Enfilosofia, enpsicologia e ensociologia, laracionalitat es un concèpte servissent a definir e mesurar la capacitat de rasonament, tala que se manifèsta dins un (o de)comportament(s) uman(s)[1]. Mai precisament, lo mot designa la qualitat de çò que,dins l’òrdre de laconeissença, es (es a dire tenent de l'usatge de larason, ointelligéncia) e de çò que, mai rarament,dins l’òrdre de la practica, ten del rasonnable.
Lo concèpte de racionalitat foguèt fortament valorizat alsègle xvii pel filosòfRené Descartes e loracionalisme puèi, alsègle xviii, per lafilosofia de las Luses, que l'opausèt a lascresenças (qualificant aquestas d'obscurantistas) e, de biais mai o mens mostrat, a lareligion. Diferentsmoralistas, subretot enGrand Bretanha (comaAdam Smith) se piejèron alara sus aqueste concèpte per fondar une novèla disciplina: l'economia économie.
Es establi que lo domèni ont la racionalitat se trapa mai sovent mesa a contribucion es lascéncia. Après Smith, una majoritat d'economistas realizèron lors analisis e lors teorias sul concèpte de racionalitat, entendent atal balhar a lor disciplina l'estatut de sciéncia. Uèi encara, la formula « racionalitat economica » servís a designar lo comportament d’agents que, pel biais de procediments ven larason, cercan a optimizar d'objectius, subretot lo benefici. Mas aquesta pretencion a l'estatut de sciéncia e, mai generalament, aquestaabsolutizacion del concèpte de racionalité fa debat[2].
Estimant alsègle xx qu'aquesta quista d'optimizacion venguèron al vam e ganhèt l'ensemble de societat dels païses industrializats tanben constituissiá la causa primièra de l'industrializacion, lo sociològMax Weber parlèt de « racionalitat en finalitat » e de « procediment de racionalizacion ». Dempuèi, lo concèpte de racionalitat questiona la sociologia e tanben l'ensemble de las sciéncias umanas, quitament aquestes que l'utilizan: « Las limitas qu'encontra l’aplicacion del principi de racionalitat a las accions socialas (...) son las mèsmas per une sciéncia d'unmodèl coma l’economia o una sciéncia de l’enquista coma la sociologia? »[3].
En Occidant sempre foguèt avançat l'importança de la rason, al mens dempuèi la naissença de la filosofia grèga pendent l'Antiquitat. Es Platon lo primièr qu'afirmèt l'eterogeneïtat radicala entre l'intellècte e los senses, e la superioritat del primièr suls segonds.
A partir del Sègle XVIII, la teoria epistemologica dicha « racionalista » s'espandís, per exemple amb las òbras de Descartes.
A la fin delsègle xviii, amb los efectius de populacions aumentant en Euròpa, de filosòfs moralistas anglosaxons, subretot l'anglésAdam Smith, realizan una novèlaetica, entièrament axada sul principi de la racionalitat. Estimant que locomportament dels individús respond a la satisfaccion de lors sols interesses vitals, consebon una novèla disciplina, l'economia, li assignant l'objectiu de regular de biais racional la creacion e lo partatge de las riquesas. Alsègle xix, amb l'aviada deRevolucion industriala, l'Euròpa vei sos païsatges se transformar que l'ensemble dels individús que compausan la societat, e pas sonque sos agents motors, adoptan des posturas sempre mai de « calculatriças » (lo mot « racional » ven del latinratio que significa « calcul ») e a esprovar lo sentiment de dever le far sempre mai. Es al mens la tèsi que desvelopa al començament delsègle xx lo sociològ alemandMax Weber, quand afirma que locapitalisme modèrne ven tot entièr d'aqueste que remembrelo procediment de racionalizacion[4].
Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta.Vòstra ajuda es benvenguda !Se parla deracionalitat economica quand lo comportament dels individús respond a la satisfaccion de lors interesses. Pasmens, se defenís pas en que consistís aqueste interés: satisfaccion d'un besonh vital ? recerca de confòrt ? operacion de plaçament ?... Se supausa implicitament que la nocion d'interés fa consens. Los economistas de l'escòla neoclassica son pasmens sempre mai preceses: estiman que los agents agissonde biais a optimisar lor ben èsser, qu'es calculat segon una foncion d'utilitat. La teoria neoclassica fa atal del concèpte de « racionalitat » l'ipotèsi central del modèl d'equilibre general. De concret, l’optimizacion a per objectiu de maximizar los beneficis minimizant los costs. Los objectius son mai sovent percebuts per aquestes agents coma globalament favorables a lors propres intereses. Pasmens se pòt agir d’optimizar çò qu'es percebut coma favorable al grop dels agents. Mai, la racionalité garantís pas als agents una objectivitat absolueda: las representacions del mond (individualas o collectivas) sur que se jòga lor racionalitat se bastís sus las lors experiéncias, pro influenciadas per lorcultura, loreducacion, e tot çò qu'es susceptible de modelar lorsubjectivitat.
