Żydzi aszkenazyjscy, równieżaszkenazyjczycy lubaszkenazim (hebr.אַשְׁכְּנַזִּים (l.mn.) orazיְהוּדֵי אַשְׁכְּנַזjehudej aszkenaz, „Żydzi z Aszkenazu”) – Żydzi zamieszkującyEuropę Środkową,Wschodnią i częściowoZachodnią, a od XVII wieku równieżAmerykę.
Nazwa „aszkenazi” wywodzi się odAszkanaza, postacibiblijnej i pierworodnego synaGomera (Ks. Rodzaju X). W literaturze rabinicznej królestwo Aszkanaza pierwotnie związane było z ziemiami zamieszkanymi przezScytów, następnieSłowian[5], zaś od XI wieku z Europą Północną iNiemcami[6]. Gdy w czasach późniejszych główne ośrodki żydowskiego nauczania skupiły się w Niemczech, Żydów zamieszkujących Europę Zachodnią i Środkową, zaczęto nazywaćaszkenazim (aszkenazyjczykami).
Mimo że w XI wieku Żydzi aszkenazyjscy stanowili jedynie 3% ludności żydowskiej na świecie, w 1931 roku stanowili ok. 92%. Dziś liczbę tę można szacować na 80%[8]. Większość wspólnot żydowskich wywodzących się z Europy, z wyjątkiem regionuMorza Śródziemnego, to wspólnoty aszkenazyjskie.
Nie istnieje dzisiaj jednadefinicja bycia Żydem, zarówno z punktu widzenia rozbieżności stanowiskwspółczesnych denominacji judaizmu, żydowskiej opinii publicznej[9], jak i w sensie potocznym, gdyżydowskość może być pojmowana albo jako obejmująca zarówno religijnych i świeckich Żydów, albo wyłącznie religijnych. Utrudnia to zdefiniowanie, kto jest aszkenazyjskim Żydem.
Większość Żydów aszekanazyjskich nie mieszka dziś w Europie Środkowo-Wschodniej, co powoduje, że dawna izolacja, która warunkowała powstanie odrębnej tradycji religijnej i kultury, zanikła. Ponadto pojęcieaszkenazi używane bywa w nietradycyjnym kontekście, zwłaszcza wIzraelu. Zgodnie z wykładnią judaizmuortodoksyjnego ikonserwatywnego, Żydem jest albo ten, którego matka jest Żydówką, albo osoba wyznająca judaizm. Skutkiem tego, osoba może być określana jakoaszkenazi, jednak nie być uznawana w ramach tych denominacji za Żyda.
Opróczhalachy, tj. prawa religijnego oraz różnic w jego interpretacjach, wśród religijnych Żydów zamieszkujących różne regiony geograficzne rozwinęły się z czasem różne zwyczaje, zwaneMinhagim(inne języki). Wśród Żydów ortodoksyjnych, niektóre szczegóły dotyczące ślubu dwojga osób o odmiennym kulturowo pochodzeniu, konwersji osoby nieżydowskiej na judaizm oraz powrotu osoby niepraktykującej do tradycyjnego judaizmu wymagają ustalenia pochodzenia kulturowego, aby określić właściwy dla niej zwyczaj (minhag). W tym kontekście „aszkenazyjski” odnosi się zarówno do samego rodowodu rodziny, jak i zbioru zwyczajów. Innymi grupami zwyczajów są np. minhagsefardyjski lubmizrachijski. Zgodnie z tradycją, gdy panna pochodzenia sefardyjskiego lub mizrachijskiego, biorąc ślub, wchodzi do domu o aszkenazyjskiej tradycji ortodoksyjnej lubharedi, wychowuje dzieci w minhagu aszkenazyjskim. Z kolei oczekuje się, że aszkenazyjka wychodząca za sefardyjczyka lub mizrachijczyka powinna wychować dzieci w praktyce sefardyjskiej. W praktyce jednak wiele rodzin idzie na kompromisy. Minhag, który powinien praktykowaćkonwertyta zależy odsądu religijnego, w którym odbyła się konwersja.
Wraz z integracją Żydów ze świata w Izraelu, Ameryce Północnej i innych miejscach świata, definicja religijna żydowskości aszkenazyjskiej rozmywa się, zwłaszcza poza judaizmem ortodoksyjnym. Wielu sefardyjczyków i mizrachijczyków włączyło się w ruchy liberalne, powstałe w łonie judaizmu aszkenazyjskiego. W ostatnich dekadach kongregacje, do których dołączyli, często absorbowały nowe tradycje do swojego minhagu.Rabini ichazanowie większości z nieortodoksyjnych ruchów podczas studiowaniajęzyka hebrajskiego w Izraelu, uczą się wymowy sefardyjskiej tego języka. Kongregacje aszkenazyjskie adaptują do zbioru modlitw i pieśni tradycyjnych melodie sefardyjskie lub nowoczesne izraelskie. Owa stopniowa fuzja tradycji rozpoczęła się w połowie XX wieku i dotyczy wszystkich kongregacji z wyjątkiem tych najbardziej tradycyjnych.
Z punktu widzenia kultury żydowskość aszkenazyjską można utożsamić z koncepcjąJidyszkajt (zjid. żydowskość). Przed okresemhaskali (oświecenia żydowskiego) oraz żydowskiej emancypacji w Europie oznaczało to studiowanieTory iTalmudu przez mężczyzn oraz życie rodziny i społeczności w duchu praktykowania żydowskiego prawa religijnego przez mężczyzn i kobiety. PomiędzyNadrenią,Rygą aRumunią większość Żydów modliła się w aszkenazyjskiej odmianie języka hebrajskiego, zaś mówiła w jidysz w życiu codziennym.
Znamienną cechą kultury aszkenazyjskiej jest język jidysz, którego początki sięgają około X wieku. Przed II wojną światową mówiło nim pomiędzy 10 a 13 milionów osób. Dokonana w Europie zbrodniaHolocaustu, asymilacja językowa wAmeryce Północnej oraz wybór w Izraelu języka hebrajskiego jako języka państwowego sprawiły, że na początku XXI wieku mówi nim ok. 1,8 mln osób[10]. Język jidysz, jego literatura, czasopisma i piosenki stanowią więc kulturowy wyróżnik aszkenazyjskości.
Po okresie modernizacjijidyszkajt zaczęła obejmować szerszy krąg zjawisk, w których Żydzi aszkenazyjscy zachowali swoją specyfikę. Mimo że dziś językiem jidysz posługuje się o wiele mniej osób niż przedII wojną światową,jidyszkajt można związać ze szczególnym sposobem wyrażania się, poczuciem humoru czy typami skojarzeń. Własną specyfikę ma również kuchnia aszkenazyjska, w tym np.karp po żydowsku,chałka,maca,gefilte fisz (pulpety rybne) „kawior żydowski” (pasta z wątróbek), sałatka galicyjska, koszerna śliwowica czystrudel.
W sensie etnicznym Żydem aszkenazyjskim jest osoba, której żydowscy przodkowie wywodzą się ze Środkowej i Wschodniej Europy. Przez okres około tysiąca lat aszkenazyjczycy, pomimo zamieszkiwania na obszarze wielu państw i narodów, pod względem reprodukcyjnym byli ludnością odizolowaną. Wypływy i dopływy z powodu migracji, konwersji, małżeństw mieszanych z ludnością nieżydowską oraz innymi grupami Żydów były nieznaczne.Genetycy zidentyfikowalizmienności genetyczne o wysokim prawdopodobieństwie występowania wśród Żydów aszkenazyjskich, w odróżnieniu od ogólnej ludności europejskiej. Dotyczy to zarówno męskichmarkerów genetycznych (haplotypy wchromosomie Y), jak i żeńskich (wmitochondriach)[11]. Jednakże od połowy XX wieku widoczny jest znaczny wzrost małżeństw mieszanych, zarówno z osobami spośród innych grup żydowskich, jak i innych narodów.
