Un exemple de concepcion mitologica de l'Univèrs : lo modèl de la « Tèrra illa » imaginat per leiBabilonians.
La màger part deiculturasanticasumanas an imaginat una origina dau mond e de l'Univèrs. Aqueu trach sembla fòrça ancian e donèt naissença a de mites liats ai crèiresreligiós. Ansin, aquelei cosmologias primitivas fan largament intervenir lo subrenaturau e lo mesclan ambé d'aspècts culturaus. L'esquèma pus frequent contèn generalament leis etapas seguentas :
aparicion de l'Univèrs a partir dau non-rend, dau caòs, dau desconegut ò d'una entitat subrenaturala.
naissença dau temps, de l'espaci, de lalutz e de lamatèria. Leis elements, que varian segon lei regions, començan de s'animar.
aparicion de lavida a partir de la mescla d'aqueleis elements.
aparicion de l'òme.
possibilitat de creacion d'un Univèrs novèu après un cataclisme mondiau.
Per exemple, segon l’Enuma Elish deiBabilonians, lo mond èra inicialament emplit d'un tot indiferenciat emplit de l'aiga originala. Puei, lei dieusApsu eTiamat, representant respectivament l'aiga doça e l'aiga salada, comencèron d'engendrar divèrsei generacions de divinitats. Après una tiera de combats,Marduk ne venguèt lo cap. Creèt alora lo mond (estèlas,planetas,montanhas...) e leis elements avans de plaçarBabilònia au centre de l'Univèrs. Enfin, creèt l'òme per servir lei dieus.
La cosmogoniababiloniana dau sègle VI avC imaginava doncBabilònia susEufrates enviroutada per una massa de tèrras representant lei regions vesinas (Assíria,Armenia...) ela meteissa enviroutada per un ocean ò un riu marcant lo limit dau mond materiau. L'ensems èra cubèrt d'una vòuta ont èran empegadas leisestèlas.
Dins aquelei sistèmas, lei movements dauSoleu, de laLuna e deiplanetas foguèron sovent estudiats coma de presagis anonciators d'eveniments bòns ò marrits. Aquò favorizèt dins mai d'una region lo desvolopament de l'astrologia que gardèt durant de sègles un ròtle major dins l'estudi de l'Univèrs.
Representacion dau modèl cosmologic aristotelician qu'inspirèt lo modèl de Ptolemèu.
A partir dau sègle VI avC, defilosòfs e sabentsindians egrècs comencèron d'estudiar lo mond segon de metòdes basats sus l'observacion e lalogica. Aquò foguèt a l'origina d'una efervescéncia intellectuala que veguèt la formulacion d'ipotèsis novatritz. Per exemple, l'IndianKanada (sègle VI avC) prepausèt una teoriaatomica e postulèt que lalutz e lacalor foguèsson doas varietats de la meteissa substància.
Aqueleifilosòfs abandonèron lei modèls cosmologics exclusivament basats sus lei racòntes religiós per formular d'idèas tenent còmpte de la realitat materiala. Entre elei, lo pus important esAristòtel (384-322 avC) que son òbra se difusèt dins lo mond grèc, dins lo mondmusulman e dins l'OccidentCrestian. D'efiech, son sistèma foguèt représ au sègle I apC perPtolemèu, enrichit e completat per un gròs nombre d'observacions astronomicas, çò que li permetèt de dominar leisciéncias europèas e arabas durant tretze sègles[1].
Plaçava laTèrra au centre de l'Univèrs. A son entorn, leiplanetas, loSoleu e laLuna viravan segon d'orbitas circularas. Lo limit de l'Univèrs èra aquela de l'esfèra deis estèlas fixas qu'èra situada après leiplanetas. Per locristianisme, aqueu modèl aviá per avantatge de permetre un posicionament aisat dau paradís car laissava una plaça liura e inaccessibla darrier l'esfèra deis estèlas.
