Culturalament, Romania es una illeta de latinitat encerclada dins l'espaci eslau. Son nom fa referéncia aRoma, en Itàlia, o ben aRomània, nom que se donava ancianament a la part orientala de l'Impèri Roma. Sul plan istoric, las frontièras de Romània èran mai larga e inclusián laMoldàvia actuala.
En la màger part dau territòri, lo clima romanés es de tipecontinentau. Dins lo centre e lo nòrd, leis efiechs deimontanhas modèran l'amplitud termic e leis estius son generalament temperats. En revènge, dins lo sud, leis estius son generalament cauds amb de temperaturas maximalas que pòdon agantar 40 °C dins la capitala. Lei precipitacions mejanas son de 750 mm mai demenisson dins lo sud onte son de l'òrdre de 570 mm cada an dins la region deBucarèst. Lòng de laMar Negra, la classificacion dau clima varia segon leis autors anant d'un clima continentau eissuch a un clima semidesertic freg en causa de precipitacions sovent feblas. Pasmens, es dins aquela region queDanubi se gita dins laMar Negra. La vegetacion correspònd donc a aquela d'una zòna palunosa.
Aqueu vuegedemografic favorizèt l'installacion de populacionsindoeuropèas a l'origina deicivilizacions deTei-Monteoru e deitombas d'arcana. Donèron naissença ai pòbles illirians etracians qu'ocupavan la region durant l'Antiquitat. En particular, au sègle I av. JC, lei Dacis, un pòble tracian septentrionau, s'installèt dins lei regions orientalas de la Romania actuala. A la fin dau sègle seguent, ataquèron l'Empèri Roman sota lo comandament dau rèiDiuppaneus. La repòstaromana foguèt violenta e l'emperaireTrajan (98-117) conquistèt lo territòri daci entre101 e106.
Dacia venguèt una provínciaromana qu'atraiguèt un nombre important decolons gràcias a sei ressorsas minièras. Delengalatina, leis arribants se mesclèron ambé la populacion daci e la romanizèron rapidament. Dins aquò, la region èra malaisada de protegir e l'emperaireAurelian (270-275) ordonèt son abandon en271. La màger part deis abitants foguèron tornats installar au sud deDanubi e lo rèsta deguèt faciar una tiera d'invasion depòbles nomadas (Huns,Avars,Ongrés...) entre lei sègles IV e IX.
Après aver passat leis Estrechs dins lo corrent dau sègle XIII, leiTurcs Otomans ataquèron lei principatscrestians deiBalcans.Valaquia foguèt atacada a partir de1394 e venguèt tributària en1396 ambé la revirada de laCrosada de Nicopolis. Pasmens, sei voivodas assaièron de tornar trobar unaindependéncia complèta. En1444,Valaquia participèt sensa succès a la campanha deJan Hunyadi que foguèt batut aVarna. Puei, en1459,Vlad III Tepes (1456-1462[3]) — qu'inspirèt loDracula de laliteratura — refusèt de pagar lo tribut mai foguèt vencut après tresannadas de resisténcia acarnada. Après aquela desfacha,Valaquia gardèt una importanta autonòmia intèrna mai sei caps demorèron somés ais Otomans fins au sègle XVIII. En1659,Bucarèst ne venguèt lacapitala.
Moldàvia conoguèt un sòrt similar ben que pus tardiu. D'efèct, un an après lo pagament d'un tribut impausat en1456 per leisOtomans e leiTatars, lo voivodaEstève III lo Grand (1457-1504) decidèt de resistir. Gràcias ai sostèns d'Ongria e dePolonha-Lituània, infligiguèt una tiera de desfachas a seis adversaris, especialament aVaslui en1475. Pasmens, abandonats per seis aliats, deguèt finalament reconóisser la senhoriá turca en1489. Aquò empachèt pas en1538 una ataca deSoliman lo Magnific (1520-1566) qu'annexèt la regionlitorala de Moldàvia.
Durant lei sègles XVI e XVII,Valaquia eMoldàvia demorèron tributàrias de l'Empèri Otoman mai gardèron un estatut fòrça autonòm : cada principat gardèt seis institucions pròprias (compresdiplomaticas e militaras) e lei tropas turcas i establiguèron ges degarnison permanenta. Au contrari d'autrei regionsbalcanicas, i aguèt donc pas decolonizacionmusulmana en Romania. En revènge, lei Turcs susvelhèron l'eleccion dei voivodas. Aquò li permetèt donc de tenir aisament lo país franc dau periòde de revòuta deMiquèu lo Brave (1593-1601).