Badania genetyczne przeprowadzone w 2006 roku[12] wykazały, że aszkenazyjscy Żydzi stanowią wyraźną, względnie jednorodną podgrupę genetyczną. Oznacza to, że niezależnie od tego, czy przodkowie aszkenazyjczyków pochodzą z Polski, Rosji, Węgier, Litwy czy innego miejsca obszaru Europy środkowo-wschodniej, należą oni do tej samej grupy etnicznej.
Obecność Żydów w Europie sięga ponad dwóch tysięcy lat. WGrecji, wAgorze ateńskiej zachowały się pozostałości synagogi, datowane na lata 396–267 p.n.e.[13], zaś na wyspieDelos – ruiny synagogi z 150–128 p.n.e.[14] Na teren dzisiejszychWłoch już od II–I wieku p.n.e. przybywali kupcy żydowscy oraz sprowadzano żydowskich niewolników. W roku 6 n.e. obecność żydowską zanotowano wWiedniu i wGalii, zaś w 39 n.e. wLugdunum (dzisiejszyLyon weFrancji)[15].NaPółwyspie Apenińskim synod w Elwirze z ok. 305 n.e. zakazywał chrześcijanom zawierania związków małżeńskich m.in. z Żydami, co świadczy o obecności tam żydowskich wspólnot co najmniej od II wieku n.e.[16] W chronologicznie pierwszym dokumencie dotyczącym obecności Żydów na terenie dzisiejszychNiemiec, datowanym na 321 n.e.[17], mowa jest o licznej i dobrze zorganizowanej żydowskiej wspólnocie wKolonii[18][19]. Na terenie dzisiejszejChorwacji wykopaliska archeologiczne wSalonie wykazały istnienie grobów żydowskich z III w. n.e.
WImperium Rzymskim Żydzi uzyskali obywatelstwo w 212 n.e., dziękicesarzowiKarakalli, który udzielił tego przywileju wszystkim wolnym ludom[15]. Od czasówI wojny żydowskiej (66–73) wyznawcy judaizmu płacili jednakpodatek pogłówny, który w 363 n.e. został zniesiony przezJuliana Apostatę. W późnym okresie rzymskim Żydzi mogli swobodnie prowadzić życie kulturowe i religijne oraz podejmować rozmaite zawody. Po zalegalizowaniuchrześcijaństwa w 313 n.e. oraz ustanowieniu go oficjalną religią Rzymu iKonstantynopola w 380 n.e. nasilały się prześladowania Żydów[20].
Opieranie się rozmaitych władców na chrześcijaństwie zazwyczaj wiązało się z nasilaniem się prześladowań Żydów. W 610 rokuSisebut, władca państwaWizygotów, wydał dekret nakazujący Żydom albo ochrzczenie się, albo wygnanie z kraju. W roku 681 królErwig ponowił ten dekret[21]. Takie samo rozporządzenie zostało wydane 629 roku przez króla państwaFranków,Dagoberta I[22].
Ekspansja państwa Franków zaKarola Wielkiego (768–814), która objęła m.in.Karyntię i obszarKrólestwa Longobardów aż poRzym, przyniosła krótki okres stabilności i jedności wEuropie Zachodniej. Karol Wielki udzielił żydowskim kupcom wolności handlowej[23]. Dało to Żydom szansę ponownego osiedlenia się na północ odAlp. Mogli oni również trudnić się finansami, w tym pożyczkami pieniężnymi orazlichwą. Od tego momentu do dzisiaj życie żydowskie w Europie zachodniej jest dobrze udokumentowane.
Niemcy – kulturowe i religijne centrum Żydów europejskich
Około roku 1000 na terenie dzisiejszych Niemiec rozwinęły się studiahalachiczne. Wspólnoty żydowskie wMoguncji,Spirze iWormacji utworzyły ligę zwanąmiastami SzUM (akronim pierwszych liter nazw miast:Sz –ש, U –ו, M –מ), która stała się centrum średniowiecznego życia żydowskiego. W jej ramach przywódcy społeczności uzgodnili szereg dekretów, zwanych „Takanot Szum” (hebr. תקנות שום”, ustawy SzUM). Oficjalna strona Moguncji podaje m.in.:
Przez następne 400 lat /po 900 n.e./ w miarę rozkwitu handlu Moguncja przyciągała wielu Żydów. Najwięksi żydowscy nauczyciele i rabini ciągnęli nadRen. Ich nauki, dysputy, rozstrzygnięcia oraz wpływy nadały Moguncji i sąsiednim nadreńskim miastom światowy rozgłos. Rozszerzał się on i konkurował z takimipodiasporowymi miastami, jakBagdad. Moguncja stała się centrum zachodnioeuropejskiegojudaizmu – aszkenazyjskiego bądź niemieckiego – a ten uwalniał się od tradycjibabilońskiej[24].
Według historyka Johna Mana, „Moguncja była stolicą europejskich Żydów. (...) Miała własnążydowską akademię przez ponad 300 lat. (...) Była czczona jako miastoGerszoma z Moguncji, zwanego «światłem diaspory», który w XI wieku jako pierwszy sprowadził do Zachodniej Europy kopieTalmudu, i którego zarządzenia pomogły Żydom w adaptacji do europejskich zwyczajów. Szkoła Gerszoma przyciągała Żydów z całej Europy”[25]. Według oficjalnej strony Moguncji, „W istocie był to złoty wiek. Miejscowi biskupi chronili Żydów, co owocowało wzrostem handlu i dobrobytu”[24].
SłowoAszkanaz pojawia się po raz pierwszy wBiblii (Rdz 10,3[26]) i jest imieniem postaci biblijnej, synaGomera. Sądzi się, że imię to oryginalnie odnosiło się doScytów (Iszkuz), określanych również w inskrypcjach asyryjskich jakoAszkuza.
W średniowiecznej literaturze rabinicznej terminemaszkenazim określano Żydów zamieszkujących teren dzisiejszych Niemiec, a w szczególnościNadrenię. Odniesienia takie można znaleźć wJosipponie, późnośredniowiecznej przeróbce historii Żydów wedługJózefa Flawiusza, oraz w liścieHasdaja ibn Szapruta do królaChazarów, jak również w komentarzuSaadji ben Josefa doKsięgi Daniela 7,8. Pod koniec XI wieku rabinSzlomo Jicchaki odwoływał się zarówno do języka Aszkenaz[27], jak i kraju Aszkenaz[28]. Wmachzorze (modlitewniku) Simchy ben Samuela z Vitry pojawiają się odniesienia dokrólestwa Aszkenaz zarówno w kontekście rytuałów tamtejszej synagogi, jak i innych praktyk religijnych[29].
W XIII-wiecznej literaturze odniesienia do ziemi i języka Aszkenaz pojawiają się często, np. w Responsach Salomona ben Aderet (tom I, nr 395), Responsach Aszera ben Jehiela (s. 4 i 6), jegoHalakot (Berakot I, 12, s. 10), w dzieleTur Orach Chayim autorstwa jego syna Jakuba ben Aszera (rozdział 59) czy Responsach Izaaka ben Szeszeta (nr 193, 268 i 270).