A partir dau sègle XVI, lo modèl dePtolemèu comencèt de faciar d'oposicions car entraïnava d'errors de calcul tròp importantas. Aquò favorizèt l'emergéncia de teorias novèlas que desvolopèron l'idèa d'un sistèmaeliocentric. Lo premier d'entre elei foguèt prepausat per lo prèirepolonésNicolau Copernic (1473-1543). Installèt loSoleu au centre de l'Univèrs ambé lei planetas virant a son entorn e laLuna a l'entorn de laTèrra. En despiech d'oposicions vivas, la prevision de certanei fenomèns astronomics[2], lei descubèrtas deilèis de Kepler[3], dau sistèmajovian[4], mena deSistèma Solar miniatura, e l'observacion dau passatge deMercuri davant loSoleu[5] confiermèron e completèron aquela vision.
A partir de1580, la Glèisa foguèt obligada d'acceptar lo principi de l'equivaléncia deis ipotèsis. Lei sistèmas eliocentrics èran admés coma ipotèsi per facilitar lei calculs e lei prediccions. En revènge, lo modèl dePtolemèu èra totjorn considerat coma la realitat[6]. Aquò permetèt lo desvolopament de divèrsei prepausicions coma aquela dau sistèma tychonenc que demorèt popular fins au sègle XVIII. Manteniá laTèrra au centre de l'Univèrs, loSoleu e laLuna viravan a son entorn e leis autreiplanetas orbitavan a l'entorn dau Soleu segon de trajectòriasellipticas.
La descubèrta de lagravitacion universala perIsaac Newton (1643-1727) permetèt d'utilizar leis otísmatematics per calcular lei trajectòrias deis objèctes celestiaus. Aquò permetèt d'invalidar definitivament l'ipotèsigeocentrica car la diferéncia de massas entre laTèrra e loSoleu impausava de plaçar lo segond au centre dau balet deiplanetas. L'astronòmbritanicJames Bradley (1693-1762) demostrèt la revolucion de laTèrra a l'entorn dauSoleu en1727. La natura deisestèlas e l'existéncia de l'esfèra deis objèctes fixs contunièt en revènge de pausar un problema.
Pasmens, l'idèa d'un Univèrs contenent un gròs nombre d'estèlas contunièt de se desvolopar[7]. Naturalament, aquel ensems d'ensems foguèt identificat a laVia Lactèa que son estructura començava pauc a pauc d'èsser descubèrta per leis astronòms. En particular, en1755,Immanuel Kant (1724-1804) imaginèt unaVia Lactèa formada d'un ensems d'estèlas enrotacion. Puei, trenta ans pus tard, la premiera representacion de lagalaxia nòstra basada sus d'observacionsastronomicas foguèt realizada perWilliam Herschel (1738-1822). Mostrèt una forma mai ò mens redonda e plana. LoSoleu i èra plaçat dins la region centrala. Dins lo corrent dau sègle XIX, lo principi de l'existéncia de la Via Lactèa foguèt pauc a pauc acceptat mai sa forma demorèt lòngtemps mau compresa. Per exemple,Carl Charlier (1862-1934) prepausèt un sistèma ierarquizat segon un sistèma d'objèctes orbitant qu'èran elei meteissei en orbita dins un sistèma pus larg ansin e autrament.
En1845,Lord Rosse (1800-1867) descurbiguèt la premiera « nebulosa espirala » e i trobèt de fònts luminosas. Aquelei trabalhs foguèron perseguits gràcias au desvolopamenttecnologic.Heber Doust Curtis (1872-1942) observèt ansin plusorsnovas dins laNebulosa Espirala d'Andromèda. Èran pus feblas de dètz magnituds a respèct dei novas « normalas ». Gràcias a aquelei calculs, estimèt la distànca de la nebulosa a 500 000ans lutz. Concluguèt ansin a l'existéncia d'una multitud « d'univèrs illa ».
Lo Grand Debat es una controvèrsiascientifica qu'aguèt luòc dins lo corrent deis ans 1920[8], principalament entreHeber Curtis eHarlow Shapley (1885-1972). Lo premier defendiguèt son idèa d'existéncia de plusors univèrs illa e lo segond sostenguèt, au contrari, la vision pus tradicionala de l'inclusion dei nebulosas espiralas a l'interior de laVia Lactèa. Per demostrar son opinion,Curtis avancèt la similitud entre la forma de laVia Lactèa e aquela dei nebulosas espiralas e de mesuras mostrant unefiech Doppler fòrça important.