Per oposicion al concèpte de « racionalitat instrumentala », tanben nomenada « racionalitat en finalitat », Herbert Simon (prèmi Nobel d'economia) desvelopa lo concèpte deracionalitat limitada o « procedurala »: les agents se compòrtan pas sempre de biais racional que benefician pas de totas las informacions que lor son necessàrias.
Dempuèi Weber, la nocion de racionalitat es fòrça debatuda d'entre los sociològs.
Dins sa « teoria generala de la racionalitat »,Raymond Boudon estima que tota accion umana se produch que los òmes son « naturalament racionals ». Segon el, la racionalitat es pas sonque aquesta desvelopada pels economistas neoclassics, que reduson tota accion a un calcul d’interès. La racionalitat pòt èsser ligada a las valors. Per exemple qualqun que sacrifica sa vida per una causa nòbla es racional. Cal parlar alara deracionalitat axiologica. Estimant per consequent que las valors son « universalas », Boudon combat le relativisme dins las sciéncias socialas[5].
Coma l'ensemble de las sciéncias umanas, lapsicologia es un resson de lafilosofia, del moment qu'aquesta se fixava coma objectius de descriure e d'analizar loscomportaments umans puèi de prepausar de remèdis a d'actituds jutjadas patologicas. En 1900, la parucion d'un obratge escrich per un mètge vienés,Sigmund Freud, fa trebolum:L'Interpretacion dels sòmis. Freud postula l'existéncia d'una entitat regnant al còr delpsiquisme: l'inconscient. En resumit, estima que la conducha de sos pacients presenta d'aspèctes irracionals, a causa que, quitament sens lo saber, reprimisson dins lor inconscient un cèrt nombre de pensadas, que jutjan moralament inconvenantas dins lor mitan social. Freud acaba d'inventar una novèla branca de la psicologia: lapsicanalisi. Aquesta a partir del començament l'objècte de vius debats dins lo mitan intellectual, per exemple amb la question de la racionalitat dins le camp de lassciéncias socialas.
Las sciéncias cognitivas e la teoria de l'informacion avançan elas la racionalitat de las foncions cognitivas. Lo destriament establit pel corrent de la psicanalisi entre « consciéncia » e « inconscient » se trapa amagada o escafada, per lapsicologia cognitiva, focalizada sus lasfoncions coma lapercepcion, l'atencion, lamemòria, lolengatge, l'intelligéncia, lorasonamentlogic, laresolucion de problèmas o lamotivacion... totas sus l'adaptacion delsindividús a lor environament social.
La racionalitat dins lo domèni de la psicologia se caracteriza donc sobretot per una quista devalidacion per las estatisticas, donc una valorizacion de lasnòrmas comportamentalas e una cèrta desconsideracion pels escarts e desvianças, s'es plan segur dins l'objectiu d'una (novèla) insercion sociala e professionala.
En 1954,Martin Heidegger considèra latecnica modèrna coma una manifestacion extrèma de la volontat de poténcia dels umans. Lor permet de plegar la natura a lors desirs, dedesvelar la matèria dins totes sos recantons (l'atòm), de l'arrasonar totalament[6]. Lo filosòf soslèva lo dangièr que presenta aqueste « projècte calculatòri »: per son caractèr desmesurat, regiscla sus la natura e tanben sul quita subjècte: « lo pròpi delmecanisme qu'acompanha la tecnica es d'explicar quina que siá vida, tanben la vida psiquica, partant d'elements isolats e non pas de la coesion del sens du viscut » resume un especialista d'Heidegger[7]. A fòrça de volerarrasonar lo mond, de voler l'explicar e le transformar sempre e pertot, de'n levar tot mistèri, l'uman s'expausa a levar tanben tot sens de son existéncia.
En 1977, lo filosòf belgaJean Ladrière publica un libre que fa seguida a un collòqui a l'Unesco. Son títol es explicite:Los enjòcs de la racionalitat. L'escomesa de la sciéncia e de la tecnologia a las culturas. Segon el, se lasciéncia prenguèt lo vam dins laGrècia antica sonque per d'objectius especulatius (conéisser lo mond), a uèi per vocacion d'agir sus el, pel biais de lastecnologias. Mas aquesta entrepresa preguèt de talas proporcions que menaça lasculturas tradicionalas del mond entièr[8].
En 1985, Jacques Bouveresse s'interròga tanben: « la presa de consciéncia dels efièchs negatius o quitament francament destructors del progrès scientific e tecnic incita uèi sempre mai a se demandar se laconeissença, al sens modèrne del terme, essent plan la melhora opcion possibla per nòstras societats ». Lo filosòf pledeja fin finala « per la reabilitacion de la saviesa contra lo saber »[9].