Lareligion es un ensemble de cresenças e dedògmas que definisson lei relacions de l'èsser uman amb losubrenaturau e losacrat e una recoissença de l'existéncia d'un principi superior a l'òme. Es sovent acompanhada per unamitologia permetent d'explicar l'òrdre de l'Univèrs, especialament lamòrt, e de practicasritualas de seguir per lei membres d'un meteis grop religiós. Dins fòrça religions, existís tanben una classa sociala dedicada a la realizacion dei rites pus complèxs e a l'explicacion dei dògmas per lei fidèus.
Lo periòde d'aparicion dei premierei religions es desconegut mai lo fenomèn es probablament liat a aqueu dei rites funeraris fa mai de 100 000 ans. Lei crèires pus ancians devián donc èsser similars a l'aninisme. Pasmens, lei concepcions religiosas conoguèron un lent procès de complexificacion. Lo desvolopament d'estructuras socialas mai e mai sofisticadas e lo progrèsscientific efilosofic son probablament lei causas d'aqueu mecanisme. Entraïnèron l'aparicion de religions estructuradas a l'entorn de panteons, dotadas d'unclergat organizat e de dògmas relativament estables. Uei, existís ansin quatre grops de religions principaus : leireligions abraamicasmonoteïstas derivadas dau culte deYahve (judaïsme,cristianisme,islam), leireligions indoiranianas basadas sus l'existéncia d'un cicle de reïncarnacions, lei religions tradicionalas africanas relativament pròchas de l'animisme e lei religions tradicionalas de l'Extrèm Orient, egalament fòrça influenciada per l'animisme mai que presentan de trachs eissits de la pensadaconfucianista òtaoïsta.
L'adesion a una religion, pus rarament a plusors religions, es un trach caracteristic de la màger part dei societats umanas. Dins aquò, de corrents de pensada sceptics ò opausats ai religions existisson (agnostisme,ateïsme). Dempuei lo sègle XIX, an una certana influéncia dins mai d'un país desvolopat mai demòran minoritaris dins lo mond.
Fins au desvolopament important de l'ateïsme durant laRevolucion Industriala au sègle XIX, lo mond aviá una religion qu'èra generalament, dins una region donada, identica per cada abitant. Una tala situacion existís encara dins mai d'un país. Pasmens, amb la multiplicacion dei movements de migracion, la coexisténcia de plusors religions dins un meteis endrech es venguda pus frequenta. Aquò a favorizat la difusion dei religions pus dinamicas ò pus atractivas dins de regions alunchadas de sei tèrras d'origina. Dins d'autrei cas, de grops religiós son de còps obligats de quitar son fogau. L'exemple classic es aqueu de ladiaspòrajudieva que foguèt, durant sonistòria, afectada per plusors crisis grèvas que dispersèron regularament lei judieus dins lo mond[1]. Dins de cas extrèms, coma o mòstra aqueu deicatars, una religion pòu èsser exterminada per un autre grop religiós.
Lei religions son donc d'elements evolutius que pòdon èsser l'objècte de fenomèns, locaus ò universaus, de creissença ò de regression. La concurréncia amb leis autrei religions es lo motor principau d'aquelei transformacions. Pasmens, dempuei lo sègle XIX, la regression dei religions pòu egalament èsser la consequéncia de l'adesion a de correntsfilosofics sceptics ò opausats au discors religiós (agnosticisme,ateïsme). Aqueu fenomèn es mai que mai present dins lei regions istoricament crestianas d'Euròpa Occidentala. Per aquela rason, es sovent dich « secularizacion » ò « descristianizacion »[2][3].
Lo grop religiós es una comunautat d'èssers umans que partejan una meteissa religion. Es un element que permet d'assegurar l'unitat e la transmission de la religion entre lei generacions. Permet tanben d'unificar de pòbles e de grops culturaus diferents au sen de la religion. Per exemple, es lo cas de « l'umma » qu'es la comunautat formada per l'ensemble deimusulmans[4]. En lobodisme, lei discípols deBoda prenguèron lo nom de « sangha »,mot que pòu èssertraduch per « comunautat »[5].
