Święte Cesarstwo Rzymskie (łac.Sacrum Imperium Romanum;niem.Heiliges Römisches Reich),potocznie:Pierwsza Rzesza Niemiecka,I Rzesza (niem.Erstes Reich),Stara Rzesza (niem.Altes Reich) lubCesarstwo rzymsko-niemieckie (niem.Römisch-Deutsches Reich) – wielonarodowy związek państw założony w 962 r. przezOttona I stanowiący kontynuacjępaństwa wschodniofrankijskiego. Składało się w większości zKrólestwa Niemiec oraz z równoprawnych mu formalnieKrólestwa Włoch (de facto do 1648),Królestwa Burgundii (od 1032, de facto do 1378) orazKrólestwa Czech (od 1212, de facto do 1620). Początkowo w jego skład wchodziło kilka, następnie kilkadziesiąt, a ostatecznie ponad sto swoistych i autonomicznych państw oraz państewek, uznających symboliczną zwierzchnośćcesarza[1]. Cesarstwo zostało formalnie rozwiązane w czasiewojen napoleońskich dnia 6 sierpnia 1806 roku poabdykacji cesarzaFranciszka II[2].
W znaczeniu historycznym, określenie „Święte Cesarstwo Rzymskie” oznaczać miało instytucjonalną oraz ideową ciągłość pomiędzy chrześcijańskim cesarstwem rzymskim schyłkowejstarożytności a godnością cesarską udzieloną przezpapieża: najpierwKarolingom –królom Franków, a potem władcom Niemiec,Ludolfingom. W piśmiennictwie niemieckim określenie „Święte Cesarstwo” pojawiło się w 1157, a „Święte Cesarstwo Rzymskie” w 1254 roku. Król niemiecki miał być jednocześnie królem Italii (jako następcaOstrogotów iLongobardów), królem Burgundii, w późniejszym okresie także królem Czech, jak i równieżuniwersalnym[3] cesarzem rzymskim dla łacińskiego Zachodu, rówieśnikiem i odpowiednikiemcesarza bizantyńskiego dla greckiego Wschodu. Dopiero w 1441 pojawiła się nieoficjalna nazwaŚwięte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (łac.Sacrum Imperium Romanum Nationis Germanicæ; niem.Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation), która wyrażała niemieckie ambicje narodowe i podkreślała immanentną przynależność godności cesarskiej do monarchów wybieranych przez kraje niemieckie zgodnie z ich prawami[potrzebny przypis]. Nazwa ta przetrwała także w historiografii jako popularne określenie „Rzeszy Niemieckiej” późnego średniowiecza i okresu XVI–XVIII wieku, jednak w aktach prawnych Cesarstwa pojawiła się tylko raz i – co należy podkreślić – nigdy nie funkcjonowała jako urzędowa nazwa jakiegokolwiek państwa.
W niektórych opracowaniach historycznych spotykane jest również określenieŚwięta Rzesza Rzymska[3].
Należy pamiętać, że ciągłość instytucjonalna cesarstwa rzymskiego formalnie została przerwana.4 września 476 wódz plemienia Herulów –Odoaker zdetronizował cesarza zachodniorzymskiegoRomulusa Augustulusa i odesłał insygnia cesarskie, do cesarza wschodniegoZenona. Przyjęcie godności cesarza rzymskiego, najpierw przezKarola Wielkiego, z rąk Bizancjum w 800 oraz przezOttona I w 962, z rąk Papiestwa. Należy traktować je jako symboliczne odnowienie Cesarstwa Rzymskiego, choć na płaszczyźnie ideologiczno-formalnej było to jedynie przekazanie owej godności. Współczesna historiografia uznaje obydwie daty (800, 962) za restaurację cesarstwa, jednak to od tej drugiej rozpoczyna się, trwające aż do 1806, połączenie godności cesarza rzymskiego z tronem niemieckim, jednakże sama nazwa „Święte Cesarstwo Rzymskie” powstała u schyłku średniowiecza[potrzebny przypis].
