Ten artykuł dotyczy Litwy. Zobacz też:inne znaczenia tej nazwy.
| |||||
| Państwa | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Ważniejsze miejscowości | |||||
Położenie na mapie Obszar Żmudzi | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
Żmudź (łac. Samogitia,żmudz.Žemaitėjė,lit. Žemaitija, od lit.žemas, 'niski') – jeden z pięciuregionów etnograficznych współczesnej Litwy, a takżehistoryczna nazwa Dolnej Litwy. Dawna jednostka podziału terytorialnego (starostwo równoważne województwu)Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jakoKsięstwo Żmudzkie należące doWielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1918 r. częśćRepubliki Litewskiej.
Pod względem geograficznym tworzyPojezierze Żmudzkie (zwane takżeWysoczyzną Żmudzką) o charakterzemorenowym, do 230 m wysokościn.p.m., w zachodniej części Litwy. Ziemie równinne, średnio urodzajne.
Żmudź graniczy zMałą Litwą iSuwalszczyzną na południu,Auksztotą zLaudą na wschodzie orazSemigalią iKurlandią na północy.
Od XIII wieku najeżdżana od strony północnej przezzakon kawalerów mieczowych, który w 1236 roku został pokonany przezŻmudzinów wbitwie pod Szawlami. Wkrótce na Żmudź rozpoczęły się od południa najazdyzakonu krzyżackiego. Żmudzini odnieśli zwycięstwa nad krzyżakami w 1258 lub 1259 podSzkudami.
7 lutego 1322 roku z Królewca wyruszarejza krzyżacka na Żmudź, w której uczestniczyli Fryderyk von Wildenberg prowadzący stu pięćdziesięciu braci zakonnych z ziemi chełmińskiej, książęta śląscyBernard świdnicki,Bolko II ziębicki,hrabia Wilhelm I (V) von Jülich) i hrabia Geroldseck oraz panowie: von Lichtenberg i dwóch braci von Phlick z Czech. Wojska krzyżackie wkroczyły na terytorium Wejuki (Vaikiai),Rosienie iEjragoła, niszcząc w tych okręgach grody i mordując obrońców oraz pustosząc okolicę. Trzeciego dnia wieczorem ekspedycja dotarła do grodu Pisten (Peštvènai) nad Niemnem, który następnego dnia się poddał[1]. W 1329 rokuJan Luksemburski i Krzyżacy z wielkim mistrzemWernerem von Orseln oraz 18 tys. żołnierzy krzyżackich wyprowadzili atak na Żmudź. Terenem działań wojennych były obszary nad rzekąJurą i na wschód od niej do rzekiAnczy. Krzyżacy zdobyli pięć grodów (Medwiagoła, Sisditen, Castrum Gedemini, Gieguże, Oukaym)[1]. Przeciwko rejzie wystąpiłWładysław Łokietek atakując ziemie Zakonu krzyżackiego, co spowodowało wycofanie się krzyżowców i rozpoczęcie wojny przeciwko Polsce.
30 stycznia 1384 rokuWitold Kiejstutowicz podpisał traktat wKrólewcu, w którym przyrzekł zostać wasalem zakonu i scedować część Żmudzi na rzecz zakonu krzyżackiego, aż do rzekiNiewiaża, wliczającKowno. Potwierdził to układ nadrzeką Ełk w 1390 roku.
W roku 1398 Witold Kiejstutowiczpokojem na wyspie Salin odstąpił Krzyżakom większość Żmudzi aż po rzekęNiewiaża. Ci następnie ustanowili tam własną jednostkę terytorialną: wójtostwo. Zaczęto wtedy powolną chrystianizację tej ziemi. W styczniu 1400 roku wojska litewskie pod wodzą Witolda pomagały Krzyżakom zajmować Żmudź (w zamian Krzyżacy wzięli udział wbitwie nad Worsklą). Jednocześnie za wiedzą Witolda w 1401 roku wybuchło na Żmudzi powstanie. Pod koniec roku Litwa oficjalnie zaczęła pomagać powstańcom. Krzyżacy odpowiedzieli wspierającŚwidrygiełłę, z którym podpisali układ wMalborku w 1402 roku. Wojna litewsko-żmudzka zakończyła się w roku 1404pokojem w Raciążku, na mocy którego potwierdzono, że Żmudź jest własnością zakonu krzyżackiego. W 1404 roku wójtem Żmudzi zostałMichał Küchmeister. W roku 1405 i 1406 wojska litewskie ponownie wspierały Krzyżaków przeciwko Żmudzinom. Głównymi zamkami krzyżackimi na Żmudzi byłyDubissa,Tylża,Fredeburg, zamek nad Ełkiem.
