]. Znalazł się także w grupie piłsudczyków opowiadających się za objęciem stanowiskaGeneralnego Inspektora Sił Zbrojnych (GISZ) przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Prezydent Mościcki zadecydował jednak, że zostanie nim gen. Edward Śmigły-Rydz[100]. Wobec takiego rozwoju wypadków, Koc popierał Walerego Sławka, jako osobę mającą przejąć przywództwo pośród piłsudczyków. Okazał się on jednak niezdolny do takiego posunięcia. To pogłębiło proces tzw. dekompozycji obozu rządzącego po odejściu Piłsudskiego. Adam Koc potrafił odnaleźć się w nowej sytuacji. Wkrótce zaakceptował wzmocnienie pozycji Śmigłego-Rydza. Sam w tym czasie był (wraz z Ignacym Matuszewskim) jednym z najbardziejprawicowych członkówgrupy pułkowników[101]. Wkrótce współtworzył, wspólnie z Wojciechem Stpiczyńskim i Bogusławem Miedzińskim tzw. grupę GISZ – wysoko postawionych piłsudczyków chcących budować przeciwwagę dla tzw. grupy pałacowej – prezydenta Mościckiego i jego protegowanego,Eugeniusza Kwiatkowskiego[102].
W wynikuwyborów parlamentarnych we wrześniu 1935, Koc wszedł w skład Sejmu, dostając się do niego z listy BBWR, z okręgu nr 43 (powiaty:suwalski,augustowski,sokólski)[103]. Otrzymał 67 408 głosów[104].
15 września 1935 Adam Koc udał się w rejs na pokładzie statkuMS Piłsudski doUSA iKanady. Jego celem było pozyskanie w Stanach Zjednoczonych pożyczki emisyjnej. Koc wszedł w skład grupy polskich dygnitarzy (m.in. gen.Gustaw Orlicz-Dreszer, gen.Aleksander Osiński, gen.Bolesław Wieniawa-Długoszowski, Stefan Starzyński, płk Ignacy Matuszewski). Dopłynąwszy do USA, Koc spotkał się z przedstawicielamiPolonii i prezydentemFranklinem Delano Rooseveltem[105]. Zwiedził równieżgiełdę nowojorską. Spotkał się także z amerykańskimi bankowcami i przedstawicielami tamtejszego świata finansowego. Ostatecznie jednak wyprawa zakończyła się fiaskiem i pożyczki nie udało się pozyskać[106]. Tymczasem w kraju, po dymisjigabinetu Walerego Sławka, kandydatura Adama Koca została wysunięta przez gen. Rydza-Śmigłego na szefa rządu. Została ona jednak odrzucona przez prezydenta Mościckiego, ze względu na konflikt pomiędzy Kocem a Eugeniuszem Kwiatkowskim. Premierem zostałMarian Zyndram-Kościałkowski[106].
W grudniu 1935 Koc podał się do dymisji ze stanowiska wiceministra skarbu. Jego współpraca z nowym ministrem skarbu – Eugeniuszem Kwiatkowskim – nie była możliwa ze względu na poważne rozbieżności poglądów na gospodarkę. Mimo tego, według doniesienia prasowego, podczas pożegnalnego spotkania minister serdecznie wyrażał się o płk. Kocu i zadeklarował współpracę aparatu skarbowego pułkownikiem na nowym stanowisku[107]. 7 lutego 1936 Koc został nominowany przez prezydenta RP na prezesa Banku Polskiego[108]. Tuż po objęciu tego stanowiska, udał się w dwie podróże służbowe: do Francji (spotkał się m.in. z gubernatorem Banque de France Jeanem Tannerym, ministrem spraw zagranicznych FrancjiPierre-Étienne Flandinem oraz z tamtejszym ministrem finansów Marcelem Régnierem) i Wielkiej Brytanii (złożył wizytę m.in. gubernatorowiBanku Anglii, Montagu Normanowi)[109]. Przedmiotem odbytych tam rozmów były ponownie kwestie pożyczkowe[109].
