Święta Ruś (ros. Святая Русь) – religijno-filozoficzna koncepcja, funkcjonująca na przestrzeni wieków wRosji, w mniejszym stopniu naBiałorusi iUkrainie. Zawiera wyobrażenie państwa, w którym w doskonałej harmonii funkcjonująRosyjski Kościół Prawosławny oraz naród[1]. W ocenie polskiego teologa prawosławnegoMarka Ławreszuka
Termin „Święta Ruś”, nierozerwalnie związany z historią Rosji oraz z Patriarchatem Moskiewskim, ukazuje przeniknięcie ideologii chrześcijańskiej w państwotwórczą mitologię oraz, z drugiej strony, wtargnięcie ziemskiego imperializmu w ciało lokalnego Kościoła[2].
Hasło Świętej Rusi pojawiło się na sztandarach z czasów powstaniaMinina iPożarskiego. Haftowano na nich hasło „Boże, zachowaj Świętą Ruś”[3]. Koncepcja ta utrwalała się w miarę wzrostu przywiązania do prawosławia wśród ludności ziem rosyjskich dotkniętych anarchią okresuwielkiej smuty[4].
Mit Świętej Rusi był mitem założycielskim dynastiiRomanowów. Dynastii tej przypisywano zjednoczenie wszystkich ziem ruskich oraz obronę prawosławia przed zewnętrznym wrogiem[5]. Do czasówPiotra I mit był jednym z czynników państwotwórczych i unifikujących społeczeństwo wokół panującej dynastii. Pozostawał przy tym w wyraźnym związku z koncepcjąMoskwy – Trzeciego Rzymu oraz wiary w przechowanie na ziemiach ruskich prawosławia w nieskażonej postaci[6]. Znaczącym elementem mitu było przekonanie o prześladowaniu Rusi przez „wilczychLachów”, „brudnychŻydów” oraz „pogańskichLitwinów”[7].
W XIX w. doszło do utożsamienia Świętej Rusi z współczesną Rosją carską (choć już w XVII w. Świętą Ruś definiowano jako wszystkie ziemie znajdujące się pod władzą carów razem z ich mieszkańcami[4]), która zaczęła być przedstawiana jako strażniczka prawdziwegochrześcijaństwa i sprawiedliwego ustroju społecznego[1], czy wręcz jedyne chrześcijańskie państwo świata, ostoja „Kościoła walczącego i pielgrzymującego”[2]. Koncepcja taka narodziła się w kręgusłowianofilów, lecz około połowy XIX wieku stała się oficjalną ideologią państwową[1]. Silnie popierał ją carMikołaj I, który w swojej polityce dążył do zatarcia różnic kulturowych i wyznaniowych między narodami Imperium, skupiając je wokół haseł prawosławia, samodzierżawia i ludowości. W ten sposób odbudowana miała zostać dawna Święta Ruś[8]. Polityka ta realizowana była we wszystkich sferach działalności carskiej administracji, w tym w finansowanej przez państwo kulturze (promocja stylubizantyjsko-rosyjskiego)[8].
Koncepcję Świętej Rusi rozwijała część hierarchii rosyjskiej w XIX i XX stuleciu, dochodząc do wniosków, iż jedynie władza cara-samodzierżawcy jest zgodna z doktryną prawosławia[2]. „Dowód teologiczny” potwierdzający tę tezę przedstawił hierarchaRosyjskiego Kościoła Prawosławnego poza granicami RosjiSerafin (Sobolew). Jego twierdzenia M. Ławreszuk poddaje zdecydowanej krytyce[2].
Ideologię Świętej Rusi w szczególny sposób kultywował ostatni car Rosji –Mikołaj II oraz jego żonaAleksandra Fiodorowna. Władca wierzył, iż pod jego rządami utracona Święta Ruś odrodziła się, czego dowodem miało być dokonanie w tym okresie szeregu kanonizacji rosyjskich świętych (m.in. mnichówSerafina z Sarowa,Kukszy Pieczerskiego,Pitirima Tambowskiego,Teodozjusza Czernihowskiego,metropolity tobolskiegoJana, biskupa biełgorodzkiegoJoazafa, mniszkiEufrozyny Połockiej, księżnejAnny Kaszyńskiej oraz patriarchy moskiewskiego i całej RusiHermogena[9].
