Ten artykuł dotyczy 1 Regimentu Pieszego Koronnego. Zobacz też:1 Pułk Piechoty - stronę ujednoznaczniającą.

1 Regiment Pieszy Koronny im. Królowej Jadwigi –oddziałpiechotyarmii koronnejwojska I Rzeczypospolitej.

Uchwalony nasejmie 1717 rokukomput wojska koronnego przewidywał zorganizowanie regimentu królowej w sile 1000porcji^[1]. Faktyczny stan regimentu w 1719 roku wynosił 604 żołnierzy, w tym 136 oficerów i podoficerów i 472 szeregowych^[2].

Najbardziej okazałych żołnierzy dobierano do kompaniigrenadierskich. Z każdych dziesięciu żołnierzy wybierano też starszego szeregowego (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu spośród zaproponowanych przez kapitanów żołnierzy wyróżniających się i piśmiennych, a oficerów mianował hetman na wniosek szefa jednostki^[3].

W 1745 regiment liczył 605 żołnierzy, z tego 470 szeregowych, a w 1755 roku 611 żołnierzy, w tym 472 szeregowych^[2].

Sejm roku 1776 zatwierdził nowyetat wojska, który zmieniał znacznie jego strukturę. Regiment miał liczyć 8 kompanii^[a], w sumie etatowo 467 żołnierzy^[4], a praktycznie 463 głowy^[5]. W 1786 roku regiment nadal etatowo liczył 467 żołnierzy^[6]. Wchodził w składDywizji Wielkopolskiej^[7].

W 1786 roku wprowadzono numeracje regimentów piechoty od 1 do 14. Tylko regiment gwardii pozostał bez numeru^[8].Regiment Pieszy Koronny Królowej hierarchicznie ustępował właśnie Gwardii i otrzymał numer 1 i zawsze nosił imię aktualnej królowej. Z braku takowej za panowania królaStanisława Augusta, przybrał za patronkę królową Jadwigę^[9].

Reformysejmu Wielkiego zwiększyły stany polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii uszykowanych w trzy bataliony^[10], w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy takiej organizacji nie osiągnięto^[11]. W przededniuwojna w obronie Konstytucji 3 maja 1 regiment piechoty im. Królowej Jadwigi szefostwa Augusta Gorzeńskiego liczył 1295 żołnierzy^[12].

Regiment w powstaniu kościuszkowskim

W marcu 1994 stan regimentu wynosił około 720 żołnierzy. W kwietniu i maju z regimentu zdezerterowało około 50 szeregowych. Pod koniec maja w dwóch batalionach liczył 668 żołnierzy. W pierwszych dniach czerwca zaczęli napływać pierwsi rekruci. Razem wcielono 372 żołnierzy. Z końcem czerwca, uwzględniając liczbę strat, stan liczebny regimentu wynosił 679 ludzi w 8 liniowych kompaniach i 98 w kompanii strzeleckiej (razem 777). W kolejnych miesiącach jednostka otrzymała338 kantonistów. Pod koniec sierpnia regiment liczył 1017 żołnierzy liniowych oraz nieznaną liczbę strzelców^[13]. Nauzbrojeniu regiment posiadał 718karabinów^[14].

30 sierpnia 238 osobowe dowództwo 1 regimentu przybyła do obozu gen. lejtn. Poniatowskiego. We wrześniu do dowództwa dołączył II batalion w sile 632 głów, a w październiku do regimentu dołączył I batalion. 1 listopada złączony regiment liczył około 1000 głów i znajdował się w całości w dywizji księcia Józefa Poniatowskiego. Regiment nie utworzył III batalionu. Strzelców regimentu odesłano na zalążki zabrano do formacji płk. Antoniego Ossowskiego. Poważne straty poniósł regiment pod Szczekocinami^[15].

Od połowy kwietnia 1794 regimentem dowodził generał majorJan Grochowski, a po jego śmierci pod Szczekocinami podpułkownikBogumił Wedelstedt. I batalionem dowodził mjr Michał Perro, II batalionem – mjr Stanisław Mojaczewski^[16]. Kompaniami dowodzili^[17]:

• 1 (mjr. Stanisława Mojaczewskiego) – por. Ludwik Żychliński
• 2 (mjr. Michała Ferro) – por. Fryderyk Konrady
• 3 (mjr. Wilhelma Fiszera) – por. Jakub Świniarski
• 4 (sztabskpt. Karola Fiszera) – właściciel kompanii
• 5 (kpt. z kompanią Michała Krokowskiego) – właściciel kompanii
• 7 (kpt. z kompanią Wojciecha Grodzickiego) – właściciel kompanii
• 8 (kpt. z kompanią Stefana Różyckiego) – właściciel kompanii
• 9 (strzelecką – vacat) – por. Antoni Chlebowski