Jako prezes Banku Polskiego, Koc opowiadał się za popieraniem rentownych podmiotów gospodarczych, bliską współpracą z bankami państwowymi i prywatnymi, pracą na rzecz odbudowy kredytu i odtworzenia rynku kapitałowego w Polsce. Był zwolennikiem obrony polskiego zapasuzłota i utrzymywania ścisłego kontaktu z zagranicznymi bankami emisyjnymi. Postulował rozwiązania stałe i pewne, sprzeciwiał się jakimkolwiek planom manipulacji walutą[110].
Pod koniec marca 1936 doszło do gwałtownego załamania stanu rezerw dewizowych, a miesiąc później, podczas spotkania naZamku Królewskim w Warszawie (udział w nim wzięli: prezydent Mościcki, premier Zyndram-Kościałkowski, Rydz-Śmigły, gen.Tadeusz Kasprzycki,Władysław Raczkiewicz,Roman Górecki,Juliusz Ulrych orazJuliusz Poniatowski) Koc zaprezentował projekt prezydenckiegodekretu odewaluacji złotego. Przeciwko tym planom wypowiedział się jednak sam Ignacy Mościcki i pomysł nie został przyjęty[111]. Oznaczało to zwycięstwo koncepcji Kwiatkowskiego i wprowadzenie ograniczeń dewizowych[112]. Kocowi udało się jeszcze przeforsować plan przeznaczenia przez Bank Polski 20 mln zł na zatrudnienie bezrobotnych przy robotach drogowych[113], jednak wiedział on dobrze o tym, że nie będzie w stanie firmować swym nazwiskiem polityki gospodarczej rządu, z którą się nie utożsamiał. 27 kwietnia 1936 podał się do dymisji ze stanowiska prezesa Banku Polskiego. O fakcie tym prasa poinformowała 9 maja 1936[114].
Od 1936 był Komendantem NaczelnymZwiązku Legionistów Polskich[115]. W styczniu 1938 udał się na dłuższy urlop i wobec tego jego miejsce objął gen.Jan Kazimierz Kruszewski[116].
Od końca 1938 Koc pracował wBanku Handlowym, będąc od 30 marca 1939 jego wiceprezesem. Zajmował się m.in. polityką kredytową, kontaktami z bankami zagranicznymi i obowiązkami skarbowymi banku[117].
a.jpg)
Konsolidacja większości prawicowych piłsudczyków wokół osoby Śmigłego-Rydza, skutkowała alienacją Walerego Sławka. 30 października 1935 Sławek rozwiązał sanacyjną organizację polityczną, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. Śmigły-Rydz i jego współpracownicy rozpoczęli więc prace nad stworzeniem nowego ugrupowania. Początkiem było zapewnienie sobie przywództwa w legionowej organizacji kombatanckiej –Związku Legionistów Polskich (ZLP). 24 maja 1936, Sławek stracił stanowisko Komendanta Naczelnego ZLP. Na jego miejsce wybrano Adama Koca. Odbyło się to w kontrowersyjnych okolicznościach – zebrani podczas XIII Walnego Zjazdu Delegatów ZLP organizacji nie byli jednomyślni, proponowali na stanowisko szefa ZLP gen. Sosnkowskiego. Dopiero przemówienie Śmigłego-Rydza uspokoiło sytuację[118].