La revirada dausètge de Viena en1683 entraïnèt lei premiers cambiaments dempuei la conquista turca. D'efèct, en1699, loTractat de Karlowitz laissèt laOngria Turca eTransilvània aisAustrians. Aqueu reculament expausava lei voivodats romanés e leis Otomans decidèron d'i renfòrçar son contraròtle. Ansin, dins lo corrent deis annadas 1710, i impausèron de governadorsgrècs (dichshospodar) eissits de l'aristocracia marchanda e administrativa deConstantinòble. Renovelats totei lei doas ò tresannadas, leihospodar dirigiguèron lei dos principats fins a1821.
Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XVIII, l'equilibribalcanic entreÀustria e l'Empèri Otoman foguèt trebolat per l'arribada deiRus dins la region. En1774, lo tsar obtenguèt un drech de « remostrança » sus la gestion turca dei dos principats. Puei, en1792, lei Turcs deguèron cedir sei territòris en delà deDniestr, çò qu'entraïnèt la formacion d'unafrontiera entreRussia eMoldàvia.
Per limitar l'influénciarussa dins lei principats romanés, la tutèlaotomana i venguèt alora pus pesanta. Pasmens, en1806, la destitucion dau governadorConstantin Ypsilanti, jutjat tròp favorable ai Rus, entraïnèt una guèrra novèla. Tornarmai perduda per lei Turcs, entraïnèt l'annexion deBessaràbia e deBudjak (la zòna litorala annexada en1538 perSoliman). Una partida de la populacion romanesa venguèt ansin russa e lo demorèt fins a laPremiera Guèrra Mondiala.
La tutèla russoturca e l'emergéncia dau nacionalisme romanés
Après laRevolucion Francesa, leis idèas novèlas agantèron la societat romanesa e favorizèron l'emergéncia de movementsnacionalistas coma l'Eteriagrèga que teniá de relèus au sen de la populacion grèga de Romania e coma lo movement deTudor Vladimirescu. La revòuta aguèt luòc en1821 e lei dos caps ocupèronBucarèst. Pasmens, mau capitèron de s'unir e foguètVladimirescu perAlexandre Ypsilanti (cap locau de l'Eteria). Puei, ostil ai movements revolucionari, l'Empèri Rus laissèt leis Otomans restablir l'òrdre.
Pasmens, l'entenduda entreRus eTurcs durèt gaire e una novèla guèrra se debanèt en1828-1829. Ganhada per lei premiers, establiguèt una mena de « condominium » turcorus susValaquia eMoldàvia. Definit dins lei Reglaments Organics de1830, entraïnèt la formacion d'institucions modèrnas (assemblada generala, conseu dei ministres...) dins cada principat. Leihospodar foguèron remplaçats per dos princes reinants elegits per lavida ambé l'acòrd deConstantinòple e susvelhats per dos cònsols rus.
La revirada de la revòuta de1848 entraïnèt l'exili de mai d'unpatriota romanés enEuròpa Occidentala, especialament enFrança. Aquò permetèt d'interessarParís eLondres a la causa romanesa e la segonda mitat dau sègle XIX veguèt la mesa en plaça progressiva de l'independéncia. D'efècte, en1856-1858, dins l'encastre de laGuèrra de Crimèa (1853-1856), lei Francobritanics impausèron la fin dauprotectorat rus sus la region, la creacion d'un divan cargat de revisar lei Reglaments Organics e la creacion d'una cort de justícia comuna ai dos principats. En1859, leis assembladas deValaquia e deMoldàvia elegiguèron lo meteis prince (Alexandre Ion Cuza) entraïnantde facto l'unificacion dau país (reconeguda per lo sultan en1861).
Alexandre mau contentèt leiconservadors amb una reforma agrària e leiliberaus ambé l'instauracion d'un regime autoritari. En1866, foguèt donc obligat d'abdicar.Carles de Hojenzollern-Sigmaringer, prince alemand parent dau rèi dePrússia e de l'emperaire deFrança, foguèt alora proclamat prince deValaquia e deMoldàvia en mai. Puei, la meteissa annada, unaconstitucion novèla creèt un principat unificada de Romania.
En1878, aprofichant un ennau conflicte entreRus eOtomans, Romania jonhèt lo camp rus e negocièt sonindependéncia a laConferéncia de Berlin. Per aquò, deguèt abandonar lei territòris rus annexats lòng de la frontiera moldava a l'eissida de laGuèrra de Crimèa. En cambi, obtenguètDodrudja (e i reconóisser aimusulmans de drechs politics egaus ai Romanés). Ansin, l'independéncia foguèt internacionalament reconeguda en1880.