Podczaswojny domowej w Rosji hasła odbudowy Świętej Rusi i bronienia jej przed bolszewikami, których przedstawiano jako siłę diabelską, przewijały się w propagandzie i retoryce dowódców białych, a dla generałów skupionych wokół adm.Aleksandra Kołczaka stanowiły kluczowy element ich politycznej filozofii[10].
Osobny artykuł:Moskalofilstwo.Ideologia Świętej Rusi odgrywała znaczącą rolę w ruchugalicyjskichmoskalofilów. Moskalofile postrzegali Słowiańszczyznę Wschodnią jako całość, zjednoczoną wspólnym językiem (staroruski, następniejęzyk rosyjski –białoruski iukraiński uważano za jegodialekty) i religią prawosławną. Przywrócenie jedności Słowian, zaburzonej ich zdaniem przez niesprzyjające wydarzenia historyczne, było celem działalności rusofilów. Zjednoczenie to miało dokonać się pod egidą Rosji, która w ich ocenie zachowywała tradycje świętoruskie[11], czy wręcz sama była Świętą Rusią[12].
Hasło budowyŚwiętej Rusi powróciło w retoryce rosyjskich ugrupowań nacjonalistycznych końca XX wieku i początku XXI stulecia. Zdaniem Michała Soski wyraża ono ich dążenie do budowy silnego i potężnego na arenie międzynarodowej państwa oraz posiadania przez nie szczególnej misji dziejowej[13], wiarę w rosyjski mesjanizm[14].
W specyficznym znaczeniu określeniaŚwięta Ruś używaLew Gumilow, dla którego stanowi ono synonim superetnosu, cywilizacji euroazjatyckiej. W ujęciu tym prawosławie odgrywa przede wszystkim rolę polityczną, w drugim rzędzie duchową[15].
PojęciemŚwiętej Rusi wielokrotnie posługiwał się jako metropolitasmoleński i kaliningradzki, a następnie patriarcha moskiewski i całej RusiCyryl (Gundiajew). Twierdził on, iż współcześnie Świętą Ruś tworzą wspólnie państwaRosja,Białoruś iUkraina, co stanowi również podstawę dla nietworzenia na terenie dwóch ostatnich wymienionych krajów autokefalicznych Kościołów prawosławnych[16]. W czasie wizyty na Ukrainie z okazji 1020. rocznicychrztu Rusi Kijowskiej metropolita Cyryl stwierdził w publicznym wystąpieniu, iż:
Rosja, Ukraina i Białoruś to Święta Ruś. Święta Ruś to ideał miłości, dobra i prawdy. Święta Ruś to piękno, Święta Ruś to siła i my razem z wami stanowimy jedną Świętą Ruś.[16]
Analogiczny pogląd o kulturowej jedności trzech krajów wschodniosłowiańskich reprezentuje część hierarchiiUkraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego[17]. W 2012 metropolita wołokołamskiHilarion, przewodniczącyWydziału Zewnętrznych Stosunków Cerkiewnych Patriarchatu Moskiewskiego stwierdził, że „zbieranie (ros.sobiranije) Świętej Rusi” jest jednym z podstawowych zadań Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[18].
W innym wystąpieniu patriarcha Cyryl zaliczył do Świętej Rusi takżeMołdawię, twierdząc, że Święta Ruś jest pojęciem duchowym, nie zaś politycznym, językowym lub etnicznym, może zatem obejmować kraj niesłowiański[19].
Od XVII w. w rosyjskiej kulturze ludowej pojawiają się utwory (np. pieśni), w których kluczowym motywem jest temat Świętej Rusi[5].