W tym czasie Koc był już najbliższym współpracownikiem Śmigłego-Rydza, stąd też to jemu powierzył stworzenie programu nowego ugrupowania. 24 maja 1936 Generalny Inspektor Sił Zbrojnych podczas Zjazdu Legionistów w Warszawie wygłosił przemówienie, które zostało uznane za wyraźne zasygnalizowanie woli utworzenia nowej organizacji politycznej grupującej siły sanacyjne. Jedną z głównych idei była konsolidacja różnych sił narodu wokół poprawy obronności Polski[119]. Na początku 1937 w rządowejGazecie Polskiej ukazał się artykuł Bogusława Miedzińskiego, będący zapowiedzią poszukiwania przez sanację nowych form organizacyjnych dla swojej działalności. Autor wskazywał także na konieczność podjęcia współpracy zendecją[120]. W tym czasie sam Miedziński oraz Koc prowadzili rozmowy z młodymi narodowcami –Ruchem Narodowo-Radykalnym „Falanga”[121][122]. Inni działacze sanacyjni dyskutowali natomiast z przywódcami Stronnictwa Ludowego –Maciejem Ratajem iJanem Dąbskim, jednak bez rezultatów[120]. Nie uzyskano tu kompromisu w trzech zasadniczych dla Stronnictwa kwestiach: zmiany ordynacji wyborczej poprzez wspólne opracowanie nowej, przyśpieszenia biegu reformy rolnej i powrotu Witosa do kraju.
Gdy okazało się, że Koc nie był w stanie samodzielnie i szybko opracować programu politycznego nowego ugrupowania, w grudniu 1936 zadanie to przejął Miedziński. Jednak ani Śmigły-Rydz, ani Koc nie zaakceptowali przygotowanego przez niego tekstu. Generalny Inspektor postanowił zatem samemu stworzyć deklarację programową nowo tworzonej organizacji. Opracował ją w ciągu tygodnia. Brak w tekście wzmianki o reformie rolnej uniemożliwiał Miedzińskiemu prowadzenie rozmów ze stronnictwami ludowymi na temat ewentualnej współpracy. Zagroził wobec tego wycofaniem się z życia politycznego obozu sanacyjnego[123]. W styczniu 1937 Śmigły-Rydz, Koc i Miedziński spotkali się wZakopanem, gdzie przez dwa dni dyskutowali na temat zmian w programie stworzonym przez generała. Ostatecznie do tekstu wprowadzono pewne poprawki. Były to niezwykle ogólnikowe sformułowania dotyczące reformy rolnej, pochodzące z projektu Miedzińskiego[124].
Główny artykuł:Obóz Zjednoczenia Narodowego.21 lutego 1937 o godzinie 17.30[125] Adam Koc, jako osoba desygnowana przez Śmigłego-Rydza na szefaObozu Zjednoczenia Narodowego (OZN), wygłosił przez radio przemówienie, w którym ogłosił utworzenie nowej sanacyjnej organizacji politycznej[126][127]. Przedstawił deklarację ideowo-polityczną OZN, w której podkreślał prymat państwa oraz hasła solidaryzmu społecznego, obrony kraju,antykomunizmu oraz naczelną rolę armii w życiu państwa. Ważną częścią ideologii Obozu miało być także hasło konsolidacji wokół wodza narodu – marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza. Program zawierał również twierdzenia o silnym związaniu narodu polskiego zKościołem katolickim. Deklaracja mówiła też o konieczności tolerancji wobec mniejszości narodowych, ale wzywała do konkurencji zŻydami na płaszczyźnie gospodarczej i kulturalnej. Tak przedstawione zasady ideologii OZN zbliżały ją do haseł głoszonych przez endecję. Wśród działaczy narodowej demokracji pojawiły się nawet zarzuty popełnieniaideowego plagiatu przez twórców Obozu[128]. Wystąpienie Koca zostało bardzo krytycznie odebrane przez opozycję[129] i część obozu piłsudczykowskiego o lewicowych poglądach. Zauważono także brakcharyzmy w samym odczytującym tekst deklaracji[130]. Pomimo tego, prasa prorządowa publikowała informacjepropagandowe o entuzjastycznym odezwie różnych środowisk na wezwanie do konsolidacji narodowej, wygłoszone przez Koca[131].