Son nebòtFerrand Ièr (1914-1927) li succediguèt en octòbre de1914. Pròche deis Aliats, declarèt la guèrra ais Empèris Centraus en aost de1916 en cambi deTransilvània. Lei tropas romanesas ocupèronBrajsov mai deguèron rapidament se retirar en fàcia de còntra-ofensivasalemandas,ongresas[4] ebulgaras. En decembre de1916, lei Romanés perdiguèronBucarèst e lei rèstas de son armada deguèt s'enfugir en Moldàvia ont una ajudarussa li permetèt de se restablir.
Après la desfacha de1916, l'armada romanesa tenguèt un ròtle segondari sus lo frònt orientau. Après lo començament de laRevolucion Russa, foguèt enceuclada per seis adversaris e obligada de signar unarmistici en decembre de1917. Deguèt restituir laDobrudja dau Sud aBulgaria e laissar leis Empèris Centraus esplechar lei ressorsas deValaquia per son esfòrç de guèrra. Pasmens,Bucarèst aprofechèt lo caòs enUcraïna per estendre son territòri vèrs l'èst. En particular, en març de1918, de Romans prenguèron lo contraròtle deChisinau onte proclamèron la reünion dei regions romanesas de l'Empèri Rus a Romania.
Puei, en novembre de1918, lei Romans se revoutèron còntra leis Empèris Centraus e participèron tornarmai a la guèrra. OcupèronTransilvània e lo mes seguent, una assemblada de captaus ne votèt l'annexion. LaConferéncia de Versalhas definiguèt leifrontieras novèlas dau país qu'annexètTransilvània,Bucovina eBessaràbia. En mai d'aquò,Bulgaria deguèt tornarmai cedir laDobrudja dau Sud. Aquelei modificacions territòrialas foguèron fòrça mau acceptadas per leisOngrés qu'assaièron de s'i opausar. Pasmens, la mesa en plaça d'un regimecomunista aBudapèst permetèt ai Romanés de menar una guèrra d'amplor còntra sei vesins, d'ocupar militarament sacapitala d'aost e de novembre de1919 e de li impausar de concessions suplementàrias (mitat deBanat e divèrsei territòris frontaliers ambé lei vilas d'Arad, d'Oradea e deSatu Mare).
En1920, Romania aviá ansin doblat sa superficia de1914. Pasmens, son territòri assostava d'ara endavant mai d'una minoritatetnica (8% d'Ongrés, 4% d'Alemands, 4% dejudieus, 3% d'Ucraïnians). En mai d'aquò, la diversitat religiosa èra tanben fòrça importanta ambé d'ortodòxs (72% de la populacion), decatolics, d'uniates, deprotestants (luterians, calvinistas...), dejudieus e demusulmans. Per reglar aquelei questions, la constitucion de 1923 assegurava un respèct estricte deidrechs dei minoritats. Pasmens, dins lei fachs, ambé la desagregacion rapide de lademocracia romanesa, lei tensions se multipliquèron.
D'efèct, a samòrt,Ferrand Ièr assaièt d'empachar son fiuCarol de prendre lo poder. Nommèt donc son segond fiu,Miquèu, coma eiretier. Pasmens, coma lo rèi novèu èra un enfant, aquò necessitèt la creacion d'unaregéncia que foguèt reversat en1930 perCarol e e sei partisans. En1938, après uech de regime parlamentari ineficaç,Carol II prenguèt dirèctament lo poder, enebiguèt leipartits politics e executèt lei caps dau movementfaissista de laGarda de Fèrre.
Antonescu obtenguèt rapidament lo sostèn deisAlemands, çò que li permetèt de resistir a una temptativa de còp d'estat organizada per laGarda de Fèrre. En junh de1941, acceptèt de participar a l'invasion de l'Union Sovietica en cambi de la cession de divèrsei territòris enMoldàvia e enUcraïna. Lei tropas romanesas i participèron a divèrseis atrocitats, especialament dins la region d'Odessa. Pasmens, foguèron decimadas a labatalha d'Estalingrad en1942-1943. Aquela desfacha entraïnèt una reduccion importanta de la participacion romanesa a la guèrra.
En abriu de1944, lei fòrçassovieticas arribèron lòng dei frontieras romanesas. Lo 23, un còp d'estat reversèt lo manescauAntonescu e fisèt lo poder aMiquèu Ièr. Romania jonhèt alora lo camp de la Granda Aliança e acabèt la guèrra còntra l'Axe. Pasmens, deguèt renonciar definitivament ai territòris annexats per leiSovietics e per leiBulgars en1940. De mai, de tropassovieticas foguèron estacionadas sus son territòri.