Migracje Żydów w Europie w pełnym i późnym średniowieczu
Sytuacja Żydów w zachodniej części Europy w wiekach XI–XV uległa znacznemu pogorszeniu i doprowadziła do emigracji większości z nich. Znaczna część uciekinierów wybrała ziemie wschodnie kontynentu.
I wyprawa krzyżowa rozpoczęła siępogromami niemieckich Żydów w 1096 roku. W tym czasie zaczęto wysuwać wobec nich oskarżenia o rzekome zbrodnie, jak np. desakrację hostii,mord rytualny, zatruwanie studni, zdradę, a nawet o bycie przyczynąnajazdu Mongołów. W Anglii narastająca nietolerancja wobec Żydów doprowadziła w 1290 roku do wygnania ich z kraju przezEdwarda I[30][31]. WKrólestwie Francji dochodziło do następujących po sobie aktów banicji i ich rewokacji: w 1182 roku Żydzi zostali wygnani z dóbr królewskich wraz z konfiskatą majątku, by następnie w 1198 mogli osiedlić się ponownie. W 1240 wygnano ich zBretanii, a w 1254 doszło do wypędzenia ich z Francji, choć po kilku latach dekret odwołano. W 1306 rokuFilip IV Piękny podpisał akt wygnania Żydów z kraju wraz z konfiskatą dóbr, który anulowany został w 1315 roku. Obecność żydowska we Francji została jednak nagle przerwana aktem całkowitego wygnania w 1394 roku[32].
NaPółwyspie Iberyjskim sytuacja Żydów uległa znacznemu pogorszeniu w XIV wieku, gdy fala antyżydowskich pogromów spowodowała śmierć tysięcy osób i przymusowe chrzty znacznej części społeczności żydowskiej[33]. Wydany w 1492Edykt z Alhambry, nakazujący wygnanie lub ochrzczenie wszystkich hiszpańskich Żydów, oraz podobny nakazportugalskiego króla w 1497 roku, przyniosły kres obecności żydowskiej na Półwyspie Iberyjskim.
Również na terenie dzisiejszych Niemiec los Żydów był niepewny. Podczas rozprzestrzeniania się w Europieepidemii dżumy w latach 1348–1349, oskarżenia wobec Żydów o zatruwanie studni spowodowały falę pogromów[34]. W tym czasieLuksemburgowie sprzedawali książętom i miastom prawa do opodatkowania igrzywny Żydów. Ze względu na potrzebę wzrostu miejskich przychodów, zapraszano Żydów z powrotem do dzielnic i miast, z których zostali wcześniej wypędzeni. Jednak gdy ci wzbogacali się, częstokroć plądrowano ich majątki i wypędzano ponownie. Pod koniec XIV w. doszło do wypędzeń Żydów zUlm (1380),Magdeburga (1384) iStrasburga (1388)[35].
Całokształt tych wydarzeń sprawił, że środek ciężkości osadnictwa żydowskiego w Europie przesunął się na wschód. Żydzi emigrowali m.in. doPolski,Czech i naLitwę, gdzie byli przyjmowani z większą tolerancją[36].
Żydzi, mieszkając wśród ludności germańskiej, kontaktowali się z nią i w znacznej mierze przyswoili sobie jej język, zwłaszcza na płaszczyźnie kontaktów społecznych. Jednak w kwestiach związanych z obyczajowością, kulturą i religią, zachowali w większości oryginalnehebrajsko-aramejskie słownictwo, w nieco zmodyfikowanej wymowie. Jednocześnie zamieszkiwanie w miastach na odrębnych „żydowskich” ulicach przyczyniło się do powstania odstępstwa od języka niemieckiego, które pogłębiało się z biegiem czasu. W efekcie, około X–XI wieku[37] zaczął się wyłaniać odrębny dialekt, tzw.judeo-niemiecki, który w dalszych wiekach przekształcił się w językjidysz, zapisywanyalfabetem hebrajskim. Pierwszym znanym dokumentem piśmienniczym w jidysz jest datowane na rok 1272 błogosławieństwo wmachzorze (modlitewniku), brzmiące:gut tak im betage se vaer dis makhazor in beis hakneses terage (tłum.: „niech będzie błogosławiony ten, który będzie nosił ten modlitewnik do synagogi”). W jidysz powstała obszerna literatura moralistyczna, dewocyjna i beletrystyczna. Pomimo że do XVIII wieku w dorobku literackim niemal brakowało tematyki świeckiej, literatura ta wniosła ważny wkład do kultury żydowskiej.
Schematyczny podział dialektów języka jidysz pomiędzy XV a XIX stuleciem
Żydzi, emigrując na wschodnie tereny Europy, przenosili ze sobą język jidysz. Odmienność języków niegermańskich (słowiańskich,bałtyckich ij. węgierskiego) od jidysz sprawiała, że z jednej strony asymilacja językowa dla mówiącego tym językiem była trudniejsza, a z drugiej jidysz wchłonął nowe składniki zapożyczone z otoczenia. Innym źródłem zapożyczeń był fakt, że imigranci na tereny Europy Wschodniej przed XVI–XVII wiekiem napotykali na skupiska Żydów posługujących się językami słowiańskimi[38]. W efekcie tych migracji, język jidysz podzielił się na dwie odmiany: zachodnią i wschodnią, między którymi granica biegła z grubsza wzdłuż zachodniej granicy dzisiejszej Polski[38].
Na terenieŚwiętego Cesarstwa Rzymskiego Żydzi byli uzależnieni od wolnych miast i książąt. W miastach żyli głównie na „żydowskich ulicach”, odseparowani od chrześcijańskich współmieszkańców. Odcięci od uczestnictwa w życiu publicznym i miejskim, poszukiwali rekompensaty w życiu rodzinnym, które było domowe i przesiąknięte wiarą, pracowitością i umiarem. W tym okresie w ramach zgłębiania judaizmu, szczególnie poświęcano uwagę zwyczajom i rozporządzeniom dotyczącym formy i porządku nabożeństw, dzięki czemu zostały one w Niemczech ustalone. Pojawił się nowy, ascetyczny sposób życia, który znalazł swój literacki wyraz wSzene Luḥot ha-Berit rabina Izajasza Horowitza. Cel i koniec istnienia poszukiwany był poprzez dążenie duszy ku swemu źródłu, w połączeniu z aspiracją do wypełniania ziemskiego życia duchem Boga.
Ludność żydowska, uchodząca przed prześladowaniami wEuropie Zachodniej iWłoszech i napływająca do XVI wieku do Rzeczypospolitej Obojga Narodów, stworzyła na tym terenie największe skupisko Żydów w Europie. W latach 1580–1764 działał w PolsceSejm Czterech Ziem, ciało samorządowe decydujące o wysokości podatków na rzecz państwa, rozstrzygające sprawy sporne międzykahałami (gminami) i uzgadniające działania przeciwko zagrożeniom żydowskiej autonomii. Mniejszość żydowska rozwijała działalność gospodarczą. W tym czasie dzięki swobodom wyznaniowym, kwitło życie religijne judaizmu.Mojżesz ben Israel Isserles, naczelny rabin krakowskiej gminy żydowskiej, zasłynął opracowaniem komentarza doSzulchan aruch, podstawowego kodeksu prawa żydowskiego. Niektóremiasta królewskie otrzymały jednak przywilej królewski, zwanyPrivilegium de non tolerandis Judaeis, zakazujący Żydom zamieszkania w nich. Wynikało to najczęściej z dążeniachrześcijańskich mieszczan do wyeliminowania swoich żydowskich konkurentów. W praktyce zakaz ten był częściowo obchodzony.Rzeczpospolita rozciągała się na duże połacie ziem wschodnich, co umożliwiło żydowskim przedsiębiorcom i kupcom osiedlanie się na nich[44].