Existís tres factors principaus que permèton de mantenir l'unitat d'un grop religiós. Lo premier es l'existéncia d'un cap suprèm (papa, patriarca,califa,dalai lama, grand mèstre...). Lei poders d'un tau cap son variables mai son pron importants per limitar lo desvolopament de trachs especifics susceptibles d'entraïnar la secession d'un sosgrop de la comunautat[6]. Un segond factor de coesion son lei referéncias, sovent frequentas, au fondator de la religion son un autre factor d'unitat. Dins la màger part dei religions, aquelei fondators son d'entitats ò d'èssers excepcionaus coma de personas divinas, deprofètas ò de savis excepcionaus. Aquel estatut superior justifica de seguir seis ensenhaments ò sei precèptes. Se fau nòtar que, dins la màger part dei religions, i a un liame entre lo fondator de la religion e lo detentor de l'autoritat religiosa suprèma : lo segond es presentat coma lo successor ò lo represententterrèstre dau premier, çò que permet d'assegurar mai son poder[7]. Enfin, un tresen element d'unitat dau grop es l'existéncia de tèxtes sacrats definits e comuns a totei lei membres de la comunautat (Bíblia,Alcoran,Avesta...).
Lei crèires, lei practicas religiós e leis institucions
Lo respècte de crèires e de practicas precís es important dins la màger part dei religions. D'efiech, permet generalament d'assegurar lo sauvament de l'arma dau fidèu, d'autorizar sareïncarnacion, de li donar accès a un mond superior, de protegir l'Univèrs còntra de poissançasmaleficas, etc. Fòrça religions son donc dotadas d'un còrs de prèires ò defoncionaris sacrats. Pòdon èsser encargats d'ensenhar ò d'interpretar lei crèires (bramansindós,rabinsjudieus,cadismusulmans), de servir d'intermediari entre lo sacrat e lo fidèu (prèirescrestians) e de realizar certanei rites. An generalament un estatut e un mòde de vida que lei destrian clarament de la massa dei fidèus ordinaris. Forman ansin sovent unaclassa sociala dedicada ais activitats sacerdotalas qu'es dicha « clergat ». Dins mai d'una religion, lo clergat es ierarquizat (aiatòllahs e mollahs dins lo clergatchiita).
Unclergat, compres aquelei que son pas ò pauc ierarquizats, exercís una influéncia importanta sus lo grop religiós. Es sovent l'otís que permet au cap suprèm de la comunautat religiosa de mantenir son autoritat e l'unitat dei fidèus en ensenhant lei crèires aprovats e en eliminant lei crèires considerats coma faus (eresias...). Dins aquò, aqueu ròtle centrau pòu tanben favorizar de scissions quand lei divisions regardan lo clergat eu meteis. La scission d'un grop religiós es dicha « esquisma ». Entraïna generalament la formacion de dos grops religiós diferents que sei crèires respectius van, pauc a cha pauc, venir doas religions diferentas. De mai, en despiech dau trabalh dauclergat, l'omogeneïtat d'una religion es rarament totala car, individualament, lei fidèus pòdon aisament adoptar de variacions ritualas leugieras. I a tanben sovent de diferéncias regardant l'importància donada au fach religiós entre lei cresents rigoristas e aquelei que son pus soples sus l'observacion dei practicas.
La question dei practicas es una causa importanta per lei religions. Es sovent l'expression concrèta dau liame entre la comunautat dei fidèus e losubrenaturau. La bòna realizacion dei rites pus complèxs es generalament un pretzfach dauclergat. Pasmens, dins la vida vidanta, lo rite pus important es puslèu lapreguiera, un acte mai ò mens codificat per lo quau un individú ò un grop s'adreiça a unadivinitat ò a un èsser designat coma son mediator. N'existís tres tipes principaus : la preguiera d'intercession per demandar un benfach, la preguiera de confession per reconóisser una error e la preguiera de gratitud per regraciar una divinitat. Sei formas son fòrça variablas anant de preguieras individualas silenciosas a de preguieras collectivas menent a d'estats pròches de l'estransi e de l'extasi.