Korona cesarskaFragment płaszcza cesarskiego (rysunek z 1857)
Od XI wieku władca tytułowany był po wyborze„królem Rzymian” (łac.Rex Romanorum), a dopiero po koronacji przez papieża„cesarzem rzymskim” (łac.Imperator Romanus). Od czasuMaksymiliana I – któremu papieżJuliusz II zezwolił tytułować się cesarzem bez koronacji – uznawano, że nie koronacja przez papieża, a jedyniewybór przez elektorów jest konieczny do tytułowania się cesarzem. Przyjęto tytuł „wybrany cesarz rzymski” (łac.Electus Romanorum Imperator), a wybranego za jego życia następcę tytułowano królem Rzymian.
Okres Cesarstwa Ottonów, jak nazywa się nieoficjalnie ten etap historii Świętego Cesarstwa Rzymskiego, to panowanie dynastiiLudolfingów (919–1024, od 962 jako cesarze), czyli książąt saskich. Czas ten charakteryzuje się wzmocnieniem władzy monarszej wobec książąt plemiennych. Cesarze wówczas sprawowali kontrolę nad sprawami wewnętrznymi i prowadzili pomyślną politykę ekspansji. W dobie Cesarstwa Ottonów nastąpiła także odbudowa karolińskiej idei uniwersalnej monarchii chrześcijańskiej Europy. Przywrócenie władzy cesarskiej charakteru uniwersalnego szybko jednak okazało się niewykonalne ze względu choćby na opórFrancji.Polska,Dania iWęgry, a zwłaszczaCzechy (które z czasem stały się częścią cesarstwa) zostały za to skutecznie wciągnięte w orbitę niemieckich wpływów. Cesarze niejednokrotnie ingerowali w wewnętrzne sprawy tych państw.
Charakterystyczne dla władzy „Ottonów” byłouzależnienie papieży od cesarza, co w praktyce oznaczało desygnowanie przez niego kandydatów do tronu papieskiego. Interweniując dwukrotnie na rzecz papieża (w 951 i 961 roku) w ogarniętej politycznym chaosemItalii Otton I koronował się w Mediolanie na królaLongobardów, po czym upomniał się o koronę cesarską. Ten kluczowy moment, będący restauracjąstarożytnego Rzymu orazimperium Karola Wielkiego, odbył się 2 lutego 962, gdyOtton I Wielki został koronowany w Rzymie przezpapieża Jana XII na cesarza rzymskiego. Ogromnym sukcesem polityki tego cesarza, poza koronacją, był mariaż syna Ottona II z księżniczką bizantyńskąTeofano. Przeprowadzona za życia ojca koronacja Ottona II zapewniała ciągłość godności cesarskiej wdynastii saskiej, zaś ślub z Teofano oznaczał uznanie tytułu cesarskiego królów niemieckich przezKonstantynopol.
Ambicją Ottona I Wielkiego oraz jego następców,Ottona II iOttona III, było, jak wyżej wspomniano, podporządkowanie sobie całego chrześcijańskiego (łacińskiego) świata w ramach uniwersalistycznego cesarstwa. Najbliższy realizacji tego planu był Otton III. Wychowany w kulcie tradycji saskiej, karolińskiej i bizantyńskiej, świadomie nawiązujący do legendy Karola Wielkiego, zamierzał stworzyć imperium złożone z równouprawnionych chrześcijańskich królestw: Italii,Galii,Germanii orazSłowiańszczyzny (władcą tej ostatniej miał być najprawdopodobniejBolesław Chrobry), nad którymi panowałby rezydujący w Rzymie cesarz. Nieoczekiwana śmierć Ottona III w 1002 roku pogrzebała idee zjednoczeniowe. Odtąd cesarstwo rzymskie utożsamiać się będzie coraz bardziej z królestwem niemieckim.
Okresdynastii salickiej (1024–1125), czyli książąt frankońskich, przyniósł kolejne umocnienie cesarstwa. Cesarze ingerowali w sprawy sąsiednich państw słowiańskich, utrzymali mocną pozycję we Włoszech. Jednocześnie władzy cesarskiej zagroził konflikt z papieżami, którzy wyrwali się spod cesarskiej kurateli. Cesarze musieli iść na kompromis w kwestiiinwestytury biskupów, jednak obronili się przed próbą uzależnienia Niemiec od papiestwa.