22 czerwca 1937 utworzono organizację młodzieżową OZN –Związek Młodej Polski. Formalnie na jej czele stał Adam Koc, jednak faktycznie przywództwo w niej sprawowałJerzy Rutkowski (oficjalnie – zastępca Koca, od 28 października 1937 formalnie kierownik ZMP[132]), współpracownikRuchu Narodowo-Radykalnego „Falanga” (oficjalnie Koc zaprzeczył związkom OZN z „Falangą”[133]). Takie posunięcie było efektem nawiązania współpracy z liderem tego ugrupowania,Bolesławem Piaseckim[134]. Została ona negatywnie oceniona przez dużą część środowisk legionowych i peowiackich. Wyrazem tego były głosy niezadowolenia podczas XIV Ogólnego Zjazdu Związku Legionistów Polskich w Krakowie[135]. W październiku 1937 Koc złożył rezygnację z szefostwa w ZMP, przekazując je Rutkowskiemu[136]. Ostatecznie, ze względu na zmasowaną krytykę, jaka spadła na kierownictwo OZN za współpracę z RNR „Falanga” i radykalizację młodych narodowców, 22 kwietnia 1938 doszło do oficjalnego zakończenia współpracy pomiędzy obiema organizacjami[137].
19 lipca 1937 w polskiej prasie pojawiła się informacja o nieudanym zamachu na pułkownika Koca[138][139]. Według informacji zawartych w artykule, do próby zamordowania polityka przebywającego w jego willi wŚwidrach Małych miało dojść 18 lipca ok. godziny 22. Zamachowiec, na skutek nieudolnego obchodzenia się z materiałem wybuchowym, zginął w wyniku przedwczesnej eksplozji bomby, którą planował zabić Koca. W wyniku śledztwa ustalono, że niedoszłym zabójcą był Wojciech Bieganek zRóżopola[140]. Prasa prorządowa sugerowała, że był on częścią spisku, który został zawiązany przez wrogów politycznych Koca[141]. Wyników śledztwa jednak nigdy nie ogłoszono[142].
To wydarzenie oraz opór względem OZN, według części relacji, miały wpłynąć na powstanie planów zbrojnego przejęcia władzy w państwie przez Obóz Zjednoczenia Narodowego i „Falangę”. Sam Koc miał planować, przy rzekomym poparciu Śmigłego-Rydza, „noc św. Bartłomieja” lub „krwawy kwadrans” – fizyczną likwidację przeciwników Obozu Zjednoczenia Narodowego wewnątrz sanacji. Na czele zamachowców mieli stanąć wiceminister spraw wewnętrznychJerzy Paciorkowski i płk.Zygmunt Wenda[143]. Rzekomo planowany zamach miał zakończyć się zamordowaniem ok. 3 tys. osób (w tym prezydenta Mościckiego, Sławka,Janiny Prystorowej orazAleksandry Piłsudskiej[143]). Informacje o zamachu stanu (pierwotnie zawarte w przekazach osób związanych z tzw.Frontem Morges lubKomunistyczną Partią Polski[144]), które miało planować kierownictwo OZN, nie zostały potwierdzone[e]. Zaprzeczył im sam Śmigły-Rydz pod koniec października 1937[146].
Edward Śmigły-Rydz zdawał sobie sprawę z nieudolności Koca jako szefa OZN. Nie był on dynamicznym liderem, jaki był potrzebny dla przeprowadzenia akcji konsolidacji narodu. Wyczerpany nerwowo przez spory z Kwiatkowskim, podupadający na zdrowiu, przyjął misję szefowania OZN jako rozkaz wydany przez swego wodza[147]. Nie doceniał także siły i znaczenia opozycyjnych partii politycznych[148]. 10 stycznia 1938 Koc złożył rezygnację z pełnionego stanowiska – oficjalnie z powodów zdrowotnych[149]. Faktycznie jednak został zmuszony do tego przez Śmigłego-Rydza[150]. Następcą Koca na stanowisku szefa OZN został gen.Stanisław Skwarczyński, choć Śmigły-Rydz rozpatrywał także kandydaturęMichała Grażyńskiego[151]. Nominacja Skwarczyńskiego była próbą wciągnięcia do współpracy środowisk kombatanckich, grupujących „starych” piłsudczyków. 25 czerwca 1938 zakończyła się także kadencja Koca jako komendanta naczelnego ZLP. Zastąpił go na tym stanowiskuJuliusz Ulrych[152].
