Velai Velay(fr) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Descobridor o inventaire | |||||
| Data de descobèrta | |||||
| Contrari | |||||
| Color | |||||
| Simbòl de quantitat | |||||
| Simbòl d'unitat | |||||
| Proprietat de | |||||
| Fondador | |||||
| Compren | |||||
| Data de debuta | |||||
| Data de fin | |||||
| Precedit per | |||||
| Seguit per | |||||
| Coordenadas | |||||
| |||||
 | |||||
| LoNaut Léger e las províncias davant laRevolucion: | |||||
| Capitala | Lo Puèi de Velai | ||||
| Vilas principalas | Lo Puèi de Velai -Sinjau | ||||
| Païses istorics |  Lengadòc (restachat a la region d'Auvèrnhe entre1941 e2016) | ||||
| Lengas | -occitan (auvernhat - principalamentvelaiés; lo nòrd-èst parlavivaroaupenc) -francés (per l'administracionfrancesa) | ||||
| Gentilici | velaiés -esa,velaiós -osa ovelaiat, -a | ||||
Velai es una region istorica d'Occitània, e mai unparçan[1], dins loMassís Centrau. Tèrra de culturaoccitana, Velai es estat fòrt longtemps restachat a la província deLengadòc.
Lo gentilici esvelaiés -esa ovelaiós -osa ovelaiat -a.
La capitala istorica esLo Puèi de Velai.
Dempuèi laRevolucion Francesa, Velai forma la màger part dau departament dauNaut Léger, a l'entorn dauPuèi au centre e deSinjau a l'èst (mas inclutz pasBriude a l'oèst). Velai fai pas partida de la region istorica e tradicionala d'Auvèrnhe mas l'an restachat pasmens a la region administrativa d'Auvèrnhe.
Velai es situat au sud-èst dauMassís Centrau, entre la valada d'Alèir a l'oèst e los abòrds montanhòus de la riba dreita deRòse a l'èst. Es una region de mejana montanha que son punt culminant es loMont Mesenc, a 1754 m.
Lo relèu de Velai s'articula a l'entorn dau massís deMaigau que constituís lo centre dau país.
Lo relèu de plans es interromput per de valadas prigondas, especialament la deLéger o la dau Linhon velaiós.
Fòrça toponimsgallés (Fins-Sent-Genèis , Rofix, la Duranda, Aiguranda, Malmaranda, Muserand...*Randa vòl dire « frontièra » en gallés) long dels limits amb Auvèrnha, Vivarés e Forés mòstran que los limits de Velai eran ja establits dins lo monde celtic.
Juli Cesar parla del pòble dels "vellavi" coma client dels "arverni". La carta deClaudi Ptolemèu los sona "vellauni".
Pendant lo periòde galloroman, es traversat per la « Via Bolena »: la rota romana Lugdunum-Divona (Caors)-Burdigala (Bordèu) .
La capitala èra Ruessio (Sant Pàulhan).Lo Puèi ne venguèt capitala al sègle X.
Pendant laNauta Edat Mejana, la Civitas Vellavorum o Pagus Vellaicus es lo limit èst de las anticas províncias d’Aquitània (Gàllia Aquitània,Ducat d'Aquitània...)
Locomtat de Velai es mencionat en primièr per escrich en 1162. LoComte de Tolosa dona al rei lo comtat de Velai lo 12 abril 1229, que venguet independent. Lo comtat teniá uèitbaronias.
Vèrs 1350 Velai es ligat a la província deLengadòc. Mes garda sos estats (que acampavan 8 vilòtas :Crapòna,Lo Monestier,Monistròl,Sinjau,Montfaucon ,Sant Desdèir,Solanhac,Ròcha de Renier) e donc una autonomia. La senescauciá eraBèucaire e la generalitatMontpelhièr.