Za panowaniaHohenstaufów (1079–1254), a więc książąt szwabskich, cesarze kontynuowali aktywną politykę ekspansji w myśli idei uniwersalistycznych, co ostatecznie kosztowało ich osłabienie realnej władzy w samych Niemczech (Statutum in favorem principiumFryderyka II Hohenstaufa z 1232) i Włoszech (pokój pobitwie pod Legnano).Konrad III,Fryderyk I Barbarossa oraz Fryderyk II brali udział w ruchu krucjatowym. Za panowaniaHenryka VI cesarstwo osiągnęło szczyt wpływów politycznych poza swoimi granicami (lennami stały się przejściowoAnglia iCypr). Koszty ekspansji poza cesarstwo, jak i ambicje wasali skutkowały wytworzeniem się silnej opozycji wewnętrznej, która zmusiła cesarzy do przekazania wielu kompetencji monarszych książętom. Doprowadziło to do uzależnienia większości decyzji cesarza od zgody książąt, wyrażanej naSejmie Rzeszy, oraz do zezwolenia na podziały patrymonialne w księstwach, co szybko zaowocowało atomizacją polityczną Rzeszy, która po pewnym czasie gromadziła około 300 państewek wasalnych (o różnym statusie). Wojna Fryderyka II iKonrada IV z opozycją oraz wygaśnięcie dynastii doprowadziły dowielkiego bezkrólewia i związanego z nim chaosu politycznego w Rzeszy.
Wielkie bezkrólewie umocniło rozdrobnienie polityczne Rzeszy Niemieckiej i zachwiało cesarskim autorytetem, który od tej pory musiał liczyć się z potęgą najsilniejszych wasali Cesarstwa. Pod rządamiHabsburgów –Rudolfa I iAlbrechta I – Niemcy odetchnęły, aby w XIV wieku znów pogrążyć się w wojnach domowych między rywalizującymi o koronę dynastiami Habsburgów z Austrii,Wittelsbachów z Bawarii iLuksemburgów. Jednocześnie po raz pierwszy doszło wtedy do unii Niemiec z Czechami i Węgrami, aHohenzollernowie rozpoczęli swoją karierę, otrzymując w 1415 od cesarzaBrandenburgię.
W 1438 r. na tronie niemieckim na stałe zasiadła dynastia Habsburgów, hrabiów zGórnej Alzacji, którzy w XIII wieku, dzięki zręcznej polityce Rudolfa I, przejęli Austrię iStyrię po wymarłym rodzieBabenbergów. W XVI wiekureformacja doprowadziła do długoletnichwojen religijnych w Niemczech, ponieważ katoliccy cesarze uważali się za namiestników Chrystusa winnych„walczyć z herezjami”, natomiast książęta obok sporów teologicznych i walki o wolność wyznania dostrzegli okazję do osłabienia zwierzchności cesarskiej. Dzięki układom zJagiellonami Habsburgowie przejęli w 1526 na stałe trony czeski i węgierski.Unia personalna Niemiec, Czech i Węgier utrzymała się aż do kresu Świętego Cesarstwa Rzymskiego, jako że niemal każdorazowo elektorzy Rzeszy oraz szlachta czeska i węgierska wybierały tych samych władców (w XVII wieku Habsburgom udało się wprowadzić dziedziczność tronu w Czechach i na Węgrzech, natomiast podobne próby w Niemczech zawsze okazywały się bezskuteczne).
Wiek XVI i XVII to okres prób odbudowy przez Habsburgów politycznej kontroli nad Niemcami w atmosferzewojen religijnych. Jednocześnie książęta, drogami legalnymi (na sejmach) i pozalegalnymi, przy poparciu Francji i innych mocarstw, dążyli do wywalczenia sobie jak największych swobód i złamania potęgi Habsburgów. Jednym z głównych motorów rywalizacji stał się konflikt o sekularyzację kościelnych państewek w Niemczech, których władcy (biskupi) porzucili Kościół katolicki i przeszli na protestantyzm. Habsburgowie dążyli do utrzymania owych dóbr w rękach Kościoła (poparcie katolickich władców-biskupów gwarantowało im kolejne zwycięstwa w elekcjach cesarskich), podczas gdy władcy świeccy, w większości już protestanccy, naciskali nasekularyzację biskupstw. Niezgoda w kwestiach religijnych utrudniała porozumienie w innych kwestiach, utrudniając funkcjonowanie Sejmu Rzeszy. Owocemwojny trzydziestoletniej, która zdominowała także międzynarodową politykę I połowy XVII w. było uznanie praw książąt do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej oraz przyznanie godności elektorskiej obu liniom Wittelsbachów: palatynackiej i bawarskiej (dotąd sprawowała ją tylko ta pierwsza).