Przemoc w czasiepowstania Chmielnickiego na Ukrainie w 1648 wznieciła falę pogromów, w których zginęło między 100[45] a 200 tysięcy Żydów. Tysiące mieszkańców tych ziem uciekły na zachód. Część z nich dotarła również do Niemiec[44]. Te wydarzenia orazpotop szwedzki spowodowały szczególnie trudną sytuację polityczno-ekonomiczną, co sprzyjało radykalizacji postaw i kierowaniu się kumistycyzmowi. Popularność zdobywał ruch mesjanistycznysabataizmu i naukikabalistyczne.
W 1. poł. XVIII wieku naukiBaal Szem Towa doprowadziły do powstaniachasydyzmu, mistycznego prądu w łonie judaizmu, istniejącego do dziś. Osią chasydyzmu była idea złączenia z Bogiem bez pośrednictwa rabinów i zagłębiania się w zawiłościTalmudu, przez co ruch ten wywołał znaczną opozycję, której członków nazywanomitnagdim. W latach 1755–1759 popularność zdobył również mesjański ruchfrankistów.
Strefa osiedlenia
WCarstwie Rosyjskim w 1742 r.Elżbieta Romanowa wydała ukaz, w którym nakazała Żydom wypędzenie lub chrystianizację[46]. Jednak na skutekrozbiorów Polski w skład Rosji weszły ziemie, na których mieszkała znaczna liczba Żydów, co sprawiło, że ukaz stał się fikcją. Aby zalegalizować stan faktyczny,Katarzyna II ustanowiła w 1791strefę osiedlenia (ros.Черта оседлости), na wschód od której nie wolno było jednak Żydom zamieszkiwać. Strefa ta funkcjonowała do czasówrewolucji lutowej w 1917 r.
Z końcem XVIII wieku ideałyoświeceniowe zaczęły przenikać do elit żydowskich wPrusach. Prekursorem ruchu zwanegohaskalą byłMoses Mendelssohn (1729–1786). Przetłumaczył onTorę na język niemiecki i opowiadał się za jej racjonalnym zgłębianiem. Zwolennicy haskali, zwanimaskilim, głosili odrodzeniejęzyka hebrajskiego i ograniczenie jidysz w mowie potocznej na rzecz doskonalenia języka niemieckiego. Opowiadali się zawyjściem zgetta, również w wymiarze psychicznym, drogą asymilacji z narodami, pośród których żyli Żydzi. Haskala wzmocniła świecką tożsamość żydowską.
Oświecenie zaowocowało również powstaniem w łoniejudaizmuodłamów reformowanych. W 1810 r.Israel Jacobson(inne języki) przedstawił reformę liturgiczną, w ramach której skrócił modlitwy i wprowadził hymny w języku niemieckim oraz muzykę organową. Judaizm reformowany uznałprawo żydowskie za historyczne i podlegające reformom. Przepisykoszerności oraz obchodzeniaszabatu zostały złagodzone. Dziś judaizm reformowany jest najbardziej popularnym nurtem judaizmu wStanach Zjednoczonych. Jednak dla wielu wyznawców judaizmu proponowane zmiany były na tyle odległe od tradycyjnego nurtu praktyki religijnej, że ich nie zaakceptowali. W 1845 r. rabinZacharias Frankel odłączył się od ruchu reformowanego, sprzeciwiając się usunięciu języka hebrajskiego z żydowskiej liturgii i odrzuceniu praw koszerności. W swoim nauczaniu w Żydowskim Seminarium Teologicznym weWrocławiu sprzeciwiał się rewolucyjnym zmianom żydowskiego prawa religijnego na rzecz ściślejszego związku z Talmudem i naturalną ewolucją jego zasad. Jego nauki dały początekjudaizmowi konserwatywnemu.
Nurt tradycjonalistyczny wyrażał zaś wobec judaizmu reformowanego otwarty sprzeciw. Pomiędzy 1836 a 1851 rokiem rabinSamson Raphael Hirsch opublikował szereg rozpraw i polemik, w których zawarł obronę tradycyjnych instytucji judaizmu i jego praktyk, oraz promowania edukacji i dostosowywania się do nowoczesności przy jednoczesnym pieczołowitym zachowywaniu pełni wymogów tradycyjnego prawa religijnego. Nauki R.S. Hirscha legły u podstaw dzisiejszegojudaizmu ortodoksyjnego[47].
Na fali nastrojów oświeceniowych pod koniec XVIII wieku rozpoczął się powolny proces zmagań o zniesienie licznych ustaw dyskryminacyjnych wobec Żydów. W edykcie z 1812 r.Prusy potwierdziły obywatelstwo swoich żydowskich mieszkańców[48], choć pełnię praw otrzymali dopiero w 1848 r., na fali zrywów narodowych, które przetoczyły się przez Europę w czasieWiosny Ludów. Na terenie całości państw niemieckich restrykcje zniesiono dopiero ustawą z 1870 roku[34]. WCarstwie Rosyjskim XIX wiek nie przyniósł emancypacji. Ustanowione w 1820 r. tzw.Prawa Kantonistów utrzymywały podwójne opodatkowanie Żydów, którzy dodatkowo musieli dostarczać poborowych do armii[49]. Dotychczasowe zakazy zamieszkiwania w statutach niektórych miast, zwane klauzulamiPrivilegium de non tolerandis Judaeis, utrzymały się do 1862. W zależności od panującego monarchy, sytuacja Żydów była zaostrzana lub łagodzona. Jednak za panowaniaAleksandra III (1881–1894) Żydom zabroniono zakupu ziemi, ograniczono ich dostęp do średniego i wyższego szczebla edukacji, objęto restrykcjami wykonywanie niektórych zawodów i uniemożliwiono dostęp do wyższych szczebli hierarchii wojskowej i biurokratycznej.
Fotografia zŁachwy w 1926 roku, typowegosztetlu w Europie Środkowo-Wschodniej
Społeczność żydowską cechował wysoki przyrost naturalny, który przyczyniał się do jej stopniowejpauperyzacji. W latach 1800–1880 liczba jej członków wstrefie osiedlenia wzrosła o 500% do około 4 mln[50].
Cechą charakterystyczną prowincjalnego życia Żydów aszkenazyjskich na terenach dawnej Polski i rosyjskiej strefy osiedlenia byłsztetl (jid. שטעטל,miasteczko). Było to zamieszkałe w większości przez społeczność żydowską miasteczko, w którym wykształcił się specyficzny społeczno-kulturowy wzorzec życia, swoisty etos pobożnego Żyda, zasad dyktowanych nauką Tory i Talmudu oraz wpływem autorytetu gminy. Językiem mieszkańców sztetli byłjidysz.