Aquò donèt naissença a lametrica de Friedmann-Lemaître-Robertson-Walker que permet de descriure unespaci temps de geometria omogenèa e isotròpa. Totjorn utilizada a l'ora d'ara, es ben adaptada per estudiar l'evolucion de l'Univèrs sus de distàncias fòrça importantas. De mai, en1927, a partir d'observacions sus la reparticion de la matèria,Georges Lemaître formulèt la « teoria de l'atòm primitiu » que depintava un Univèrs jove caud, fòrça condensat e en expansion rapida. Assimilabla a una explosion, aquela fasa suscitèt l'ironia deFred Hoyl (1915-2001) que li donèt lo nom deBig Bang en1949.
Lo concèpte deBig Bang se turtèt a una oposicion viva, principalament per de rasonsreligiosas. La principala foguèt lateoria de l'estat estacionari deFred Hoyl,Thomas Gold (1920-2004) eHermann Bondi (1919-2005). Per conciliar l'idèa d'un univèrs en expansion, causa confiermada en1929 perHubble, e aquela d'un Univèrs eternau e immudable, imaginèron de camps de creacion continua dematèria situats entre leigalaxias. Pasmens, aqueu modèl mau capitèt d'explicar mai d'un fenomèn, coma la difusion non omogenèa deigalaxias, e foguèt finalament abandonat.
En1965, la descubèrta dauraionament cosmic fossil perArno Allan Penzias (nascut en1933) eRobert Woodrow Wilson (nascut en1936) portèt una pròva solida en favor dau modèl dauBig Bang. Aquela teoria es ansin uei acceptada per la màger part de la comunautatscientifica que la completèt a mesura dei descubèrtas. Dins aquò, es pas encora satisfasenta que tèn de limits importants.
D'efiech, lei teoriasscientificas actualas, principalament larelativitat generala e lamecanica quantica, son pas capablas de descriure lei singularitats, es a dire la concentracion d'una massa quasi infinida dins un espaci fòrça reduch. A l'ora d'ara, leis exemples pus frequents de singularitats son leitraucs negres. Pasmens, l'Univèrs jove, caud e condensat dei premiereis instants après loBig Bang èra tanben una singularitat. Lacosmologia actuala es ansin pas en estat d'explicar lei fenomèns qu'an agut luòc d'aqueu temps.
La descubèrta de la matèria sorna e de l'energia sorna
En fòra de la question dei singularitats, d'autrei questions son vengudas complexificar la comprenença de l'Univèrs. La premiera apareguèt a partir deis ans 1970 e regarda la descubèrta de la matèria sorna, matèria desconeguda mai probablament diferenta de la matèria ordinària. La segonda es fòrça pus recenta qu'emergiguèt après la descubèrta de l'acceleracion de l'expansion de l'Univèrs en1998. Enfin, son aparegudas divèrsei teorias regardant l'unicitat de l'Univèrs ela meteissa.
L'enjòc d'aquelei questions es de preveire lo futur de l'Univèrs. Uei, i a doas ipotèsis principalas. La premiera imagina, après una fasa d'expansion, una fasa de contraccion que s'acabarà per una mena d'explosion finala, dichaBing Crunch, similara a una mena deBig Bang. L'autra depinta un Univèrs en expansion permanenta fins a sa dissolucion (Big Rip). Lo critèri decisiu per copar es probable la massa intèrna de l'Univèrs. S'es pron importanta, pòu arrestar la creissença e entraïnar loBing Crunch. Pasmens, la descubèrta de l'acceleracion de l'expansion sembla puslèu acreditar la segonda possibilitat.
Reparticion dei velocitats de rotacion deis estèlas dins una galaxia espirala.