W XVII i XVIII wieku państwa niemieckie weszły na drogę absolutyzmu, jednocześnie Rzesza jako całość stała się jedynie związkiem państw zdolnych do wspólnego działania tylko w chwilach silnego zagrożenia zewnętrznego (wojny z Turcją osmańską, FrancjąLudwika XIV). W epoce nowożytnej Cesarstwo straciło wpływy na zewnątrz, za to obce mocarstwa utrwaliły swoje wpływy w wewnętrznych sprawach niemieckich (Francja, Rosja, Szwecja). W XVIII wieku stało się jasne, że reorganizacja polityczna Niemiec w kierunku większej spoistości będzie hamowana przez mocarstwa europejskie, gdyż wzmocniłaby za bardzo siłę Habsburgów, którzy u schyłku wieku XVII odebrali Turkom całe Węgry (pokój karłowicki) i zachwiałaby równowagą sił w Europie. Międzynarodowy wymiar wydarzeń w Niemczech umocnił się, gdy elektorowie saski i hanowerski uzyskali trony królewskie poza Rzeszą, odpowiednio wPolsce iWielkiej Brytanii. W tym samym stuleciu wyrosła także potęgaPrus Hohenzollernów, którym to przypadnie rolazjednoczyciela Niemiec w 1871, ponad pół wieku po rozwiązaniu Świętego Cesarstwa. Habsburgowie próbowali doprowadzić do likwidacji państwa pruskiego (wojna siedmioletnia) w porozumieniu z Rosją i Saksonią, jednak ostatecznieRosjanie zmienili front i od tej pory Prusy stały się, zgodnie z zamierzeniem mocarstw ościennych, przeciwwagą dla Austrii w Rzeszy i Europie. Gdy cesarzJózef II starał się przeprowadzić pewne zmiany i przyłączyć do AustriiBawarię (w zamian za oddanie dziedzicowi Wittelsbachów Belgii), spotkał się z oporem właśnie Prus, a potem koalicji książąt pod ich przewodem (Liga Książęca powstała w 1785).
Przez cały XVI i XVII wiek Francja popierała tendencje odśrodkowe w Rzeszy. Na przełomie wieku XVII i XVIII trzej potężni elektorzy cesarscy zostali królami na terytoriach poza granicami Rzeszy, co znacznie wzmocniło ich pozycję. Elektor hanowerskiJerzy I odziedziczył Wielką Brytanię, elektor saskiFryderyk August I został wybrany królem wRzeczypospolitej Obojga Narodów, a elektor brandenburskiFryderyk III przybrał sobie tytuł królewski jako władcaPrus.
W II połowie XVIII wieku cesarzJózef II Habsburg próbował odnowić autorytet cesarski w Rzeszy, a także powiększyć terytoria bezpośrednio podlegające cesarzowi, poprzez aneksję Bawarii. W 1777 wywołało towojnę o sukcesję bawarską między Habsburgami a Prusami i Józef musiał z tych planów zrezygnować. W 1785 pod wodzą króla pruskiegoFryderyka II powstał Związek Książęcy (Fürstenbund), konfederacja książąt przeciw próbom ograniczenia ich praw.
11 sierpnia 1804, wobec fiaska prób uzyskania od książąt Rzeszy dziedziczności tytułu cesarza rzymskiego,Franciszek II Habsburg przyjął dziedziczny tytuł cesarza Austrii, jako Franciszek I. W ten sposób formalnie powstałoCesarstwo Austrii, obejmujące wszystkie dziedziczne posiadłości Habsburgów. Była to również odpowiedź na przyjęcie przez Napoleona tytułucesarza Francuzów. Przez niecałe dwa lata Franciszek był nazywany „cesarzem Niemiec i Austrii” lub podwójnym cesarzem („dwucesarzem”, niem.Doppelkaiser).
W 1805 r. władcy Bawarii i Wirtembergii, pod protektoratem Napoleona, przyjęli tytuły królewskie, a cesarz rzymski Franciszek II Habsburg musiał zadowolić się deklaracją, że kraje te nie opuszczają w ten sposób Rzeszy. Po klęsce wbitwie pod Austerlitz Franciszek II został przymuszony przez Francuzów do zrzeczenia się godności cesarza rzymskiego i króla niemieckiego (abdykował 6 sierpnia 1806) oraz do zwolnienia swoich wasali ze zobowiązań wobec Cesarstwa.