W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku narastały w Europie nastroje antyżydowskie. W 1879 roku niemiecki anarchistaWilhelm Marr wprowadził do słownictwa terminantysemityzm i powołałLigę Antysemicką(inne języki). W Rosji śmierć caraAleksandra II spowodowała w latach 1881–1884 falę około 200pogromów w strefie osiedlenia, niejednokrotnie inspirowanych przez władze[51][52]. Prześladowania te były jedną z głównych przyczyn masowej emigracji doUSA. Reakcją na pogromy było również powstaniesyjonizmu. W 1882 rokuLeon Pinsker w odezwieAuto-Emancipation![53] ocenił, że jedyną metodą ucieczki przed judeofobią i dyskryminacją jest utworzenie własnego państwa. Pinsker założyłChowewej Syjon, pierwszą organizację dążącą do imigracji żydowskiej wPalestynie. Doświadczenie antysemityzmu we Francji i wAustro-Węgrzech doprowadziło dziennikarzaTheodora Herzla do wydania w 1896 roku pracy pt.Judenstaat (Państwo żydowskie), w którym postulował utworzenie niepodległego, świeckiego i demokratycznego państwa żydowskiego. Koncepcja ta pół wieku później zaowocowała powstaniemIzraela. W tym czasielingwistaEliezer ben Jehuda zmodernizowałjęzyk hebrajski, umożliwiając używanie tego języka w życiu codziennym w Izraelu.
Inną odpowiedzią na pogromy było wyłonienie się koncepcjiżydowskiego autonomizmu kulturowego. Jego twórca,Szymon Dubnow, postulował, że Żydzi są narodem niezależnym duchowo, społecznie i kulturalnie, ale nie polityczno-terytorialnie. W efekcie, powinnipielęgnować jidysz oraz domagać się równouprawnienia i autonomii kulturowej na terenach, na których mieszkają. Dubnow postulował też organizację oddziałów samoobrony przed napastnikami.
W latach 1903–1906 przez ziemie Imperium Rosyjskiego przeszła druga fala antyżydowskiej przemocy, która objęła 64 miasta i 626 miasteczek oraz wsi. Za zezwoleniem władzy carskiej Żydzi stali siękozłem ofiarnym, służącym wyładowaniu fali niezadowolenia społecznego w państwie. Jednym ze skutków pogromów była masowa emigracja Żydów z carskiej Rosji. W latach 1881–1914 wyjechało z niej 2 miliony osób[54], głównie doStanów Zjednoczonych[55]. Emigranci przenosili kulturę aszkenazyjską do swoich nowych ojczyzn.
Trzecia, nieporównywalna w skali, fala pogromów przetoczyła się głównie przez teren dawnej strefy osiedlenia w latach 1917–1921. Według częściowych danych, ukraińskie jednostkiArmii Czerwonej,Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej i rosyjskiejBiałej Armii dokonały 1236 pogromów w 557 społecznościach. Pomimo tworzonych oddziałów samoobrony żydowskiej, masakry te kosztowały życie od 60 do 200 tysięcy Żydów[51][52].
Życie kulturalne i polityczne na przełomie XIX i XX wieku
Ulotka rozpowszechniana w latach 20. XX wieku przez organizację weteranów żydowskich w Niemczech w odpowiedzi na zarzuty o brak patriotyzmu. Napis na grobie brzmi:12 tys. żydowskich żołnierzy zginęło na polu Honoru w walce o ojczyznę.Plakat z 1917 roku w jidysz, skierowany do Żydów w USA. Tłum.: „Żywność wygra tę wojnę. Przybyliście tu szukając wolności – dziś musicie pomóc jej bronić.”
W czasieI wojny światowej ponad 1,17 mln Żydów walczyło w armiachPaństw Centralnych iEntenty, w tym 450 tysięcy wArmii Imperium Rosyjskiego i 275 tysięcy wArmii Austro-Węgier[59]. Tysiące Żydów walczyło szeregach wUS Army, stanowiąc 5% korpusu amerykańskiego (w tym czasie Żydzi stanowili 3% społeczeństwa amerykańskiego)[60]. WArmii Cesarstwa Niemieckiego walczyło zaś 90–100 tysięcy Żydów. Pomimo to, w Niemczech narastały oskarżenia Żydów o brak patriotyzmu. W 1916 roku armia niemiecka przeprowadziła spis Żydów (niem.Judenzählung) w swoich oddziałach, chcąc potwierdzić te zarzuty. Wyniki spisu okazały się je obalać[61], jednak ich nie opublikowano[62]. Zamiast tego, spis stał się katalizatorem antysemityzmu wyrażanego w formie zarzutów ociosie w plecy (niem.Dolchstoßlegende). W sumie w zawierusze wojennej zginęło około pół miliona Żydów[63].
Po zakończeniu I wojny światowej, państwami o największych żydowskich społecznościach byłyStany Zjednoczone (3,3–3,6 mln w 1920 roku[64]), odrodzonaPolska (2,85 mln wyznawców judaizmu w 1921 roku – 10,5% całej populacji[65]) iZSRR (2,67 mln Żydów w 1926 roku[66]). Miastem o najliczniejszej żydowskiej ludności byłNowy Jork (1,60 mln w 1920 roku; 25% ogółu mieszkańców)[67], a na drugim miejscu uplasowała sięWarszawa (310 tys. w 1921 roku, 33% ogółu mieszkańców).
W Polsce rozwijało się życie kulturalne. W 1922 roku ukazywało się 58 pism (13 dzienników) o łącznym nakładzie ok. 300 tysięcy egzemplarzy, 70% tytułów wydawano w jidysz[71].
WRepublice Weimarskiej wielu niemieckich Żydów zajęło wysokie stanowiska polityczne. AutoremKonstytucji weimarskiej byłHugo Preuss (był również sekretarzem stanu w ministerstwie spraw wewnętrznych).Walther Rathenau pełnił urząd Ministra Spraw Zagranicznych, jednak został zamordowany. Żydowsko-niemieckie małżeństwa mieszane stały się dość częste.
Przejęcie władzy w Rosji przezbolszewików spowodowało wprowadzenie we wrześniu 1919 roku dekretów zakazujących kultu i edukacji religijnej. Ofiarami tego ustawodawstwa stali się również Żydzi wyznający judaizm. Synagogi zostały skonfiskowane, gminy religijne rozwiązano, zaś rabini i inne osoby związane z obrządkiem religijnym zostały zmuszone do zaprzestania działalności[76]. Większość rosyjskich Żydów nie należała do żadnych partii politycznych. Jednak w ramach partii komunistycznej reprezentacja osób żydowskiego pochodzenia była znaczna. Sowiecka polityka ekonomiczna spowodowała utratę niezależności i własności żydowskich rzemieślników i kupców. Z drugiej strony ci, którzy wstąpili do partii komunistycznej i sowieckiej biurokracji, uzyskali szerokie wpływy. Jednocześnie władza podjęła próbę walki z antysemityzmem, którą postrzegała jako taktyczny wybieg carskiej administracji mający na celu przekierowanie frustracji ludu na kozła ofiarnego, na którego wybrano Żydów[77]. Ponieważ wykładnia sowiecka postrzegała język hebrajski jakoreakcyjny (gdyż był m.in. nośnikiem treści religijnych i syjonistycznych), w 1919 roku zabroniono jego nauki[78]. Zakazano publikacji hebrajskich książek i czasopism, a egzemplarze biblioteczne skonfiskowano. Do lat 30. XX wieku mogły się jednak ukazywać teksty liturgiczne. Władza promowała za to jidysz jako język narodowy, zaś w miejsce judaizmu osnową kultury miały się stać literatura i sztukasocrealistyczna.