D'un biais pus generau, lei rites utilizan sovent una gestuala acompanhada de paraulas e de cants (processions,ablucions,danças...), de substàncias simbolicas (aiga,òli,vin...), d'objèctes (relíquia...), d'imatges (icònas...) ò devèstits especifics. Pòdon veire la realizacion d'un sacrifici ai poissanças subrenaturalas. Lei pus importants an generalament luòc a de datas importantas daucalendier (solstici,equinòcci...), a l'ocasion d'eveniments importants de l'existénciaumana (naissença,maridatge...) ò durant de commemoracions d'eveniments liats au fondator de la religion. Dins aquelei cas, lei rites pòdon s'inscriure dins lo quadre de celebracions que forman un calendier de fèstas religiosas. Aquò permet de sacralizar lotemps e es un factor suplementari d'unitat dau grop religiós. Enfin, per completar aquel ensemble, certanei religions an deluòcs de culte destinats a certanei rites e de luòcs sacrats que son l'objècte deromavatges.
Enfin, dins lo corrent dei procès de difusion e de regression dei religions, d'emprunts entre religions son possibles. Aquò es sovent lo cas quand una religion es remplaçada per una autra : la religion dispareguda laissa una traça dins la religion novèlament dominanta. Dins aqueu cas, se parla desincretisme. D'exemples d'aqueu fenomèn son la fèsta deTotsants dins lo calendier catolic qu'es probablament una cristianizacion d'una fèsta liada a un culte dei mòrts anterior ò lei diferentei formas de l'islamindonesian qu'an integrat e mantengut de rites anteriors a l'islamizacion de l'archipèu.
Durant l'Antiquitat, lo culte deYahve èra centrat sus loTemple de Jerusalèm. Dins aquò, l'edifici foguèt destruch en70 apC per leiRomans e jamai restaurat. En plaça, leisEbrieus foguèron obligats de se dispersar. Aquò entraïnèt la formacion d'un ensemble de comunautatsjudievas, dichdiaspòra, que demorèron mai ò mens unidas gràcias a son eiretatge culturau e religiós. Sovent persecutadas per leicrestians, se concentrèron pauc a pauc enAmerica dau Nòrd, enEuròpa e dins lo mondmusulman. Pasmens, après logenocidinazi dei comunautats d'Euròpa Orientala, mai d'un judieu sostenguèt lo projècte de tornar crear unEstat judieu enPalestina. DichIsraèl, aquelEstat foguèt creat en1948 entraïnant un conflicte totjorn en cors amb leis estats arabs vesins. Pasmens, es uei poblat per mai de 6 milions de judieus sus un nombre totau estimat entre 14 e 18 milions.
Uei, lo cristianisme es la premiera religion mondiala amb aperaquí 2,4 miliards de fidèus. Locatolicisme (1,3 miliards de fidèus) n'es lo corrent principau davant loprotestantisme (800 milions) e l'ortodoxia (280 milions). Leis autrei corrents son fòrça minoritaris ò dispareguts.
L'islam es estat fondat perMaomet enOrient Mejan ausègle VII. Sei precèptes principaus son recampats dins l'Alcoran, un tèxte sacrat que complèta laTorah e loNòu Testament. L'islam presenta de trachs eissits daucristianisme (existéncia d'un sauvament etèrne) e daujudaïsme (existéncia d'un còdi de lèis donat perDieu). Portat per l'expansionisme guerrier dei tribüs convertidas, se difusèt rapidament au sud de laMar Mediterranèa e enOrient Mejan. Pasmens, tre leisans 650-660, se devesiguèt entre diferentei brancas, principalament en causa de problemas liats a la succession deMaomet e a l'integracion dei pòbles somés durant lei conquistas militaras.
