Loprotestantisme es una dei tres brancas principalas daucristianisme amb locatolicisme e l'ortodoxia. Es aparegut dins lo corrent dau sègle XVI dins lo quadre de laReforma Protestanta iniciada perMartin Luther. A l'origina, aquò èra una respònsa a una crisi prefonda de laGlèisa Catolica, mai lo refús dei reformas per la papausat entraïnèt una crisi grèva marcada per plusors guèrras de religion. Bastidas en oposicion aucatolicisme, lei Glèisas protestantas insistisson donc sus la supression dauclergat, sus latraduccion de laBíblia en lengas vernacularas, sus lo refús de l'infalhibilitat pontificala e sus la volontat de permetre au fidèu de comprendre eu meteis lo sens deis Escrituras. Son pas unificadas, mai partejan un ensemble de règlas teologicas comunas. Uei, amb environ 900 milions de fidèus, forman un dei grops religiós pus important dau monde actuau.
Dins lo corrent dau sègle XIV, laGlèisa Catolica intrèt dins un lòng periòde de crisi engendrat per leiguèrras e leisepidemias dau periòde. Aquò entraïnèt au sen de la populacion d'angoissas novèlas regardant lamòrt e lo sauvament de l'arma dei fidèus ò la paur de l'Infèrn eternau prenguèron una importància novèla. Pasmens, loclergat foguèt pas capable d'i respòndre d'un biais eficaç. Aquò menèt a un afebliment dau dògma marcat per la multiplicacion de cultes populars coma lo culte de Maria, lo culte dei sants ò la renaissença de tradicions paganas mai ò mens cristianizadas. La Glèisa participèt ela meteissa a aqueu declin en desvolopament l'idèa dePurgatòri, un luòc espirituau intermediari entre lo Paradís e l'Infèrn que permetiá a l'arma dau fidèu de se purificar. Dins aquò, aqueu luòc èra pas clarament evocat per laBíblia e foguèt pas reconegut per leis ortodòxs. Venguèt pus tard l'objècte de criticas acèrbas de part dei teologians protestants, jutjant orribla aquela « invencion umana ».
Durant aqueu periòde, plusors projèctes de reformas foguèron prepausadas per reglar lei problemas de la Glèisa. Pasmens, lacorrupcion quasi generalizada dauclergat permetèt pas de menar lei transformacions necessàrias a bòna fin[1]. Au contrari, la situacion s'agravèt pauc a cha pauc amb, per exemple, lo desvolopament dei vendas d'indulgéncias. Aquò èra un sistèma que permetiá de crompar un perdon de la Glèisa en cambi d'una soma d'argent. En parallèl, lo desvolopament de la pensadaumanista favorizèt l'emergéncia d'una generacion novèla d'intellectuaus que comencèron de tornar estudiar lei tèxtes sacrats per i trobar de solucions. De prepausicions apareguèron tre lo sègle XV per reformar l'organizacion intèrna de la Glèisa ò donar una vision novèla daucristianisme. De còps condamnats pereresia e durament reprimits (Jan Hus,John Wyclif, etc.), aquelei pensaires se radicalizèron pauc a cha pauc en fàcia dei blocatges persistents dins la Glèisa. Divèrsei sobeirans desirós de redurre l'influéncia de lapapautat sostenguèron tanben aqueleis idèas.
Dins lo corrent dau sègle XVI, lei tensions aparegudas entre la Glèisa e lei teologians pus radicaus entraïnèron la naissença de plusors glèisas reformadas, es a dire de glèisas seguissent de règlas novèlas definidas per de lecturas novèlas de laBíblia. La premiera foguèt la consequéncia dei trabalhs deMartin Luther (1483-1546). Marca tradicionalament la naissença dau protestantisme.Teologianalemand de l'òrdre deis Augustins, son autor criticava fòrça la politicapapala de venda d'indulgéncias. La rompedura amb laGlèisa de Roma foguèt progressiva. Lo 31 d'octòbre de1517, publiquèt sei 95 tèsis, un ensemble de reformas destinadas a transformar la Glèisa. Conoguèron un succès fòrça important en Alemanha e seis òbras seguentas i obtenguèron tanben un ressòn favorable. Pasmens, lo poder pontificau assaièt premier de negociar e l'excomunicacion de Luther foguèt solament prononciada en1521. Protegit per lo ducFrederic III de Saxònia (1483-1525), poguèt contuniar seis activitats.