L'existéncia de lamatèria sorna foguèt descubèrta ambé la descubèrta d'una gròssa diferéncia entre lamassa calculada deigalaxias e la massa de la matèria visibla. Aqueu fenomèn foguèt establit dins lo corrent deis ans 1930 perFritz Zwicky (1898-1974). Pasmens, sei mesuras èran tacadas d'una incertitud fòrça importanta en causa dei limits de latecnologia dau periòde e foguèron oblidadas. Aquò cambièt a partir dau decenni 1970 e dei mesuras realizadas perVera Rubin (1928-2016) que mostrèron ben la preséncia d'un problema.
En particular,Vera Rubin estudièt la velocitat de rotacion deis estèlas dei galaxias espiralas a l'entorn de son centre galactic. En teoria, aquela velocitat dèu demenir en foncion de la distància a respèct d'aqueu centre segon lei lèis de Kepler. Pasmens, dins lei fachs, lei mesuras mòstran una velocitat relativament constanta. La massa visibla, que representa solament 10% de la massa dei galaxias, permet pas d'explicar aquela observacion. Ansin, foguèt donc necessari d'introdurre lo concèpte de matèria sorna dins lei modèls cosmologics.
L'energia sorna foguèt introducha après la descubèrta de l'acceleracion de l'expansion de l'Univèrs. Sa natura es totalament desconeguda a l'ora d'ara que sembla se comportar coma una mena de fòrça gravitacionala repulsiva.
La question de l'unicitat de l'Univèrs es relativament anciana que mai d'un autor a imaginat l'existéncia d'unvièrs parallèl. Pasmens, dempuei lo sègle XX, mai d'un modèl permet d'imaginar una multitud d'Univèrs d'un biais scientific. Lei teorias principalas pertocant aqueu subjècte son aquelei de :
Hugh Everett (1930-1982) qu'imaginèt un univèrs unic mai partejats entre diferentei partidas gaire capablas d'interagir entre elei. La desvolopèt per explicar lo fenomèn daugat de Schrödinger. A cada observacion, l'observator e l'Univèrs bifurcarián sensa cambiar lei lèis fondamentalas de la fisica.
Andreï Linde (nascut en1948) prepausèt una formacion de plusors univèrs separats dotats de constantas fisicas pròprias.
lateoria dei còrdas que permet d'imaginar plusors univèrs de quatre dimensions e prepausa un biais eventuau per lei detectar gràcias a lagravitat que seriá susceptibla d'aver una influéncia sus un autre univèrs.
Lei scenaris pertocant lo foncionament de l'Univèrs primordiau e son evolucion son especulatius. Pasmens, en despiech de sei limits, lafisica actuala a establit un modèl qu'es l'objècte d'un consensus larg au sen de la comunautat scientifica. Es dichmodèl estandard de la cosmologia.
L'Univèrs seriá eissit d'una singularitat dichaBig Bang qu'intrèt en expansion. Aquò causèt son refrejament e entraïnè la formacion de l'Univèrs actuau. Pasmens, durant lei premiereis èras de son existéncia, èra donc un ensems relativament caud e pichon que lei lèis de la fisica actuala pòdon pas descriure. Latemperatura i demeniguèt probable d'un biais rapid, çò qu'entraïnèt la separacion dei quatre interaccions fondamentalas, qu'èran probable unificats au sen d'una meteissafòrça au començament de l'Univèrs, l'aparicion dei particulas e la formacion de la matèria. De menas de grumèus dins la matèria en formacion apareguèron benlèu d'aqueu temps. Foguèron a l'origina deis amàs galactics actuaus.
Durant lei 377 000 premiereis ans de son existéncia, l'Univèrs foguèt probable format d'un plasma caud e opac de particulas elementàrias e d'idrogèn ionizat. Aquò cambièt quand son refrejament permetèt la formacion d'atòms. L'Univèrs venguèt alora transparent, es a dire que permetèt lo viatge deifotons. Loraionament fossil correspond a aquela premiera emission fotonica.
De 377 000 a 150 milions d'ans après loBig Bang, l'Univèrs demorèt ansin transparent e relativament sorn. D'efiech, franc deis emissions produchas per leis atòms d'idrogèn, i aguèt ges delutz car leis estructuras luminosas importantas èran encara a se formar.