Etatowe i faktyczne zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco^[9]:

• etat z 1777 — 467 żołnierzy
• faktycznie 1 III 1777 — 463 żołnierzy
• etat z 8 X 1789 — 2153 żołnierzy
• etat tymczasowy z 1790 — 1440 żołnierzy
• etat wojenny 22 V 1792 — 2169 żołnierzy
• faktycznie 9 VI 1792 — 1289 żołnierzy
• faktycznie IX 1793 — 1117 żołnierzy
• etat z 1 III 1794 — 419 żołnierzy
• faktycznie III 1794 — ok. 720 żołnierzy

Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1470 osób^[18], w marcu 1794 roku 720^[19], w maju 668^[19], a we wrześniu 1008? żołnierzy^[19].

W 1717 roku^[20]:

• 1 szef regimentu – 30porcji
• 1 pułkownik – 20 porcji
• 1 podpułkownik (obersterlejtnant) – 17,5 porcji
• 1 major – 15 porcji
• 2 kapitanów (agreges) – 9 porcji
• 1 kwatermistrz – 7 porcji
• 1 adiutant – 6 porcji
• 1 audytor – 6 porcji
• 1 lekarz – 5 porcji
• 1 kapelan – 4 porcje
• 4 podchorążych – 1,5 porcji
• 6 oboistów – 1,5 porcji
• 1 regimentstamber (dobosz) – 2 porcje
• 1 regimentswebel (profos) – 2 porcje
• 1 wagenmagister (dowódca taboru) – 2 porcje
• 1 stępka – 1 porcja
• 1 woźnica – 1 porcja

Razem 25 żołnierzy i 151,5 porcji

Kompanie liczyły etatowo po 110—115 porcji. Skład każdej (jak w lejbkompanii) przedstawiał się następująco^[21]:

• 1 kapitan – 12 porcji
• 1 porucznik lub kapitan-lejtnant – 8 porcji
• 1 chorąży – 4 porcje
• 2 sierżantów – 2 porcje
• 1 furrier – 1,5 porcji
• 1 felczer – 2 porcje
• 3 kaprali – 1,5 porcji
• 1 trębacz – 1 porcja
• 2 doboszy – 1 porcja
• 1 woźnica – 1 porcja
• 1 cieśla – 1 porcja
• 62 szeregowych

Razem 77 żołnierzy a 103 porcje

W okresie panowania Sasów, w stosunku do poprzedniego okresu, mundurowanie piechoty polskiej zmieniło się całkowicie. Zniesiono używane dotychczas niebieskie mundury kroju polskiego, a strój żołnierzy upodobniono do saskiego.Mundur oficerów regimentu składał się z pąsowej kurtki sukiennej z wyłogamiwyłogami pomarańczowymi, naramiennikami srebrnymi, guzikami białymi^[22], białej kamizelki, białych spodni i kamaszy, czarnego kapelusza i trzewików. W okresie od 1 maja do 31 października używano spodni czarnych, zakazano natomiast noszenia spodni płóciennych, które poprzednio były w użyciu^[23].

Mundury podoficerów i szeregowych były podobne do oficerskich, z tym że noszono zamiast kamaszy białe pończochy wełniane. Latem podoficerowie i szeregowi używali spodni płóciennych, białych. Pasy skórzane z mosiężnymi klamrami. Płaszcze sukienne w kolorze czerwonym wydawano tylko po dwa dla kompanii na lat sześć, a służyły one wyłącznie wartownikom w okresie od 15 października do 30 kwietnia. Każdy żołnierz nosił tornister i patrontasz z czerwonej skóry. Zarówno oficerowie, jak podoficerowie i szeregowi nosiliharcapy przewiązane czarną wstążką^[23].

Opisy umundurowania żołnierzy regimentu wykonane przez Bronisława Gembarzewskiego na podstawie obrazów z ówczesnej epoki:

• z 1732 rokufajfer,fizylier, dobosz - kapelusze czarne z taśmą białą, kokarda biało-czerwona. Rajtroki pasowe, wyłogi, kamizele ciemnogranatowe. Taśmy i galony białe, guziki srebrne. Spodnie i kamasze białe. Lederwerki białe. Rękojeść tasaka mosiężna. Feldcech srebrny. Bęben dobosza mosiężny, obręcze pasowe^[24]

W stroju tym w drugiej połowie XVIII w. zaszły pewne zmiany. Wzorem innych armii zamiast długich kurtek wprowadzono krótkie z rabatami, kapelusze zaś zastąpiły sztywnekaszkiety z blachą mosiężną zawierającą inicjały monarchy^[23].