12 lipca 1806 większość państw niemieckich utworzyłaZwiązek Reński, któregoNapoleon został oficjalnym protektorem. Do związku nie weszły: Prusy, Austria,Hesja-Kassel,Holsztyn (w którym panowali królowie duńscy),Pomorze Szwedzkie, a takżeKsięstwo Erfurtu i większośćKsięstwa Hanoweru wraz zBremą,Hamburgiem,Lubeką oraz terenami na zachód odRenu (wcielonymi do Francji). Dzięki temu Napoleon mógł, jako władca Francji i hegemon Niemiec, kreować się na dziedzica dawnegopaństwa Franków. W ten sposób, po ponad ośmiu wiekach, Święte Cesarstwo Rzymskie przestało istnieć.
Przedstawienie ustroju Świętego Cesarstwa Rzymskiego (ilustracja zKroniki norymberskiej)
O ustroju Świętego Cesarstwa Rzymskiego można mówić dopiero w XIV w., kiedy ostatecznie utożsamiono instytucję Cesarstwa z monarchią niemiecką (wyrazem tego była owa szesnastowieczna formuła „Narodu Niemieckiego”). Dla okresu wcześniejszego właściwie należałoby odnosić się jedynie do ustroju „Królestwa Niemieckiego”.
Niemcy, a co za tym idzie Cesarstwo, były początkowo związkiem kilku księstw plemiennych (Szwabia,Saksonia,Frankonia,Turyngia,Bawaria). Książęta oraz sam król byli wybierani przez wiece plemienne. Kiedy władza monarsza okrzepła w okresie Ludolfingów i dynastii salickiej, król-cesarz sam mianował książąt, jednak godność królewska i cesarska była nadal elekcyjna. Wiec w swoim wyborze kierował się zdaniem samych książąt, więc z czasem prawa elekcyjne zostały w praktyce zastrzeżone dla nich. Początkowo utarła się reguła, że króla należy wybierać spośród członków rodu jego poprzednika, co umożliwiało praktyczne dziedziczenie tronu. Rzeczywiście, dynastie Ludolfingów, salicka iHohenstaufów były ze sobą spokrewnione. Dopiero erozja autorytetu monarszego za panowania tej ostatniej dynastii podkopała ową regułę. W początkach okresuWielkiego Bezkrólewia (1250-1273) wykrystalizowała się grupa najpotężniejszych książąt, którzy w praktyce decydowali o obsadzie tronu. W 1356 cesarzKarol IV Luksemburski nadał temu stanowi kształt formalny w tzw.Złotej Bulli. Grono elektorów tworzyli odtąd: król Czech (wasal króla Niemiec; już w XII w.Fryderyk I Barbarossa iFryderyk II nadawali władcom czeskim prawa elektorskie) jako cześnik, palatyn Palatynatu Reńskiego jako stolnik Cesarstwa, margrabia Brandenburgii jako komornik Cesarstwa, książę saski jako marszałek Cesarstwa, arcybiskup Moguncji jako arcykanclerz Niemiec, arcybiskup Kolonii jako arcykanclerz Italii oraz arcybiskup Trewiru jako arcykanclerz Burgundii. W średniowieczu papieże częstokroć uzurpowali sobie prawo do wyznaczania osoby cesarza, ponieważ tradycyjnie przysługiwała im rola kapłanów namaszczających i koronujących cesarzy. W 1338 podczaszjazdu w Rhense elektorzy wydali deklarację, w której stwierdzali, że wybrany przez nich król niemiecki jest automatycznie predestynowany do objęcia tronu i nie wymaga niczyjej zgody dla tego aktu.
W okresie nowożytnym skład kolegium elektorskiego poszerzył się. W 1623, po buncie palatyna Renu w czasiewojny trzydziestoletniej, cesarzFerdynand II Habsburg przeniósł prawa elektorskie na krewnego palatyna, księcia Bawarii. Jednakże w 1648 cesarz musiał przywrócić uprawnienia elektorskie palatynowi reńskiemu, gdyż był to warunekpokoju westfalskiego z Francją i Szwecją. Zarówno Bawaria, jak i Palatynat pozostały elektoratami. W 1692 cesarzLeopold I obdarzył tytułem elektorskimksiążęta Brunszwiku (Hanoweru). W 1708 akt ten potwierdziłJózef I.