W wyniku wyborów w 1938, Koc został wybrany do Senatu. Wszedł w skład Komisji Regulaminowej izby. Pełnił także funkcję przewodniczącego Komisji Wojskowej[153].
W marcu 1939 Koc wyjechał ponownie do Londynu, gdzie prowadził negocjacje mające na celu uzyskanie przez Bank Handlowy kredytu rembursowego. W tym czasie działał również nieoficjalnie, na rzecz poprawy pozycji Polski w Wielkiej Brytanii. Koc odbył szereg spotkań z przedstawicielami brytyjskiego rządu i biznesu, przygotowując grunt pod planowaną wizytę polskiego ministra spraw zagranicznych, Józefa Becka[154]. Po powrocie, w porozumieniu z marszałkiem Rydzem-Śmigłym, przekonywał polski rząd do rozpoczęcia rozmów z Brytyjczykami w celu pozyskania kredytów materiałowego i gotówkowego, mających służyć wzmocnieniu polskiej armii w obliczu spodziewanego konfliktu zbrojnego. 10 czerwca 1939 Koc otrzymał instrukcje od ministra Kwiatkowskiego, który postawił go na czele rządowej delegacji mającej podjąć negocjacje w Londynie. 13 czerwca 1939 wyruszyła ona do Wielkiej Brytanii. Potrzeby polskiej armii początkowo szacowano na 50–60 mln funtów. Później zostały one ograniczone do 24 mln funtów[154]. Rozmowy toczyły się bardzo wolno, Wielka Brytania próbowała powiązać planowaną pożyczkę z proponowanym przez nią przystąpieniem Polski do tzw.bloku szterlingowego[155]. Koc był zwolennikiem takiego rozwiązania, w przeciwieństwie do Kwiatkowskiego[156]. Ostatecznie nie doszło do porozumienia w kwestii kredytu gotówkowego (rozmowy w tej sprawie planowano podjąć jesienią). 2 sierpnia 1939 podpisano natomiast umowę dotyczącą kredytu towarowego, opiewającego na 8 mln funtów[157].
Po wybuchuII wojny światowej, Koc opowiedział się za przekazaniem zasobów złota przechowywanego w Banku Polskim władzom wojskowym w celu zakupu przez nie materiału wojennego. 3 września 1939 został nominowany przez II wiceministra spraw wojskowych i szefa Administracji Armii, gen.Aleksandra Litwinowicza na stanowisko ds. finansowych w Sztabie Generalnym[158]. Jednocześnie powołano go do czynnej służby wojskowej[158]. Następnie koordynował on przygotowania do wywiezienia złota Banku Polskiego samochodami z Warszawy[159], ustalając z jego kierownictwem m.in. wielkość ładunku i terminy załadunku. Pierwszy transport wyruszył doBrześcia 4 września, drugi – 5 września doŁucka przezLublin. Sam Koc wyruszył z Warszawy razem z tym ostatnim. W drodze towarzyszyli mu m.in.Henryk Floyar-Rajchman iIgnacy Matuszewski, którym następnie przekazał pieczę nad cennym ładunkiem[160].