Fotografia d'una galaxia en formacion, 500 milions d'ans après loBig Bang, presa per lo telescòpi espaciau Hubble.
La formacion deis estructuras observadas dins l'Univèrs (galaxias, amàs de galaxias, premiereis estèlas...) aguèt principalament luòc entre 150 milions e un miliard d'ans après loBig Bang. Lei premiereis estèlas devián èsser formadas unicament d'idrogèn e èsser fòrça massíssas. Gràcias ai reaccions termonuclearas que se debanan dins lei nuclèus estellars e pendent leisupernovas, aquò permetèt de produrre d'elements quimics pus pesucs que l'idrogèn. Ansin, apareguèron pauc a pauc d'atòms e de compausats pus complèxs, çò que permetèt l'aparicion dauSistèma Solar e de lavida.
Lei galaxias conoguèron inicialament un periòde d'agitacion fòrça importanta. En particular, l'interaccion entre la matèria galactica e lei traucs negres situats au centre dei galaxias donèt naissença a de gits de matèria e a de sinhaus electromagnetics fòrça poderós (quasars, galaxias activas...). Pasmens, l'intensitat d'aquelei fenomèns demeniguèt pauc a pauc e leis estructuras comencèron de s'estabilizar. Per exemple, dins lo cas de laVia Lactèa, lei braç espiraus apareguèron probable a partir de cinc miliards après loBig Bang.
Lo futur de l'Univèrs es pas encara determinat. A l'ora d'ara, i a quatre ipotèsis principalas que son la mòrt termica, loBig Rip, loBig Crunch e l'instabilitat dau vuege.
La mòrt termica es generalament considerada coma l'avenir pus probable de l'Univèrs. Considera que va contuniar son expansion fins a agantar son equilibri termodinamic. Dins aqueu cas, la matèria serà tròp freja e tròp dispersada per permetre la perseguida de la formacion d'estèlas. La durada necessària per agantar aquel estadi es mau estimada que va de 1014 a 10100 ans segon lei modèls.
L'idèa dauBig Rip es recenta qu'emergiguèt ambé la descubèrta de l'acceleracion de l'expansion de l'Univèrs e de l'energia sorna a la fin dau sègle XX. Segon ela, l'energia sorna es una fòrça repulsiva qu'aluncha pauc a pauc lei constituents de la matèria. A l'ora d'ara, es pus febla que leis interaccions permetent de mantenir ensems lei particulas elementàrias formant la matèria. Pasmens, dins quauquei desenaus de miliards d'ans (22 miliards segon leis autors de la premiera formulacion de la teoria), aqueu rapòrt s'inversarà entraïnant l'estraçament de lamatèria.
LoBig Crunch es una ipotèsi anciana qu'imagina un Univèrs mai ò mens ciclic amb una alternància de creacion e de destruccion. Segon aquela teoria, l'expansion dèu s'arrestar e èsser remplaçada per una fasa de contraccion. L'Univèrs vendrà tornarmai una singularitat cauda e condensat susceptibla, segon certanei fisicians, de tornar formar un Univèrs. Pasmens, aquela ipotèsi sembla uei incorrècta car l'expansion de l'Univèrs es a accelerar, çò qu'es pas compatible amb una contraccion.
Segon certanei teorias, l'Univèrs se situa dins unvuege faus. Dins lateoria quantica dei camps, un tal vuege es un espaci metastable. Es a dire qu'a l'aparéncia d'un espaci estable mai qu'existís de biais per lo destabilizar. En particular, serà possible d'agantar perefiech tunèu un estat energetic pus estable. Se una transicion d'aqueu tipe es possibla, sei consequéncias son mau compresas. Segon leis autors, va de la propagacion d'una onda destrusent totei leis estructuras de l'Univèrs a la velocitat de lutz a una modificacion fòrça reducha de l'estat de la matèria.
Lei tres topologias possiblas de l'Univèrs segon la valor de sa corbadura espaciala.