Władza królewska, początkowo silna, skazana była na erozję z uwagi na elekcyjność tronu, a więc zależność władcy od własnych wasali, dysponentów korony. Hohenstaufowie pozyskiwali środki na kampanie wojenne, sprzedając rozmaite prawa i przywileje królewskie.
Wczesnośredniowieczne księstwa plemienne szybko się podzieliły. W okresie osłabienia władzy królewsko-cesarskiej książęta poczęli dziedziczyć swoje godności, a także dzielić księstwa między potomków zgodnie z regułamipatrymonialnymi ifeudalnymi. W 1158 cesarzFryderyk I Barbarossa musiał oficjalnie zaakceptować ten stan rzeczy. W 1196 cesarzHenryk VI Hohenstauf zezwolił na dziedziczenie księstw w bocznych liniach dynastii, licząc na uzyskanie w zamian od książąt dziedziczności tronu królewskiego. Niemcy weszły w epokę rozdrobnienia feudalnego.
W 1220 i 1232 r.Fryderyk II Hohenstauf, w obliczu buntu własnego syna i następcy tronu, był zmuszony wydać szerokie przywileje najpierw dla wasali duchownych, potem także świeckich. W aktach tych przekazywał większość podstawowych uprawnień królewskich (regali, czy teżregaliów) w ręce książąt. Odtąd książęta mogli samodzielnie decydować o większości spraw wewnętrznych w swoich księstwach i prowadzić własną politykę. Za każdym razem, kiedy król-cesarz występował z inicjatywą polityczną dla całych Niemiec, musiał otrzymywać na to zgodę książąt zgromadzonych naSejmie Cesarstwa. Zasada, iż właściwie każdą decyzję cesarza musi zatwierdzić Sejm, utrwaliła się w czasach zamętuWielkiego Bezkrólewia. W 1356Złota Bulla Karola IV jeszcze bardziej rozdrobniła prerogatywy monarsze, nadając elektorom prawo majestatu, przez co byli traktowani jak królowie, a ich księstwa stały się niepodzielne. Ponadto ludność księstw elektorskich traciła prawo apelacji do cesarza, a sami elektorowie mogli zawetować każdą decyzję cesarską, jeszcze zanim trafiła pod obrady Sejmu.
W XVI i XVII w. doszło do kolejnych ograniczeń władzy królewsko-cesarskiej. W połowie XVI w. książęta sprzeciwili się pobieraniu przez cesarza stałych podatków bez ich zgody; odtąd cesarz zbierał podatki tylko w miastach cesarskich, od rycerzy cesarskich (wasali niebędących książętami) oraz od Żydów. W 1570, kiedy wobec zagrożenia tureckiegoMaksymilian II Habsburg usiłował przeprowadzić reformę systemu obronnego Rzeszy, Sejm odebrał cesarzowi najwyższą władzę w sprawach wojskowych. W 1644Ferdynand III Habsburg, licząc na poparcie swoich wasali w trakcie rokowań pokojowych z Francją i Szwecją, zezwolił książętom na zawieranie własnych przymierzy, wypowiadanie wojen i zawieranie pokoju. Akt ten potwierdził potem pokój westfalski w 1648. Za panowania Ferdynanda III w 1653 Sejm zakazał cesarzowi nadawania nowym podmiotom politycznym praw stanu Rzeszy bez zgody odpowiedniej kurii sejmowej (elektorów, książąt).
Organem ustawodawczym byłSejm Rzeszy. Jego struktura ukształtowała się ostatecznie w 1489. Dzielił się on na trzy kurie, które obradowały osobno i których zbiorowy głos traktowano jako jeden. Były to: kuria elektorów, kuria książąt (w jej skład wchodzili wszyscy wasale cesarza: książęta, hrabiowie, biskupi) oraz kuria miast, która aż do 1582 dysponowała jedynie głosem doradczym. Prawa do zasiadania w Sejmie nie mieli hrabiowie obdarzeni tymi tytułami przez książąt ani miasta przez nich założone. W 1663 postanowiono, że Sejm, złożony z reprezentantów cesarza, książąt i miast, będzie obradował bez przerwy w Ratyzbonie jako tak zwana deputacja Rzeszy.