10 września 1939 został nominowany przez prezydenta Mościckiego na stanowisko wiceministra skarbu. 11 września opuścił Polskę, trafiając doCzerniowiec. Tam prowadził (wraz z ambasadorem RP wBukareszcieRogerem Raczyńskim) negocjacje z władzamiRumunii na temat zezwolenia na przejazd transportów ze złotem przez terytorium tego państwa. W tym czasie Koc otrzymał od polskiego rządu misję sfinalizowania operacji kredytowych z Wielką Brytanią. Pozyskane środki miały zostać przekazane bezpośrednio na potrzeby armii. Z Czerniowiec Koc trafił do Bukaresztu. Tam poleciłHenrykowi Gruberowi przesłanie do oddziałuPowszechnej Kasy Oszczędności wNowym Jorku dyspozycji wypłacenia mu 2 milionów złotych. Suma ta miała być prawdopodobnie przeznaczona na zaspokojenie podstawowych potrzeb żołnierzy polskiej armii[161]. Koc nie poinformował PKO, jakie ma być przeznaczenie tej kwoty, a jego polecenie ze względów formalnych nie zostało wykonane[161].
Po przybyciu doParyża (według różnych źródeł – 16, 17 lub 18 września[161]), Koc skupił się na organizacji struktur polskiego Ministerstwa Skarbu na emigracji. Po internowaniu rządu polskiego w Rumunii i ustąpieniu prezydenta Mościckiego, był on najwyższym rangą przedstawicielem polskiej Rady Ministrów we Francji. Przez pewien czas wchodził w skład rady zastępującej rząd, wraz z ambasadorem RP we FrancjiJuliuszem Łukasiewiczem, wiceministrem spraw zagranicznychJanem Szembekiem i gen.Stanisławem Burhardt-Bukackim. Utrzymywał też kontakty z przedstawicielami przedwrześniowej opozycji (m.in. gen. Sikorskim), zdając sobie sprawę z konieczności utworzenia rządu koalicyjnego[162]. WedługAdama Pragiera Adam Koc odegrał wręcz decydującą rolę w tym, że przejęcie władzy przez ugrupowania opozycyjne względem rządów sanacyjnych odbyło się w sposób łagodny i formalny[163].
30 września 1939 został powołany, a w dniu następnym zaprzysiężony na stanowisko ministra skarbu wrządzie Władysława Sikorskiego na uchodźstwie[164]. 9 października został także ministrem przemysłu i handlu. Był jednym z dwóch piłsudczyków wchodzących w skład rządu emigracyjnego (August Zaleski objął tekę ministra spraw zagranicznych). Na stanowisku tym dążył przede wszystkim do zabezpieczenia wierzytelności rządu polskiego za granicą oraz udzielania pomocy polskim uchodźcom w Rumunii, Francji i naWęgrzech. Dążył także do maksymalnego ograniczania wydatków (m.in. udzielając w odezwie z 10 października 1939 urlopu bezpłatnego większości urzędników zatrudnionych dotąd w administracji państwowej[165]). Starał się także doprowadzić do ogłoszeniamoratorium na spłatę polskich długów państwowych. Podpisał także z Wielką Brytanią nową umowę kredytową, na kwotę 5 mln funtów[166].
Po przybyciu do Francji transportu ze złotem Banku Polskiego, odpowiedzialny za tę operację płk Ignacy Matuszewski został zaatakowany przez członków rządu wywodzących się z przedwrześniowych partii opozycyjnych. Popadł on w konflikt także z Adamem Kocem, zarzucając mu brak reakcji na te ataki, a nieco później wręcz oskarżając go o ich inspirowanie[167]. Minister był także ostro krytykowany przez prof.Stanisława Kota, który prowadził działania rozliczające piłsudczyków z ich działalności przedwrześniowej. Zarzucał on Kocowi czerpanie zysków z pożyczek udzielanych przez państwa zachodnie i zmonopolizowania eksportu z Polski, a także dążenie do zapewnienia sanacji większych wpływów w rządzie. Przedmiotem zastrzeżeń wobec pułkownika stała się także wypłata marszałkowej Piłsudskiej jednorazowej pensji w wysokości 30 tys. funtów. Wobec tych zarzutów, 9 grudnia 1939 Adam Koc złożył dymisję ze stanowiska ministra skarbu oraz ministra przemysłu i handlu, obejmując funkcję II podsekretarza stanu w tym resorcie. Jego następcą zostałHenryk Strasburger, z którym dalsza jego współpraca układała się bez przeszkód[168].