W maju 1409 z inspiracji Witolda iJagiełły na Żmudzi wybuchło ponowne powstanie, a Witold przysłał swego namiestnikaRumbolda[2]. Pobitwie pod Grunwaldem Jagiełło i Witold podpisali w 1411 roku z zakonem krzyżackimpokój toruński, w którym Krzyżacy zrzekli się Żmudzi na czas życia Witolda. Po jego śmierci Żmudź miała wrócić do zakonu.
Po pierwszym pokoju toruńskim, w roku 1413, mocąunii horodelskiej pomiędzyKoroną Polską a Litwą ustanowione zostało Księstwo Żmudzkie, które zostało włączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego jakostarostwo z zachowaniem pewnych odrębnych przywilejów. W tym samym roku Żmudź przyjęła chrzest. Starostwem żmudzkim zarządzalistarostowie. W konsekwencji przyjęcia chrztu w 1417 powstaładiecezja żmudzka ze stolicą wMiednikach.
W 1418 roku Żmudzini podnieśli bunt przeciwko Witoldowi, opowiadając się za Świdrygiełłą i sprzeciwiając się chrystianizacji, jednak Kieżgajło Wolumintowicz w 1419 roku krwawo go stłumił, ścinając 60 najważniejszych przywódców żmudzińskich[3][4].
W 1422 roku podpisanopokój melneński, w którym Zakon krzyżacki po przegranejwojnie golubskiej wieczyście zrezygnował ze Żmudzi. Stan ten potwierdził w 1431 rokupokój w Christmemlu podpisany z inflancką gałęzią, w którym określono ostatecznie granice Żmudzi[5]. W latach 1413–1441 nazywana była starostwem żmudzkim. W 1441 wielki książę litewskiKazimierz IV Jagiellończyk przyjął przywrócony tytuł księcia żmudzkiego.
Księstwo Żmudzkie w granicach Rzeczypospolitej w 1619
W 1440 roku Żmudź pod przywódcą Dowmonta, zwolennikaMichajłuszki (syna Zygmunta Kiejstutowicza), wykazując tendencje separatystyczne, wystąpiła przeciwko Kazimierzowi Jagiellończykowi, który w 1441 roku spacyfikował buntownicze nastroje uznając jej autonomię w zakresie administracji i sądownictwa[6][7]. Na mocy postanowienia Kazimierza Jagiellończyka Żmudź miała być traktowana na równi z województwamiwileńskim itrockim, i przestała być traktowana tylko jako starostwo żmudzkie (jakim była od 1413 r.), przywrócono jej statusksięstwa (łac.Ducatus Samogitiae), księciem został Kazimierz Jagiellończyk.Władcy Polski zachowali, przywrócony w 1441 roku, tytuł książąt żmudzkich (duces Samogitiae) do roku 1795.
W 1 poł. XVI wieku rolę dominującą na Żmudzi sprawowałród Kieżgajłów, którzy podtrzymywali tendencje odrębności politycznej tej ziemi wobec Litwy.
.jpg)
W 1492 roku Żmudź otrzymała od Kazimierza Jagiellończyka szerokie przywileje na wzór polskich i nadające jej szerokie uprawnienia dotyczące wybierania przez mieszkańców starosty iciwunów stojących na czele powiatów. W 1529 roku królZygmunt I Stary nadał ŻmudziUstawę dla ludu pospolitego ziemi żmudzkiej zakazującą administracji nakładania nadmiernych podatków na mieszkańców.
Zygmunt II August nadał w 1557 r. ustawę ekonomiczną o nazwieSprawa Włoczna, na podstawie którejPiotr Chwalczewski dokonał reformy określonej jakopomiara włóczna.