Uei, dos brancas principalas existisson : losunisme (aperaquí 1,6 miliards de fidèus) e lochiisme (150 a 200 milions). Lo premier es desenant implantat enAfrica dau Nòrd, enAfrica Orientala, enOrient Mejan, enAsia Centrala e enAsia dau Sud-Èst. Lo segond es principalament present enIran e dins lei país vesins. Coma dins leis autrei religions majoras, i a de corrents minoritaris coma lokharijisme (aperaquí 3 milions de fidèus) qu'aguèt un ròtle important durant lei crisis musulmanas dau sègle VII.
En defòra daujudaïsme, daucristianisme e de l'islam, existís d'autreireligions abraamicas. Pòdon èsser devesidas en doas categorias. En la premiera, se tròban lei religions eissidas de mutacions d'una branca que fasiá partida d'una dei tres « grandei » religions. Per exemple, es lo cas de la religion deiDruses qu'es lo resultat de la transformacion d'un correntesoteric dauchiisme per l'integracion de concèptes empruntats auneoplatonisme e augnosticisme. Losikhisme, generalament classat dins lei religions indoiranianas, es tanben en partida eissit de l'islam. En lo segond grop, se tròban lei religions abraamicas « novèlas » coma lobabisme e lobaaïsme que son basadas sus leis ensenhaments deSayyid Alī Muḥammad Sīrazi (1819-1850), uncomerçant deChiraz dich « Bab » per sei fidèus. Aquelei religions son encara relativament marginalas[14].
Lozoroastrisme es una religionmonoteïsta basada sus lei tèxtes sacrats de l'Avesta e sus una reforma daumazdeïsme introducha perZoroastre, probablament a la fin dau milleni II avC ò au començament dau milleni I avC[15]. Centrat sus lo culte d'Ahura Mazda, a una dimesiondualista car, segon ela, existís en cada individú un principi bòn e un principi marrit. Influent enIran durant lei periòdesaquemenida esassanida, declinèt après la conquista de la region per leimusulmans. Uei, lozoroastrisme es una religion fòrça minoritària que tèn mens de 200 000 fidèus. Pasmens, a una plaça importanta dins l'istòria deireligions car es a l'origina d'innovacions importantas –monoteïsme, la lucha entre lo ben e lo mau, la reconoissença dauliure arbitri dau fidèu, l'existéncia d'unparadís e d'un infèrn liat au ben a au mau – que foguèron adoptadas per leireligions abraamicas, probablament durant l'exili deis Ebrieus aBabilònia.
Eissit dauvedisme, l'indoïsme es probablament aparegut durant la premiera mitat dau milleni I avC enÍndia. A la particularitat d'aver ges de fondator identificat, ges de dògma unic per l'ensemble de sa comunautat de fidèus e ges de clergat parierament organizat. Lei tèxtesvedics son son element centrau mai existís mai d'una escòlateologic efilosofic. Aquelei corrents pòdon s'opausar sus de questions fondamentalas coma la natura deiVeda mai capitan de coexistir entre elei. Pasmens, aquela estructura sopla favoriza leis evolucions e l'indoïsme foguèt l'objècte desincretismes divèrs amb d'autrei religions (cristianisme,islam...), de movementsfilosofics e desciéncias (especialament l'astronomia e lamedecina).
D'un biais generau, l'indoïsme es unareligion basada sus de cicles dereïncarnacion. L'objectiu dau fidèu es de se liberar d'aqueu cicle. Per aquò, existís tres vias fondada sus lo respècte deis obligacions liadas a sacasta, sus laconoissença ò sus ladevocion. Lo sistèma de castasindó es uei mai e mai contestat dins la societat indiana. Dins aquò, l'indoïsme i demòra fòrça influent qu'es la premiera religion dau país. Ansin, amb 1,1 miliard de fidèus en2015, èra la tresena religion pus practicada dins lo mond.