Instytucje rządowe Cesarstwa w średniowieczu nie funkcjonowały. Arcybiskupi elektorzy nosili tytuły kanclerskie, jednak szybko stały się one czysto honorowe (arcybiskup Moguncji miał pewną realną pozycję jako przewodniczący kurii elektorów i całego Sejmu). Za panowaniaMaksymiliana I podjęto próbę utworzenia rządu cesarskiego zwanegoReichsregiment, jednak wskutek niezgody między książętami nie zyskał on nigdy faktycznego znaczenia.
Do trwalszych elementówreformy Rzeszy (Reichsreform), wysuwanych przez niektórych książąt niemieckich dążących do ograniczenia władzy cesarskiej za panowania cesarza Maksymiliana, należy zaliczyćSąd Kameralny Rzeszy (Reichskammergericht). Utworzony został na sejmie obradującym wWormacji w 1495 roku. Zbierał się w Spirze, a od końca XVII wieku w Wetzlarze. Sąd Kameralny Rzeszy składał się z 28 członków: przewodniczącego mianowanego przez cesarza, dwóch prezydentów i dwudziestu pięciu asesorów. Z tych ostatnich pięciu mianował cesarz, dwudziestu stany Rzeszy; połowa musiała mieć pochodzenie szlacheckie, a połowa doktorat nauk prawnych. W praktyce Sąd rozpatrywał głównie sprawy o naruszenie pokoju ziemskiego (Landfried), naruszenie aktów banicji cesarskiej i przestępstwa skarbowe. Inną trwałą reformą było wprowadzenie w cesarstwie podziału administracyjnego naSejmach Rzeszy w 1500 (wAugsburgu) i 1512 (wKolonii). Państwo podzielono wówczas na 10Reichskreise, każdy z własnym sejmem i organami administracyjnymi.
Choć tytuł cesarza był nominalnie elekcyjny, to faktycznie Rzeszą na przestrzeni wieków rządziły następujące, często rywalizujące między sobą dynastie:
↑Za stolicę można uznać siedzibę cesarza (była ona zmienna), a takżeAkwizgran (miejsce koronacji),Ratyzbonę (siedzibę Sejmu Rzeszy w latach 1663–1806),Wetzlar (siedzibę Sądu Kameralnego).
↑Jason PhilipJ.P.CoyJason PhilipJ.P.,BenjaminB.MarschkeBenjaminB.,David WarrenD.W.SabeanDavid WarrenD.W.,The Holy Roman Empire, Reconsidered, Spektrum: Publications of the German Studies Association, New York, NY: Berghahn Books, 2013 (v.1), s. 2,ISBN 978-1-84545-992-5 [dostęp 2025-03-17].typ?
↑Holy Roman Empire [online], Encyclopedia Britannica [dostęp 2025-03-17], Cytat: [...] he resolved in 1806 to oust Francis II from his title and to make the Holy Roman Empire a part of the Napoleonic “new order.” He was anticipated, however, by Francis II, who in 1804 had assumed the title “hereditary emperor of Austria” and who, resolving that no other should wear the crown that he was powerless to defend, resigned the old imperial dignity on August 6, 1806. So perished the Holy Roman Empire.(ang.).
Galos A.,Heck R., Czaplinski W.,Dzieje Niemiec, Wrocław 1990.
Krasuski J.,Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002.ISBN 83-04-04422-6.
Kronika Thietmara, przekład M. Z. Jedliński, Poznań 1953.
Manteuffel T.,Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, warszawa 2004 (wyd. XV)
Noel J.-F.,Święte Cesarstwo, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998.ISBN 83-86857-95-1.
Paluszyński T.,Historia Niemiec i państw niemieckich. Zarys dziejów politycznych, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Języków Obcych w Poznaniu, Poznań 2006.
Rostworowski E.,Historia powszechna. Wiek XVIII, PWN, Warszawa 2002 (wyd. IX)
Strzelczyk J.,Otton III, Wrocław 2000.
Wies E.W.,Cesarz Fryderyk II, PIW, Warszawa 2002.
Wójcik Z.,Historia powszechna. Wiek XVII-XVII, PWN, Warszawa 2004 (wyd. XI)
Zientara B.,Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1995.
Żywczyński M.,Historia powszechna 1789-1870, PWN, Warszawa 2004 (wyd. XII)
.svg)
.svg)
-en.png)