Wiosną 1940 Koc został obarczony winą za zaprzepaszczenie polskiego złota, które podczas działań wojennych we Francji, zostało przetransportowane doAfryki Północnej. Najprawdopodobniej z tego powodu opuścił on rząd emigracyjny, choć dokładna data tego wydarzenia nie jest znana. 18 czerwca 1940, wraz z innymi członkami gabinetu Sikorskiego został ewakuowany do Wielkiej Brytanii na pokładzie angielskiego statku towarowegoNylon wypływającego zBordeaux. 21 czerwca witał na dworcuPaddington prezydentaWładysława Raczkiewicza przybywającego do Londynu. Polityk ten był jednym z obrońców działań Koca, któremu w tym czasie zarzucano m.in. przedwczesne opuszczenie Francji[169].
Po otrzymaniu informacji, że złoto Banku Polskiego jest wDakarze, gen. Sikorski polecił Kocowi przeprowadzenie próby odzyskania tego drogocennego ładunku. Pułkownik zaproponował, że skoro zasoby te znajdują się na terytorium Francji okupowanej przez Niemcy, jedynym rozwiązaniem jest zażądanie od władz USA, aby te „zaaresztowały” część depozytu złotaBanku Francji w Nowym Jorku. Sikorski zaaprobował ten plan, dodatkowo mając nadzieję, że wysłany do Stanów Zjednoczonych Koc rozpocznie także rozmowy w sprawie udzielenia przez władze tego państwa pożyczki dla rządu polskiego. Miał on także wybadać grunt pod zaangażowanie tamtejszych sfer finansowych w przyszłą odbudowę Polski. W połowie września 1940 Adam Koc wypłynął zLiverpoolu do USA. Do celu dotarł 4 października. Na miejscu okazało się, że z wnioskiem o przejęcie części francuskiego złota zwrócili się do władz Stanów Zjednoczonych takżeBelgowie[170]. 3 maja Sikorski mianował Koca przewodniczącym komitetu mającego doprowadzić do odzyskania złota. Przeciwko tej nominacji zaprotestował minister Strasburger, jak również szef Banku Polskiego, prof.Bohdan Winiarski (związany z obozem narodowym). 6 czerwca 1941 prace komitetu zostały zawieszone na polecenie Sikorskiego[170].
_(3).jpg)
Podczas pobytu w USA, Koc został jednym ze współzałożycieliPolskiego Instytutu Nauk i Sztuk w Ameryce. Była to stacja naukowaPolskiej Akademii Umiejętności[171].
Wiosną 1941 z Kocem skontaktował się płk.Leon Mitkiewicz, który zaproponował mu utworzenie tajnej organizacji działającej na terenieAmeryki Południowej. Miała to być grupa o charakterzeterrorystycznym, prowadząca działania odwetowe na mieszkających tam Niemcach, będąca zemstą za zbrodniczą działalność ich rodaków w okupowanej Polsce. W maju 1942 powstał konkretny plan utworzenia organizacji, przygotowany przez powołanego ponownie do służby czynnej Koca, który funkcjonował wówczas pod pseudonimemWitold Warmiński. Nie wszedł on jednak w fazę realizacji, ponieważ 11 czerwca 1942 gen. Sikorski zdecydował o rezygnacji z tych planów[171].