Budowniczy na ulicy wTel Awiwie, lata 20. XX wieku
Dwudziestolecie międzywojenne było okresem organizowania wBrytyjskim Mandacie Palestyny struktur przyszłego państwa izraelskiego. Większość przywódców ruchusyjonistycznego oraz imigracji masowej w tamtym okresie pochodziła z obszaru Europy zamieszkiwanego przez Żydów aszkenazyjskich. Pomiędzy rokiem 1922 a 1937 liczba żydowskich mieszkańców w Mandacie wzrosła z 84 tys. do 385 tys. osób[79]. Powstawały liczne miasta i osady.Żydowski Fundusz Narodowy, dzięki uzyskiwanym datkom, dokonywał zakupów ziemi. Bagna malaryczne były osuszane i użyźniane[80]. Zakładano spółdzielcze gospodarstwa rolne, tak zwanekibuce imoszawy. Na scenie politycznej dominował wówczassyjonizm socjalistyczny. W tym czasie powstały również znaczące uczelnie izraelskie. W 1912 r. wHajfie założonoTechnion; w 1918 powstałUniwersytet Hebrajski wJerozolimie, zaś w 1934 r. otwartoInstytut Naukowy Weizmana wRechowot.
W charakterze przeciwwagi wobec narodowych i religijnych aspiracji syjonizmu władze radzieckie w latach 1928–1934 utworzyły na dalekowschodnich obrzeżach państwaŻydowski Obwód Autonomiczny ze stolicą wBirobidżanie, który miał stać sięsowieckim syjonem[81]. Pomimo silnej propagandy państwowej zachęcającej Żydów do osiedlenia się w Obwodzie, ich liczba nie przekroczyła nigdy 20 tysięcy osób, osiągając w 1939 roku na powierzchni 36 tys. km2 17,5 tysiąca osób (co stanowiło 16% populacji)[82].
BojkotNSDAP żydowskich sklepów, 1 kwietnia 1933Spalona synagoga wMonachium
Przejęcie władzy w Niemczech przeznazistów w 1933 roku spowodowało lawinę prześladowań Żydów. Wedługnazistowskiej teorii rasowej naród niemiecki uznano zarasę panów, zaś na samym dnie hierarchii, jakopodludzi, umieszczono naród żydowski. W kwietniu 1933 r. zabroniono Żydom zajmowania posad rządowych oraz zniechęcano lub nie dopuszczano do obejmowania wyżej postawionych stanowisk, które zarezerwowano dla „aryjskich Niemców”. W maju 1935 r. zakazano „pełnej krwi” Żydom służby warmii, natomiast części „pół-” i „ćwierćkrwi” Żydów nałożono obowiązek służby bez możliwości awansu. W tym samym roku propaganda antyżydowska pojawiła się w sklepach i restauracjach. Przyjęte we wrześniunorymberskie ustawy rasowe ustalały państwową definicję Żyda, mieszańca (Mischling) i Aryjczyka. Żyda oraz mischlinga wolno było pozbawićobywatelstwa oraz ochrony prawnej i własności. Nie mogli oni pracować w urzędach państwowych ani głosować w wyborach. Zabroniono zawierania małżeństw między „Aryjczykami” a „nie-Aryjczykami”. W 1936 r. zakazano Żydom pracy w zawodach specjalistycznych, co odebrało im głos w edukacji, polityce, szkolnictwie wyższym i przemyśle. Ustawodawstwo z l. 1937–38 zwalniało z firm żydowskich pracowników i managerów, zabraniało lekarzom leczenia nie-Żydów, a prawników pozbawiało licencji.
W pogromie zwanymNocą kryształową, zamordowano 91 Żydów, zniszczono 7 tys. sklepów, 267 synagog i zdewastowano prawie wszystkiecmentarze, zaś większość z 30 tys. aresztowanych osadzono wobozach koncentracyjnych, z czego ponad 2 tysiące osób wkrótce zginęło. W ciągu kilku lat ponad 300 tysięcy osób ze społeczności liczącej w 1933 roku 522 tysiące wyemigrowała z Niemiec[83].
Obóz koncentracyjnyMittelbau-Dora zasłany ciałami ofiar; zdjęcie z 12 kwietnia 1945
Spośród około 9,8–10,0 miliona Żydów żyjących w 1939 roku w Europie[84][85], około sześć milionów[85][86][87], w tym ponad milion dzieci[88] zostało systematycznie zamordowanych w czasie zaplanowanej przez niemieckąIII Rzeszęzagłady Żydów. Wśród nich, z około 3,3 milionaŻydów polskich, zginęło 3 miliony (ok. 90%), zaś z półtora miliona zamieszkującychUkrainę radziecką, zginęło 900 tysięcy (ok. 60%). W innych krajachsłowiańskich oraz Niemczech, Rumunii i na Węgrzech zamordowano 50–90% żydowskich mieszkańców[89]. Według niektórych historyków, np. Dietera Pohla, w mordowaniu Żydów czynnie uczestniczyło zarówno 200 tysięcy Niemców i Austriaków, jak i 200 tysięcy osób innych narodowości[90]. Większość zamordowanych Żydów była aszkenazyjczykami. Około pięć z sześciu milionów ofiar posługiwała się językiem jidysz[91]. Świat aszkenazyjski oraz kultura jidysz w Europie zostały zdziesiątkowane.
Bezpośrednio po wojnie kilkaset tysięcy ocalonych Żydów spędziło szereg lat wobozach dla osób przemieszczonych (tzw.obozach DP) wNiemczech,Austrii i weWłoszech. Społeczności uchodźców zorganizowały się społecznie i politycznie, dążąc wpierw do respektowania ich praw w obozach, a później do prawa emigracji doBrytyjskiego Mandatu Palestyny. Jednocześnie w latach 1945–1948 organizacjaBricha umożliwiła nielegalną emigrację około 150–250 tysięcy Żydów z Europy Środkowej i Wschodniej do Mandatu Brytyjskiego[93][94].
14 maja 1948 r.Izrael proklamował niepodległość. Zlikwidowanie istniejących wcześniej restrykcji wjazdowych otworzyło bramy imigrantom żydowskim. W latach 1948–1950 w Izraelu osiadło pół miliona osób[95], z których większość pochodziła z Europy Środkowo-Wschodniej. Państwo izraelskie zrezygnowało z używaniajidysz na rzecz języka hebrajskiego.
W 1950 roku większość (51%) Żydów zamieszkiwała kontynenty amerykańskie (w tym 4,5–5,0 mln w USA), zaś w Europie najliczniejszą społecznością (około 2 milionów osób) byli Żydzirosyjscy[96].
Przy obchodzeniu świętaPesach Żydzi aszkenazyjscy tradycyjnie powstrzymują się od spożywania strąków, zboża, prosa i ryżu, zaś wśród sefardyjczyków nie funkcjonują takie zakazy.
Żydzi aszkenazyjscy łączą swobodnie ryby i produkty mleczne, podczas gdy niektórzy Sefardyjczycy powstrzymują się od ich łączenia.
Aszkenazyjczycy wykazują się większym liberalizmem wobec wymogu stosowania peruk przez kobiety zamężne i wdowy (wyjątkiem sąchasydzi).
Aszkenazyjczycy posiadają zazwyczaj bardziej liberalne zasadykoszerności w odniesieniu do mięsa niż Sefardyjczycy.
Noworodkom Żydów aszkenazyjskich często nadaje się imiona nieżyjących członków rodzin. U sefardyjczyków imię dziecka pochodzi od jednego z jego dziadków, nawet jeśli jest żyjący.
W tradycyjnym obrzędzie aszkenazyjskim rzemienietefilin zawijane są w kierunku ciała, nie na zewnątrz, zaś przywdziewanie odbywa się na stojąco (wśród innych Żydów – na siedząco).