Las guèrras de religion marcan la region. LoMaset de Sent Vòi e lo Chambon son completament protestants dempuèi lo sègle 16 e son los vilatges de Velai ont lo culte es autorizat en 1598. La repression (las "Dragonadas") après l'Edicte de Fontainebleau ("revocacion de l'Edicte de Nantas") es terrible e fai pas res. Lo "plan cevenòl " es ara lo país mai protestant d'Occitània e de l'estat francés.
Al sègle XVIII, i a força trabalh per rendre las rotas passables. Lo servici de pòsta per cabalièr es establit ambLion eMontpelhièr en 1750 (aquờ se fasiá a peses de davans).
La tropa de contrabandièrs deLoís Mandrin cora mai d'un còp per lo país en 1754.
Voltaire parla[2] dels "vinharons de Velai".Que mostra que lo país èra cubèrt de vinhas, los bòrds del bacin del Puèi avià las vinhas las mai nautas d'Occitània.
Velai èra reputat èstre "catolic e conservatur" mès qualques personatges que n'en sortan an d' escorregudas tipicas delsègle de las Luses. Robèrt (dit Roberto) Michèl nascut alSant Gèire en 1720, aprendis dins un atalièr d'escultura aTolosa venguet "primièr escalpraire de la cor d'Espanha" e president de laReal Academia de Bellas Artes de San Fernando aMadrid. Lo general Roqueplant, nascut al Puèi en 1729, combat pendent laguèrra de Sèt Ans, laguèrra d'Independéncia dels Estats Units d'America e acaba sa corsa coma general de laRevolucion. Francés Peirard nascut vèrsMonistròl en 1759, estudiant al collegi del Puèi sará un ardent revolucionarí e un fondator de l'Escòla politecnica. "Tant volcanic coma son país", aquel matematician poliglòte escriurá la mai completa edicion delsElements d'Euclides.
Lo comtat e los estats de Velai s’acaban en març 1790. Es botat dins lo novel departament de laNaut Léger, mes pèrd 8 "parròchias" perLéger e loPuèi de Doma.
Lo nòrd-èst (èst deSinjau) es reputat èstre dialectalamentvivaroaupenc, mès las formas de lenga permeton aisidament la compreneson amb l'auvernhat.Crapòna parla lo "nòrd-auvernhat". La rèsta es de "sud-auvernhat". Los "parlars protestants" foguèron estudiats tardivament (annadas oitanta) e èran ignorats dels dialectològs istorics (Juli Ronjat,Pèire Bèc,Albèrt Dauzat...). Lo "plan cevenòl " seriá lo sol luòc d'Occitània ont la lenga es tala coma èra al sègle XVI.
Lo trobadorPèire Cardenal,Natalís Cordat (s.XVI, autor de "Nadals") eAntòni Clet (s.XVIIII, teatre) son los "classics" de las lètras occitanas de Velai.
Pèire Cardenal : trobador
Guilhèm de Sant Leidier : trobador
Gauseran de Sant Leidier : trobador
Pons de Capduelh : trobador
Natalís Cordat : abbat, poèta, nadalista
Gui Francés : pintor
Robèrt Michèl : escultur
.svg) Regions culturalas e istoricas d'Occitània(regions d'Occitània actuala en nauta, regions d'Occitània anciana en bassa) | |
|---|---|
Auvèrnhe • Bearn • Borbonés • Daufinat • Gasconhainclusent laVal d'Aran • GuianainclusentAgenés,Carcin,Peiregòrd eRoergue • Lemosininclusent laMarcha • Lengadòcinclusent loPaís de Fois eFenolhedés • Mónegue • País Niçard • Provençainclusent loComtat Venaicin •Valadas Occitanas • Velai(istoricament en Lengadòc) • Vivarés(istoricament en Lengadòc)
| |
AguiainainclusentAunís,Engolmés,Peitau eSentonge • Mauriana •.svg) Berric •.svg) País Gavai(partejat entreAguiaina,Gasconha eGuiana)Enclavas dins Aragon • Navarra | |
| Per las autras regions pobladas istoricament per d'occitans, veireDiaspòra occitana. |