• Po 1776: wyłogi czarne, guziki srebrne^[25]

W roku 1789 zmieniono poważnie krój i kolor mundurów piechoty. Składał on się z kurtki zimowej koloru granatowego z wyłogami pomarańczowymi, naramiennikami srebrnymi^[22],Lejbika białego ze stojącym kołnierzem, w lecie koletu sukiennego w kolorze białym z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na guziki białe^[22] od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a wreszcie z kołpaka okrągłego filcowego, wysokiego na około 30 cm, z sukiennym wierzchem pąsowym, daszkiem i blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili poza tym halsztuki i naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, jako strój zaś koszarowy — kitle i furażerki. Mundury były o wiele wygodniejsze i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się barankowym czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł^[26].

• Podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi pomarańczowe, guziki złote^[25].

Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem oraz pałasza noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym. Podoficerowie mieli pistolety, pałasze i tzw. kurcgewery^[b], będących raczej oznaką władzy niż bronią. Oficerowie mieli pistolety i szpady. Cała broń palna i częściowo biała była pochodzenia saskiego. Uzbrojenie to zakupywano na dziesięć lat. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe^[23].

W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając tym pierwszym broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady^[8].

• Zamek w Malborku^[27]
• Poznań (1775),
• Kalisz (1785),
• Winnica (1788),
• Piotrków (1789),
• Stary Konstantynów (1791),
• Kalisz,Pleszew (październik 1792),
• Parczew i okolice (1793)

Regimentem dowodził zazwyczajpułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z wielkimi poborami, było najczęściej uważane za synekurę. Szefowie posiadali prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów^[28]. Do 1790 roku w sztabie służyło ośmiu oficerów. Byli to: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było czterech kapitanów, ośmiu poruczników i ośmiu chorążych. Zatem w regimencie znajdowało się 30 oficerów wyłączając kapelana^[11].

Od 1790 roku w regimencie było dwóch majorów i trzech kapitanów z kompanią. W związku z podniesieniem etatu całego wojska w strukturze regimentu pojawił się trzeci kapitan sztabowy, ośmiu podporuczników i drugi adiutant. W sumie było ich 40^[11].

W latach 1763−1782 szefem regimentu pozostawał gen. mjr Stanisław Goltz. Był on zarazem dowódcąDywizji Wielkopolskiej. Następnym szefem był Samuel Ożarowski, którego w 1790 roku zmienił Augustyn Gorzeński. W 1793 roku zastąpił go czołowy działacz konfederacji targowickiej Antoni Pułaski. Stanowisko utrzymał do wybuchu powstania kościuszkowskiego^[9]

Szefowie^[29]

• hrabiaJoachim Fryderyk Flemming (1717–1763)^[c],
• August Stanisław Golcz (21 marca 1763)^[d],
• Samuel Ożarowski (13 marca 1780),
• gen. lejtn.Augustyn Gorzeński (24 lutego 1790),
• Antoni Pułaski (generalny insp. wojsk koronnych 1793–1794),

Pułkownicy^[29]

• Józef Biernacki,
• Karol Ludwik de Fiszer (4 XI 1771 − 2 V 1783 )^[30]
• Jan G. Szeński (23 V 1783 − 10 XI 1783)^[30]
• Ignacy Hoffman (10 XI 1783 − 15 VI 1791)^[30]
• ppłk Karol Kurcyusz (maj 1791)^[29]
• Jan Grochowski (1792)

1 Regiment Pieszy Koronny uczestniczył w 1792 roku wVII wojnie polsko-rosyjskiej toczonej w obronieKonstytucji 3 Maja. Szef: gen.Augustyn Gorzeński. Stan osobowy: 1550 ludzi.

Bitwy i potyczki^[29]:

• Konfederacja barska, Piotrków, Skrzynno, Zbąszyń,Boruszkowce (15 czerwca 1792),
• Zieleńce (17 czerwca),
• Dubienka (18 lipca),
• Zasław, Szczekociny (6 czerwca 1794),
• obronaWarszawy, Powązki (28 lipca).

• Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981.ISBN 83-11-06605-1.
• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
• Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
• Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998.ISBN 83-7188-186-X.
• Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
• Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
• Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987.ISBN 83-11-07090-3.
• Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
• Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Artur Dobry: Trzy wieki w granicach Rzeczpospolitej: zamek malborski od inkorporacji do rozbioru (1454-1772): katalog wystawy. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2014.ISBN 978-83-60518-68-7.

• Regimenty piesze koronne
• Wojsko Polskie w Poznaniu
• Wojsko Polskie w Kaliszu
• Wojsko Polskie w Pleszewie
• Piechota powstania kościuszkowskiego
• Polskie jednostki organizacyjne wojska rozwiązane w 1794
• Oddziały Dywizji Wielkopolskiej
• Historia Pleszewa