Tradycyjna aszkenazyjska wymowa języka hebrajskiego ma wyraźne cechy własne. Na przykład często literataw (ת) wymawiana jest jako „s”, nie „t”.
Większość ortodoksyjnych Żydów aszkenazyjskich zakładatalit (szal modlitewny) po zawarciu małżeństwa, choć zachodnioeuropejscy aszkenazyjczycy zakładają go od dnia ceremoniibar micwa (podczas trzynastych urodzin). W odróżnieniu od nich, Żydzi sefardyjscy lubMizrachijczycy zakładają talit od wczesnego dzieciństwa[101].
Istnieje również terminNusach Aszkenaz (zhebr. odmiana aszkenazyjska), określający obrządek liturgiczny zawarty wsidurze (modlitewniku) Żydów aszkenazyjskich, w tym treść, dobór i kolejność modlitw oraz pieśni. Dwa pozostałe główne obrządki toNusach Sefard(inne języki) (niemający związku z Żydami sefardyjskimi; będący tożsamy z polskim,chasydzkim nusach) orazNusach Chabad.
Żydzi aszkenazyjscy wnieśli ogromny wkład w światową wiedzę i kulturę. Około jednej czwartej wszystkich laureatówNagrody Nobla[102][103][104] oraz 27% laureatówNagrody Turinga[105] stanowią Żydzi.
Pierwsze próby określenia rodowodu Żydów aszkenazyjskich na drodze analiz materiału genetycznego sięgają lat 90. XX wieku.
Tak jak w przypadku większości badań migracji ludności za pomocą analiz kodu DNA, wczesne poszukiwania dotyczyły dwóch segmentów ludzkiego genomu:chromosomu Y (przekazywanego przez mężczyzn) orazmitochondrialnego DNA (przekazywanego przez kobiety). Segmenty te nie podlegająrekombinacji genetycznej. Prowadzone są również badania asocjacyjne całego genomu.
Opublikowana w 2000 roku praca dotyczącahaplotypówchromosomu Y dotyczyła pochodzenia Żydów po linii męskiej. Hammeri inni[106] odkryli, że u aszkenazyjczyków i sefardyjczyków chromosom ten posiada mutacje charakterystyczne dla ludówbliskowschodnich i niewystępujące wśród ogólnej ludności europejskiej. Obserwacja ta była wskazówką, że męscy przodkowie aszkenazyjczyków pochodzili w większości z Bliskiego Wschodu. Wyznaczono również, że domieszka genetyczna w linii męskiej wynosiła mniej niż 0,5% na jedno pokolenie w szacowanym okresie 80 pokoleń, ze „względnie niewielkim wkładem europejskich chromosomów Y”, zaś całkowita domieszka była bardzo zbliżona do „oszacowanej w pracy Motulskiego wartości 12,5%”. Obserwacja ta popierała tezę, że „Żydzi mieszkający w diasporze w Europie, północno-zachodniej Afryce i na Bliskim Wschodzie są [genetycznie] bardziej podobni do siebie niż do swoich nieżydowskich sąsiadów”.
W pracy z 2001 roku Nebeli inni[107] wykazali, że w badanej linii męskiej zarówno aszkenazyjskich, jak i sefardyjskich Żydów cechuje to samo, bliskowschodnie pochodzenie. Stwierdzono również, że w porównaniu do innych, reprezentatywnych grup w regionie, Żydów przeciętnie cechuje bliższy związek z północną częścią obszaruŻyznego Półksiężyca. Jednocześnie autorzy pracy zaobserwowali u badanych aszkenazyjczyków nieco podwyższone występowanie chromosomów Eu 19 (R1a) – 12,7% – które pojawiają się często w przypadku wschodnich Europejczyków (54–60%). Stawiają oni hipotezę, że różnice w obrębie Żydów aszkenazyjskich mogą odzwierciedlać niewielki przepływ genów z otaczających ludności europejskich i/lub dryf genetyczny w stanie izolacji. W późniejszej pracy grupy A. Nebel z 2005 roku[108] zaobserwowano u badanych aszkenazyjczyków podobny poziom (11,5%) występowania chromosomuR1a1a (M17+), haplogrupy chromosomu Y dominującej wśród wschodnich Europejczyków, co sugerowałoby niewielki przepływ genów.
Przed 2006 rokiem genetycy dochodzący rodowodu większości żydowskiej ludności na świecie uważali, że jej przodkami są mężczyźni, którzy wyemigrowali z Bliskiego Wschodu oraz kobiety z lokalnych ludności, które pojmowali oni za żony. Żony te dokonywały konwersji na judaizm, po czym nie następowały dalsze małżeństwa mieszane z nie-Żydami[11].
Jednak wyniki wysokorozdzielczej analizyhaplogrupy K (mtDNA) zespołu kierowanego przez D.M. Behara[1], opublikowanej w roku 2006 wskazują, że około 40% współczesnej ludności aszkenazyjskiej po linii matki pochodzi od czterech kobiet lub „linii założycielskich”, „prawdopodobnie zhebrajsko-lewantyńskiej puli mtDNA”, które żyły pomiędzy 1. a 2. stuleciem n.e. Pomimo że haplogrupa K występuje często w zachodniejEurazji, „obserwowany całościowy kształt rozkładu wskazuje, że hipoteza, by cztery wspomniane linie założycielskie mogły wejść do puli aszkenazyjskiego mtDNA poprzez przepływ genów z europejskiej ludności lokalnej jest bardzo mało prawdopodobna”.
„Zarówno rozmiar, jak i umiejscowienie matrylinealnego pierwotnego demosu, z którego wyłonili się Żydzi aszkenazyjscy, pozostają niejasne. W tej pracy, wykorzystując kompletne sekwencje odziedziczonych matrylinealnie mitochondrialnych DNA (mtDNA) wykazujemy, że około połowa spośród Żydów aszkenazyjskich, szacowanych na 8 000 000 osób, wywodzi się z jedynie czterech kobiet, posiadających własne [sekwencje] mtDNA, praktycznie nieobecne wśród innych ludności, za ważnym wyjątkiem słabego ich występowania wśród Żydów nieaszkenazyjskich. Wnioskujemy, że cztery założycielskie mtDNA, prawdopodobnie bliskowschodniego pochodzenia, doznały znaczącej lub znaczących ekspansji w Europie w trakcie minionego tysiąclecia...”[1][11]
Ponadto grupa badawcza pod kierunkiem dr. Behara zasugerowała, że pozostała część mtDNA pochodzi od około 150 kobiet, z których większość jest rodowodu bliskowschodniego[1]. Dalsza praca dr. Behara wskazuje z kolei, że powyższy układ mitochondralnego DNA różni się od układu występującego w pozaeuropejskich populacjach żydowskich[109].
W epidemiologii genetycznej,badanie asocjacyjne całego genomu (badanie GWA lub GWAS) polega na zbadaniu wszystkich lub większości genów (genomu) u różnych jednostek danego gatunku celem porównania różnic między osobą a osobą. Początkowo technikę tę stosowano w epidemiologii, celem wyznaczenia związków między obserwowanymi cechami a kodem genetycznym[110].