Żmudź miała prawo delegowania do Senatu Rzeczypospolitej trzech senatorów większych (krzesłowych), którymi byli:biskup żmudzki, starosta żmudzki i kasztelan żmudzki. Starosta żmudzki zajmował miejsce w Senacie między wojewodami łęczyckim a brzeskokujawskim. Mianował go król Polski z kandydatów wybranych przez żmudzką szlachtę. Sejmiki odbywały się wRosieniach, na których obierano trzech posłów na Sejm i czterech deputatów do Trybunału Litewskiego (po dwóch na kadencję wileńską i ruską). Żmudź była podzielona na dwa okręgi sądowe (repartycye) z siedzibą w Rosieniach iTelszach (późniejSzawlach), w których mieściły sięsąd ziemski isąd grodzki.
W XV-XVI w.lokowano pierwsze miasta na Żmudzi, m.in.Rosienie,Szkudy,Wierzbołów,Szawle,Kiejdany.
PoIII rozbiorze Polski w 1795 roku Żmudź została podzielona pomiędzyRosję aPrusy (fragment południowy). W 1807 pruska część przeszła doKsięstwa Warszawskiego, a od 1815 leżała w granicachkongresowego Królestwa Polskiego. Od XIX w. tę część Żmudzi zaczęto utożsamiać zSuwalszczyzną.
W czasiepowstania listopadowego miały miejsce liczne wystąpienia Żmudzinów przeciwko okupacji rosyjskiej: 26 marca 1831 powstańcy opanowaliRosienie, 28 marcaTelsze,Szawle, 2 kwietnia Janów, 7 kwietnia, rozbrajając rosyjskie garnizony i tworząc własne struktury administracji. W Rosieniach powołano Rząd Tymczasowy, na którego czele stanęli:Juliusz Gruszewski,Józef Rymkiewicz i Ignacy Staniewicz.Ezechiel Staniewicz został naczelnikiem powiatu rosieńskiego.
W 1865 w Telszach urodził sięGabriel Narutowicz, pierwszyprezydent Rzeczypospolitej Polskiej.
W 1915 roku została zajęta przezCesarstwo Niemieckie, a w 1918 roku władzę w niej obejmujePierwsza Republika Litewska. W latach 1940–1941 pod okupacją radziecką, następnie do 1944 roku pod okupacją niemiecką, a następnie do 1990 roku w składzieZSRR (jako częśćLSRR). Od 1990 roku Żmudź wchodzi w składRepubliki Litewskiej.
.jpg)
| Lp. | Miasto | Populacja (2014) | Okręg |
|---|---|---|---|
| 1. | Szawle | 105 653 |  szawelski |
| 2. | Możejki | 36 278 |  telszański |
| 3. | Kiejdany | 26 080 |  kowieński |
| 4. | Telsze | 24 500 | telszański |
| 5. | Taurogi | 24 043 |  tauroski |
| 6. | Płungiany | 19 142 | telszański |
| 7. | Kretynga | 18 124 |  kłajpedzki |
| 8. | Połąga | 17 620 | kłajpedzki |
| 9. | Gorżdy | 16 087 | kłajpedzki |
| 10. | Kurszany | 13 670 | szawelski |
| 11. | Jurbork | 13 307 | tauroski |
| 12. | Rosienie | 12 245 | kowieński |
| 13. | Nowe Okmiany | 11 468 | szawelski |
| 14. | Janiszki | 10 881 | szawelski |
| 15. | Kielmy | 10 302 | szawelski |
| 16. | Szkudy | 7 358 | kłajpedzki |
| 17. | Szaki[a] | 6 511 |  mariampolski |
| 18. | Kibarty[a] | 6 209 | mariampolski |
| 19. | Szyłele | 6 037 | tauroski |
| 20. | Retów | 3 843 | telszański |
| 21. | Ejragoła | 3 458 | kowieński |
| 22. | Szadów | 3 200 | szawelski |
| 23. | Wenta | 2 959 | szawelski |
| 24. | Okmiany | 2 690 | szawelski |
| 24. | Cytowiany | 2 690 | szawelski |
| 26. | Wilki | 2 301 | kowieński |
| 27. | Wieksznie | 2 198 | telszański |
| 28. | Żagory | 2 115 | szawelski |
| 29. | Skaudwile | 1 976 | tauroski |
| 30. | Giełgudyszki[a] | 1 936 | mariampolski |
| 31. | Władysławów[a] | 1 916 | mariampolski |
| 32. | Sałanty | 1 825 | kłajpedzki |
| 33. | Wornie | 1 258 | telszański |
| 34. | Wierzbołów[a] | 1 250 | mariampolski |
| 35. | Siady | 1 189 | telszański |
| 36. | Użwenty | 811 | szawelski |