Coma l'indoïsme, lobodisme es fondat sus l'idèa de l'existéncia d'un cicle dereïncarnacions. L'objectiu dau fidèu es d'agantar lonirvana (« despèrtament »), un estat que li permet de rompre aqueu cicle e d'escapar a la sofrença de lamòrt. Es popular enExtrèm Orient e enAsia dau Sud-Èst. En2018, son nombre de fidèus èra estimat entre 500 e 600 milions.
Losikhisme es una religionmonoteïsta originària de la region dePanjab. Fondada au sègle XV perGuru Nanak (1469-1539), es classada dins lei religions indoiranianas mai foguèt influenciada per l'islam. Amb aperaquí 30 milions de fidèus en2020, es una dei religions pus importantas dau mond modèrne. Es fondat sus l'idèa de l'existéncia d'un cicle dereïncarnacions que pòu èsser romput en menent una vida intègra, en renonciant ai vicis e en dominant sonegoïsme[17]. Una particularitat dausikhisme es sa largatolerància per leis autrei religions. D'efiech, considèra que totei lei religions permèton d'arribar a la liberacion de l'arma.
Fondat vèrs losègleX òIX avC, lojaïnisme s'inscriu dins latradicion dei religions indoiranianas basadas sus l'idèa d'un cicle dereïncarnacions. L'objectiu dau fidèu es totjorn de sortir d'aqueu cicle en chausissent un mòde de vidavertuós. Un important còrpusliterari descriu aqueu procès e explica leis ensenhaments dei grands mèstres jaïns (dichs « Tirthankara »). Pasmens, es devesit en plusors escòlas de còps opausadas sus de subjèctes fondamentaus coma la necessitat de realizar certanei rites. D'un biais generau, en lojaïnisme, la disciplina religiosa es l'unic mejan d'obtenir la liberacion de sonarma. L'intrada dins loclergat es donc necessària per lo fidèu mai aquò es pas totjorn possible. Lei religiós dèvon tanben assegurar l'ensenhament e lo sostèn espirituau dei laïcs. En cambi, recebon de dons que li permèton de subreviure. En2011, lo nombre de fidèus èra estimat entre 5 e 10 milions amb au mens 4,5 milions de jaïns recensats enÍndia.
Lotaoïsme es unatradicionfilosofica e religiosa qu'afortís l'importància de viure en armonia amb loTao[18], un tèrme que remanda a un principi fondamentau creator de totei lei causas.Laozi (†sègle VI avC) es considerat coma son fondator mai aguèt fòrça discípols que desvolopèron diferentei brancas[19]. Pasmens, totei lei variantas dautaoïsme son fondadas sus lo respècte d'unaetica e d'un còdi de conducha que meton en avans la non-intervencion, l'autenticitat, la simplicitat, l'espontaneïtat, la compassion, la moderacion e l'umilitat. L'objectiu es l'immortalitat de l'arma. Tanben ,se fau nòtar que lo taoïsme a fòrça influenciat lobodisme chinés.
Lareligion tradicionala chinesa gropa lei practicas religiosasetnicas presentadas enChina dempuei l'Antiquitat. Es un ensemble variable que foguèt influenciat per lei religions e lei correntsfilosofics chinés. Pasmens, en retorn, a egalament influenciat aquelei corrents. Seis elements fixs semblan d'èsser unculte dei rèires, unamitologia e un panteonpoliteïsta constituït de divinitats nacionalas e de divinitats associadas a d'entitats pus localas (clans,vilas...). Lareligion tradicionala chinesa es de còps assimilada autaoïsme car aqueu darrier assaièt de l'integrar dins sa doctrina.
Leis autrei país d'Extrèm Orient an tanben de tradicions religiosas pròprias, sovent influenciadas per aquelei deChina en causa dau ròtle centrau tengut per la cultura chinesa dins la region. EnCorèa, existís unatradicion chamanica de tendànciaanimista que presenta de trachs comuns amb lei chamanismesmanchós esiberian[20]. Dona una gròssa importància aisesperits e intègra unculte dei rèires. Persecutat durant laGuèrra Freja, tant enCorèa dau Nòrd qu'enCorèa dau Sud, lochamanisme corean conoís una viva renaissença dins lei dos país dempuei leisans 1980. Una particularitat d'aquela religion es d'aver unclergat en majoritatfemenin.