A partir de març de1945, lei tropassovieticas de Romania metèron en plaça ungovèrn dirigit perPetru Groza que menèt una reforma agrària, desmobilizèt l'armada romanesa e organizèt d'eleccions liuras en novembre de1946. Probablament trucats, lei resultats donèron la victòria aicomunistas e a seis aliats. Puei, en decembre de1947, lo rèiMiquèu foguèt obligat d'abdicar entraïnant la proclamacion d'una republica populara. Lo modèlsovietic foguèt alora largament impausat a la societat romanesa eGheorghe Gheorghiu-Dej venguèt la figura principala dau regime.
Pasmens, dins lo corrent deis annadas 1950, Romania obtenguèt una certana autonòmia au sen dau blòtsovietic ambé lo retirament dei tropas sovieticas, l'organizacion d'una politica industriala pròpria e un raprochament ambé lei país occidentaus. Après lamòrt deGheorghiu-Dej en1965, lo regime foguèt dominat perNicolae Ceausescu que contunièt la politica de son predecessor (reconoissença de laRFA, refús de participar a l'invasion deChecoslovaquia...). Pasmens, au sen de son país,Ceausescu renforcèt lo ròtle de la polícia politica (Securitate) e dau Partit. Pauc a pauc, donèt tanben una orientacionnacionalista au regime.
Leis annadas 1970 foguèron marcadas per l'aparicion de dificultats economicas que se transformèron pauc a pauc en crisi grèva. Entraïnèron de restriccions mai e mai importantas e l'adopcion de la politica de « sistematizacion ». Destinada a racionalizar la produccion, entraïnèt la destruccion de mai d'unvilatge e lo desplaçament deis abitants dins de lotjaments collectius. Vengut fòrça impopular,Ceausescu foguèt reversat e executat après una brèva revolucion que se debant dau 22 au 25 de decembre de1989.
Dempuei1989, Romania a adoptat d'institucionsdemocraticas e jonhat lo blòt occidentau. Pasmens, lo país contunia de faciar de problèmas economics importants. D'efèct, leis eleccions de mai de1990 foguèron ganhadas per loFrònt de Salut Nacionau (FSN) dirigits per de captaus de lanomenklatura dau periòdecomunista. Sa figura principala,Ion Iliescu, foguèt elegit a la presidéncia. Dins un contèxte economic malaisat en causa de l'afondrament generau dau blòtsovietic,Iliescu gardèt lo poder gràcias au sostèn dei fòrças eissidas dau regimecomunista (nomenklatura, companhiás estatalas, sindicat dei minaires...). Tornat elegir president en1992 (66% dei sufragis exprimits), limitèt la liberalizacion de l'economia mai poguèt pas empachar lo desvolopament de lacorrupcion. Pasmens, l'economia comencèt de se redreiçar a partir de1994.
L'oposicion ganhèt leis eleccions de1996 eEmil Constantinescu remplacètIon Iliescu. Engatjèt una politica de reformas liberalas e raprochèt lo país de l'Union Europèa e de l'OTAN. Pasmens, sei mesuras entraïnèron una novèla crisi economica que durèt de1997 a1999. En2000,Ion Iliescu foguèt tornarmai elegit e son Premier Ministre,Adrian Nastase, capitèt de redreiçar la situacion economica. Romania venguèt ansin membre de l'OTAN e de l'UE en2007. Pasmens, leis escandals financiers minèron la populacion dau govèrn que perdiguèt leis eleccions de2004 au profiech deTraian Basescu. Lo país foguèt durament tocat per lacrisi economica de 2008 eBasescu apliquèt de mesuras d'austeritat drasticas (aumentacion deis impòsts indirèctes, licenciament de 200 000 foncionaris...). En2014, lo liberauKlaus Iohannis foguèt elegit a la presidéncia.
LaConstitucion actuala de Romania foguèt redigida en1991, après la casuda deNicolae Ceaucescu, e modificada en2003. S'establís l'eleccion populara d'un President e un Parlament mejançant votacion dels ciutadans màgers de 18 ans, e l'existéncia d'una Cort Constitucionala e una autra cort mendre.
La lenga oficiala de Romania es loromanés. Es la lenga mairala d'aperaquí 90,6% de la populacion[5]. I a tanben de minoritats significativas installadas dempuèi de sègles.
Segon lo recensament de 2011, i auriá 19 042 936 estatjants. (2002: 21 680 974). Aquela baissa es la consequéncia d'una emigracion importanta (mai de 250 000 per an sul periòde 2002-2011), atal coma d'una feconditat flaca (1,36). En 2011, lo taus de natalitat èra de 10,3 e la mortalitat de 13,2.