La talha de l'Univèrs, sa forma e sa natura, finida ò infinida, son desconegudas. Segon lei donadas pus recentas, lei telescòpis pòdon observar d'objèctes aguent emés salutz i a 13,7 miliards d'ans lutz. En tenent còmpte de l'expansion de l'Univèrs, aquò dòna un diamètre de 92 miliards d'ans lutz a l'Univèrs Observable. Pasmens, i a un espaci que se situa entre lo limit dau domeni observable e l'orizont de propagacion de l'Univèrs. Sa natura es desconeguda, çò que permet pas de definir la natura dau limit de l'Univèrs eu meteis.
La forma de l'Univèrs es tanben l'objècte de discussions entre fisicians. La solucion despend probable de la valor de la corbadura espaciala :
s'es superiora a 1, l'Univèrs a una topologia esferica.
s'es inferiora a 1, a una topologia cilindrica.
s'es egala a 1, a una topologia plana.
A l'ora d'ara, lei scientifics son pas capables de calcular la corbadura espaciala de l'Univèrs mai l'ipotèsi pus probabla es aquela de l'Univèrs plan.
En2015, lotemps de l'Univèrs èra estimat a 13,799 ± 0,021 miliards d'ans per leis astronóms. Aqueu calcul preniá en còmpte la descubèrta de l'acceleracion de l'expansion de l'Univèrs e l'existéncia probable de lamatèria sorna e de l'energia sorna. Èra principalament basat sus l'observacion de l'anisotropia dauraionament fossil, dau comportament luminós deisupernovas de tipe I, de la reparticion deis amàs degalaxias.
L'expansion de l'Univèrs es relativament ben descricha per larelativitat generala. Despend de la« constanta » de Hubble qu'es en realitat un paramètre variable. Sa valor actuala foguèt mesurada per divèrsei missions scientificas dins lo corrent deis ans 2000 e 2010. Lei resultats trobats se situan a l'entorn de 70 km/s/Mpc[9]
L'espaci temps es la representacion, eissida de la relativitat, de l'espaci ont an luòc totei leis eveniments fisics que se debanan dins l'Univèrs. Es format de tres variablas espacialas e d'una variabla temporala que permèton d'identificar d'un biais unic un eveniment gràcias a un ensems de quatre coordenadas (x,y,z,t). Lo rapòrt entre lei variablas espacialas e la variabla temporala es donat per la constanta universalac que correspond a lavelocitat de lalutz.
L'Univèrs es compausat de tres constituents majors, que son l'energia sorna (68,3%), lamatèria sorna (26,8%), lamatèria ordinària (4,9%), e de tres elements menors que son lei radiacionselectromagneticas e l'antimatèria. Sa reparticion es omogenèa sus de distàncias superioras a 300ans lutz mai pòu presentar d'eterogeneïtats importantas, coma leigalaxias, a de dimensions mendras.
L'energia sorna es una forma d'energia ipotetica qu'empliriá uniformament tot l'Univèrs e que seriá dotada d'unapression negativa. Seriá ansin una mena de fòrça gravitacionala repulsiva. Son existéncia es necessària dins lei modèls cosmologics actuaus per explicar l'acceleracion de l'Univèrs mai sa natura vertadiera es totalament desconeguda.
Lo concèpte de matèria sorna foguèt introduch dins lei teorias cosmologicas modèrnas per explicar lei diferéncias observadas entre la massa visibla deigalaxias e sa massa vertadiera. Sa natura precisa es desconeguda mai es sensibla a lagravitat. Una partida podriá èsser de matèria normala qu'es pas visibla car tròp freja per emetre un raionament electromagnetic observable. Pasmens, aquela possibilitat permet pas d'explicar la totalitat de l'escart de massa. Lei fisicians son donc puslèu a considerar l'existéncia d'una categoria de matèria que seriá diferenta de la matèria ordinària. Loneutrinò sembla un candidat seriós mai d'ipotèsis regardant de particulas encara d'identificar existisson tanben (leiWIMP).