Grupa badawcza pod kierunkiem M. Seldina przebadała w roku 2006 ponad 5 tysięcyautosomalnychpolimorfizmów pojedynczego nukleotydu, chcąc przedstawić europejską podstrukturę genetyczną[12]. Wyniki wskazują na „spójną i odtwarzalną różnicę pomiędzypółnocną ipołudniową grupą populacji”. Większość północnych, środkowych i wschodnich Europejczyków (Finowie, Szwedzi, Anglicy, Irlandczycy, Niemcy i Ukraińcy) wykazywali w >90% cechy grupypółnocnej, natomiast większość Europejczyków pochodzenia południowego (Włosi, Grecy, Portugalczycy i Hiszpanie) wykazywało w >85% cechy grupypołudniowej. Na tym tle zarówno aszkenazyjscy, jak i sefardyjscy Żydzi wykazywali również >85% cech grupypołudniowej, co, jak wnioskowali badacze, jest „spójne z późniejszym śródziemnomorskim pochodzeniem tych grup etnicznych”.
W pracy z 2007 roku grupa badawcza pod kierunkiem M. Baucheta wykazała, że w zestawieniach globalnych Żydzi plasują się najbliżej arabskiej ludności Afryki Północnej, zaś w analizie struktury europejskiej mają cechy wspólne jedynie z Grekami i południowymi Włochami, co wskazuje na ich południowo-śródziemnomorskie pochodzenie[111][112].
Grupa badawcza pod kierownictwem Gil Atzmona i Harry’ego Ostrera w swojej pracy z 2010 roku stwierdziła: „Na podstawie analiz metodami wiodącego składnika,filogenetycznej oraz tożsamości według pochodzenia (IBD), zidentyfikowane zostały dwie główne grupy: Żydzi bliskowschodni oraz Żydzi europejscy/syryjscy. Wspólne segmenty [DNA] w metodzie IBD oraz bliskość Żydów europejskich do siebie oraz do ludności południowoeuropejskich sugerują istnienie wspólnego pochodzenia i obalają hipotezę o znacznych genetycznych wkładach pochodzących od środkowo- i wschodnioeuropejskich oraz słowiańskich ludności w procesie formowania Żydów aszkenazyjskich”[113], jako że obie grupy – Żydzi bliskowschodni oraz europejscy/syryjscy posiadają wspólnych przodków, którzy żyli na Bliskim Wschodzie około 2500 lat temu. W wyniku przebadaniamarkerów genetycznych wzdłuż całego genomu stwierdzono, że grupy żydowskie (zarówno aszkenazyjskie, jak i nieaszkenazyjskie) cechują rozległe połacie wspólnego kodu DNA, co wskazuje na wspólne pokrewieństwo tych grup. Każda z badanych podgrup (Żydzi irańscy, iraccy, syryjscy, włoscy, tureccy, greccy i aszkenazyjscy) posiada własną sygnaturę genetyczną, jednak są one bardziej zbliżone do siebie niż do nieżydowskich mieszkańców krajów, w których żyła dana diaspora. Badacze określili, że znalezienie identycznych markerówSNP w segmentach genetycznych złożonych z trzech (lub więcej) milionów elementów DNA, było dziesięciokrotnie bardziej prawdopodobne wśród Żydów niż wśród nie-Żydów. Wyniki tej analizy zgadzały się również z biblijnym zapisem dziejów żydowskich. Badania wykazały ponadto, że w porównaniu do nieżydowskich grup Europejczyków, ludnością najbardziej zbliżoną do Żydów aszkenazyjskich są dzisiejsi Włosi. Badacze hipotetyzowali, że może być to wynik małżeństw mieszanych orazkonwersji na judaizm w czasachCesarstwa rzymskiego. Stwierdzono również, że odległość między dowolnymi dwoma aszkenazyjskimi uczestnikami badań jest na poziomie kuzynów czwartego-piątego stopnia pokrewieństwa.
Analiza grupy badawczej pod kierownictwem Stevena Braya, metodąmikromacierzySNP oraz analizy pokrewieństwa wykazała z kolei, że pomiędzy 35 a 55 procent współczesnego genomu aszkenazyjskiego może być europejskiego pochodzenia oraz że europejski „wkład jest wyraźnie wyższy niż poprzednie szacunki na podstawie badań chromosomu Y”[114]. W badaniu wziętoDruzów orazArabów Palestyńskich jako odniesienie bazowe dla genomu przodków Żydów na świecie. Wobec tego odniesienia, nierównowaga w pokrewieństwie wśród ludności aszkenazyjskiej została zinterpretowana jako „ślady wzajemnego mieszania się lub «domieszki» pomiędzy ludnością bliskowschodnią a europejską”.
↑Yiddish Civilisation: The Rise and Fall of a Forgotten Nation, Paul Kriwaczek (Londyn 2011), Rozdział 3, przypis 9.
↑SzUM:akronim pierwszych liter nazw miast: Sz –ש odSzpira, U –ו odWermajza, M –מ odMagenca.
↑Daniel J.D.J.ElazarDaniel J.D.J.,Can Sephardic Judaism be Reconstructed?, Jerusalem Center for Public Affairs [dostęp 2012-04-18]. Brak numerów stron w książce
↑abKrzysztof Pilarczyk: Literatura żydowska od epoki biblijnej do haskali. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, s. 24–25.ISBN 83-233-2104-3.
↑Chone Szmeruk: Historia literatury jidysz. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s. 9.ISBN 83-04-03991-5. Cytat: język jidysz powstał w południowych Niemczech w dolinie Renu prawdopodobnie kiedyś w X-XI wieku.. (pol.).
↑abChone Szmeruk: Historia literatury jidysz. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s. 11.ISBN 83-04-03991-5. (pol.).
↑C.H. Krinsky: Synagogues of Europe: Architecture, History, Meaning. Courier Dover Publications, 1996, s. 118.ISBN 0-486-29078-6. (ang.).
↑The Jews in Umbria, 1245-1435. T. 1. E.J. Brill, 1993, s. xxxvii. (ang.).
↑A. Foa, A. Grover: The Jews of Europe After the Black Death. University of California Press, 2000, s. 117.ISBN 0-520-08765-8. (ang.).
↑Salomon Łastik: Z dziejów Oświecenia żydowskiego – ludzie i fakty. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961, s. 130–131. (pol.).
↑Eliahu Meir Klugman: Rabbi Samson Raphael Hirsch: Architect of Judaism for the Modern World. Brooklyn, NY: Artscroll Mesorah, 1996.ISBN 0-89906-632-1. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑R. P. Geraci,M. Khodarkovsky: Of religion and empire: missions, conversion, and tolerance in Tsarist Russia. Cornell University Press, 2001, s. 97.ISBN 0-8014-8703-X.
↑Joanna Lisek: Jung Wilne – żydowska grupa artystyczna. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005.ISBN 83-229-2670-7. (pol.). Brak numerów stron w książce
↑Encyclopaedia Judaica: Rosja. T. 17. Keter Publishing House Ltd., s. 531–553. (ang.).
↑S. M. Sufian: Healing the Land and the Nation: Malaria and the Zionist Project in Palestine, 1920-1947. The University of Chicago Press, 2007. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑M. Bauchetet al. Measuring European Population Stratification with Microarray Genotype Data. „American Journal of Human Genetics”. 80 (5), s. 948–956, 2007.DOI:10.1086/513477.PMID:17436249.PMCID:PMC1852743.
↑G. Atzmon. Abraham’s Children in the Genome Era: Major Jewish Diaspora Populations Comprise Distinct Genetic Clusters with Shared Middle Eastern Ancestry. „American Journal of Human Genetics”. 86 (6), s. 850–859, 2010.DOI:10.1016/j.ajhg.2010.04.015.PMID:20560205.PMCID:PMC3032072.
.jpg)
.crop.jpg)