Atestat tre l'Antiquitat, lo refús de la religion demorèt una tendància marginala fins a auSègle dei Lutz e a laRevolucion Industriala. D'efiech, durant aqueu periòde, apareguèron de movementsfilosofics epolitics dobtant de la validitat dei religions existentas ò negant l'existéncia deidieus. Lo premier es l'agnosticisme qu'es una concepcion sceptica que pensa pas possibla d'arribar a una conclusion quant a l'existéncia deDieu. De mai, leis agnostics considèran generalament lei dògmas religiós coma de construccions unicament umanas. Lo segond corrent opausat au discors religiós es l'ateïsme. Pus radicau, nèga l'existéncia dau divin.
L'agnosticisme e l'ateïsme se son desvolopats enEuròpa Occidentala e dins mai d'un paíscomunista ò èx-comunista. Pasmens, l'estimacion dau nombre d'agnostics e d'atèus es pas simple car son l'objècte de discriminacions dins fòrça regions. En certanei país, l'ateïsme es uncrime passible de lapena de mòrt. Lo destriament entreagnosticisme eateïsme es egalament pas totjorn simple. Ansin, la màger part deis enquistas sus la religion tròban entre 2 e 15 % d'agnostics e d'atèus dins lo mond.
↑Locatarismeoccitan aviá probablament pas agantat aquel estadi d'evolucion. Lo dualisme catar s'obsèrva puslèu en lei formasitalianas d'aquela religion, aparegudas après lacasuda de Montsegur.
↑(fr) Mircea Eliade e Ioan P. Couliano,Dictionnaire des religions, Plon, 1990, pp. 229-245.
↑(fr) Laurent Héricher, Michael Langlois e Estelle Villeneuve,Qumrân. les secrets des manuscrits de la mer Morte, Bibliothèque nationale de France, 2010.
↑(fr) Mircea Eliade e Ioan P. Couliano,Dictionnaire des religions, Plon, 1990, pp. 105-137.
↑Lobaaïsme revendicava 7 milions de fidèus dins lo corrent deisans 2010.
↑(en) Martin Litchfield West,The Hymns of Zoroaster: A New Translation of the Most Ancient Sacred Texts of Iran, I. B. Tauris, 2010, pp. 19-24.
↑Pasmens, en certanei corrents,Boda es l'objècte de veneracions similaras a aquelei d'un dieu.
↑(fr) Gerhard J. Bellinger,Encyclopédie des Religions, Le Livre de poche, coll. « La Pochothèque », 2000, pp. 710-711.
↑L'existéncia istorica de Laozi es pas clarament atestada per leisistorians.
↑(fr)-(en)Cahiers d'Extrême-Asie, « Numéro spécial Chamanisme coréen - Special Issue on Korean Shamanism », vol. 6, 1991.
↑(en) Agence pour les Affaires culturelles du Ministère de l'éducation, la culture, des sports, des sciences et des technologies, Bureau des statistiques du Ministère japonais des Affaires intérieures et des Communications, « Religious Organizations, Clergymen and Adherents in Japan », consultat lo 3 de febrier de 2019.
↑(en) Molefi Kete Asante e Ama Mazama,Encyclopedia of African Religion, vol. 1 & 2, Sage, 2009, pp. 53-54.
↑(fr) Roland Pourtier, « Les territoires des religions en Afrique : enjeux et acteurs »,13e festival international de géographie, Saint-Dié-des-Vosges, 3 au 6 octobre 2002, 2002.
↑(en) Nicole Échard, « Cultes de possession et changement social. L'exemple du bori hausa de l'Ader et du Kurfey (Niger) »,Archives de sciences sociales des religions, n° 79, 1992, pp. 87-100.