La matèria ordinària fòrma leis objèctes observables coma leisestèlas, lei nívols degas interstellars ò leigalaxias. Pòu existir segon quatre estats (solid, liquid, gasós e plasma) mai certaneis experiéncias recentas ne suggerisson l'existéncia d'au mens dos suplementaris (condensat de Bose-Einstein egas de fermions degenerat).
Segon lo modèl actuau, la matèria ordinària es compausada de dotzefermions e de cinc tipes debosons. Entre lei fermions, se destria leiquarks e leileptons. Lei premiers s'associan entre elei per formar d'adrons, que son de particulas somesas a l'interaccion fòrta, coma loproton ò loneutron. Lei segonds an un espin egau a ½ e son pas somés a l'interraccion fòrta. D'exemples de leptons son l'electron e loneutrinò.
Leibosons son lei vectors deis interaccions fondamentalas. Son donc de particulas fondamentalas coma lei bosons de mesura (interaccion febla), lofoton (interaccion electromagnetica), logluon (interaccion fòrta) e loboson de Higgs (mecanisme electrofeble). L'existéncia de bosons per lagravitat (dichgraviton) ò per lamatèria sorna (dichaxion) es postulada.
Leiprotons, leineutrons e leiselectrons pòdon s'associar entre elei per formar d'atòms que pòdon a son torn se reünir per formar d'assemblatges complèxs dichsmoleculas. Fòrman la màger part deis objèctes visibles de l'Univèrs.
↑Lo sistèma de Ptolemèu foguèt pasmens jamai universau. D'efiech, fins a l'adopcion generala dau modèl eissit dei trabalhs de Newton, d'autrei concepcions exitiguèron. En particular, se fau mencionar l'existéncia deisastronomiaschinesa emaia. La premiera desvolopèt plusors modèls – que certanei èran relativament pròches dau modèl aristotelician – e foguèt volontariament abandonada dins lo corrent dau sègle XVII au profiech de l'astronomiaeuropèa. La segonda dispareguèt ambé la conquista e la destruccion dei ciutats maias per leisEspanhòus au sègle XVI.
↑En realitat, franc de sa concepcion eliocentrica, lo sistèma prepausat perCopernic èra totalament faus. A tèrme lòng, èra probable tant imprecís que lo modèl dePtolemèu. Pasmens, a respèct d'aqueu darrier, èra basat sus d'observacions astronomicas pus recentas. Ansin, lei previsions eissidas dau metòde de calcul prepausat per Copernic semblèron pus justas per sei contemporanèus, çò que permetèt d'impausar l'idèa de l'eliocentrisme au sen de l'elèit scientific.
↑Establidas entre1609 e1618 per l'AlemandJohannes Kepler (1571-1630), aquelei lèis depintèron leis orbitas dei planetas coma d'ellipsas e non coma de ceucles perfècts. Aquò permetèt de preveire son desplaçament.
↑Descubèrts en1610 perGalileo Galilei (1564-1642), lei quatre satellits deJupitèr viran a l'entorn de sa planeta segon d'orbitas que pòdon aisament s'observar sus de periòdes de quauquei jorns ò setmanas.
↑Observat per lo premier còp en1631 per loFrancésPèire Gassendi (1592-1655), permetèt de demostrar que Mercuri vira a l'entorn dauSoleu. Permetèt tanben de validar lei lèis de Kepler que foguèron utilizadas per preveire lo fenomèn.
↑Aqueu compromés foguèt un aspèct major de la sciéncia e de la teologia dau sègle XVII. Son refús foguèt a l'origina dau procès e de la condamnacion deGalilei.
↑Aquela idèa apareguèt per lo premier còp ambéGalileo Galilei que descurbiguèt d'estèlas novèlas gràcias a saluneta astronomica. Ambé lo progrès tecnic, lo nombre d'estèlas conegut contunièt d'aumentar.
↑Lo rescòntre formau se debanèt lo 26 d'abriu de1920 mai la discussion durèt plusors ans.
↑71,9 km/s/Mpc per la mission WMAP (2008), 67,8 km/s/Mpc per la mission Planck (2009) e tornarmai 71,9 km/s/Mpc per lo projècte H0LiCOW (2016).