Do zakończenia wojny Koc pracował w biurze radcy finansowego ambasady polskiej w USA. Starał się także bezskutecznie objąć stanowisko w biurzeUNRRA[172]. Od 1945 do 1950 był zatrudniony jako kucharz w pensjonacie w Sea Cliff, należącym doStanisława Strzetelskiego[172]. Potem przez krótki czas w 1952 współpracował z hotelem The Sherry-Netherland w Nowym Jorku. Mieszkał wówczas w niewielkim mieszkaniu przy 14 West 64th Street naManhattanie[173]. Handlował żywnością, a następnie został zatrudniony w hotelu Waldorf-Astoria. W tym czasie utrzymywał kontakty z innymi piłsudczykami przebywającymi na emigracji w USA – m.in. z Henrykiem Floyarem-Rajchmanem, czyWacławem Jędrzejewiczem. Podjął także współpracę zRadiem Wolna Europa i Komitetem Wolnej Europy[173]. Włączył się również w działalnośćInstytutu Józefa Piłsudskiego (od 1954 r. był przewodniczącym Komisji Rewizyjnej, a od 1956 sprawował funkcję wicedyrektora i kierownika Sekcji Archiwalno-Bibliotecznej tej instytucji, 19 marca 1957 wybrany członkiem rady tejże[174])[175]. Rozpoczął także spisywanie swoich wspomnień. Praca ta nie została przez niego dokończona[175].
W latach 60. pogłębiły się jego problemy zdrowotne, będące skutkiem rany poniesionej podczas bitwy pod Sitowiczami. Okazało się, że konieczna jest operacjapęcherzyka żółciowego. Dodatkowo, usunięto muwyrostek robaczkowy. Operacja na krótko poprawiła sytuację. Pogarszał się także wzrok Adama Koca. W nocy z 11 na 12 listopada 1968 doznałudaru mózgu, co spowodowałoparaliż ciała. Zmarł 3 lutego 1969 w szpitalu im. Franklina Delano Roosevelta w Nowym Jorku. Został pochowany 11 lutego 1969 na cmentarzu Wolvercote wOksfordzie (na życzenie rodziny spoczął obok brata,Leona)[176]. Jego symboliczny grób znajduje się nacmentarzu Powązki Wojskowe w Warszawie (kwatera A12-7-28)[177].
Adam Koc nigdy się nie ożenił[178]. Po śmierci rodziców i starszego brata Stefana (1889–1908), jego najbliższą rodziną był bratLeon Wacław Koc (1892–1954) – pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari. Z małżeństwa z Janiną Godlewską (1895–1943) miał on trójkę dzieci: Agnieszkę (ur. 1920), Wacława Teodora (1923–1990) oraz Andrzeja Władysława (1925–1944, zginął wpowstaniu warszawskim)[179][180][f].
W czasie sprawowania funkcji rządowych Adam Koc mieszkał w Warszawie najpierw przyul. Hożej 22[181], a następnie przyAlei Szucha 16[104]. Był także właścicielem niewielkiego, parterowego, dwuizbowego domu letniskowego w Świdrach Małych, nieopodal drogi Warszawa –Otwock zakupionego odStanisława Dziadulewicza[182] (obecny adres tej posiadłości toJózefów, al. Nadwiślańska 250). W skład posesji wchodził także sad owocowy, ogród warzywny i nieduży zagajnik. W posiadłości tej na stałe mieszkał ogrodnik oraz dwie służące. Koc spędzał tam wolny czas, zazwyczaj jednak nocując w Warszawie[183].
Adam Koc próbował swoich sił w twórczości poetyckiej. Swe wiersze publikował pod pseudonimemAdam Warmiński w wydawanym w latach 20. XX wieku piłsudczykowskim miesięczniku ideowo-programowymDroga. W 1921 wydawnictwo Ignis wydało zbiór jego utworów (również pod wcześniej wspomnianym pseudonimem) w tomikuWiersze i proza[184][185].
Koc stał się pierwowzorem postaci literackiej majora Pycia, występującej w powieściJuliusza Kaden-BandrowskiegoGenerał Barcz[186]. Jak można przeczytać w przedmowie do jednego z wydań tej książki:
Podobieństwa między bohaterem powieściowym a jego prawdziwym modelem [są] najbardziej wyraziste. Styl bycia, sylwetka majora, charakterystyczny wygląd wskazują na pułkownika Adama Koca[187].
| W dniu zaprzysiężenia | |
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
.png)