Luther desvolopèt pauc a cha pauc un dògme organizat a l'entorn de cinc aisses principaus : l'escritura coma fònt unica de la conoissença deDieu e de la fe, l'existéncia d'una predestinacion, la necessitat d'aver la fe per obtenir lo sauvament de son arma, la reconoissença deJèsus coma l'unic intercessor permetent de sauvar aquela arma e la reconoissença deDieu coma l'unica causa sacrada de l'Univèrs. Aquò èra una rompedura amb lo clergat catolic e lo papa, separacion accentuada per la condamnacion de l'intercession d'aqueu clergat entre Dieu e lei fidèus (indulgéncia, monaquisme, interpretacion dei tèxtes per lei concilis, infalhibilitat pontificala, etc.). Loluteranisme se difusèt rapidament dins lo nòrd d'Alemanha e enEscandinàvia. Pasmens, dins aquelei regions, aquela expansion foguèt egalament favorizada per la volontat deis eleits senhoraus de sasir lei bens dauclergat.
Lo movement reformator d'Ulrich Zwingli (1484-1531) se desvolopèt a partir de1518 enSoïssa. Èra basat sus la volontat de gardar unicament leis elements teologics presents dins laBíblia. En particular, contestava lei visions pontificalas sus l'eucaristia e sus l'organizacion intèrna de laGlèisa. Pus radicau que Luther, Zwingli foguèt excomunicat tre1526, mai seis idèas aguèron una influéncia importantas sus de corrents ulteriors coma l'anglicanisme e localvinisme. Zwingli assaièt d'estendre son movement au rèsta dei cantons elvetics e ai territòris limitròfs deFrança e d'Alemanha. Aquò foguèt a l'origina d'unaguèrra civila entre lei cantons soís. S'acabèt per la mòrt de Zwingli e per un partiment de la region entre cantons protestants e catolics.
Lo movementanglican es eissit d'una crisipolitica entre lo rèi d'AnglatèrraEnric VIII (1509-1547) e lo papaClement VII (1523-1534)[2]. D'efiech, per prevenir una abséncia d'eiretiers mascles, lo rèi voliá divorciar de sa femna,Caterina d'Aragon, per se tornar maridar. Pasmens, lo papa s'opausèt a una demanda illegitima segon lo drech canonic. Per pervenir a sei fins,Enric VIII decidèt alora de prendre lo contraròtle dirècte de la Glèisa anglesa e de sei ressorsas financieras[3]. La rompedura definitiva aguèt luòc en1534 amb l'adopcion de l'Acte de Supremacia que proclamèt la separacion de la Glèisa d'Anglatèrra e de laGlèisa Catolica. Lo rèi ne'n venguèt lo cap. Pasmens, cambièt inicialament pauc la forma teologica e lo dògma demorèt similar aucatolicismetradicionau.
En revènge, après sa mòrt, l'anglicanisme evolucionèt vèrs lo protestantisme entre1547 e1603[4]. La premiera etapa foguèt lo rèine d'Edoard VI (1547-1553) que donèt una orientacioncalvinista amb la publicacion de sei dos libres de preguieras escrichs en1549 e1552. Puei,Maria Tudor (1553-1558) assaièt de restaurar una liturgia catolica, mai se turtèt a la viva resisténcia dei protestants, especialament dins lo sud dau país ont ordonèt de menar una repression relativament saunosa[5]. Enfin,Elisabeta Ièra (1558-1603) restabliguèt la politica d'Edoard VI e acabèt l'evolucion vèrs lo protestantisme entre1559 e1563. Pasmens, lei tensions religiosas demorèron importantas dins l'illa tant entre catolics e protestants qu'entre lei diferents protestants elei meteissei.
Localvinisme es lo darrier grand movement de la reforma protestanta dau sègle XVI. Sa creacion foguèt l'òbra daufrancésJoan Calvin (1509-1564) que s'installèt aGenèva en1541. Publicat en1536, son trabalh principau es l'Institucion de la Religion crestiana, un obratge onte desvolopèt unateologia basada sus lapredestinacion e sus l'organizacion d'unaglèisa independenta dau poderpolitic. Per aquò, prepausèt la creacion d'assembladas localas de fidèus e l'organizacion desinòdes per reglar lei questions pus importantas.
Gràcias a de predicators ben formats, lo calvinisme rescontrèt un succès important enFrança, enSoïssa, dins leiProvíncias Unidas e enEscòcia. Tre1559, l'organizacion d'un premier sinòde dei glèisas francesas foguèt necessària per discutir de l'organizacion dau movement. A la fin dau sègle XVI, èra tanben la religion majoritària deivilas principalas de laConfederacion Elvetica (Zuric,Genèva,Basilèa,Bèrna...).
Leis equilibris religiós enEuròpa a la fin dau sègle XVI.
Lo desvolopament dau protestantisme enEuròpa durant lo sègle XVI foguèt relativament simple dins lei país onte l'adopcion de laReforma per leis eleits foguèron rapida (Danemarc,Suècia, etc.). En revènge, dins lei regions onte l'adopcion foguèt parciala, de violéncias aguèron luòc entrecatolics e protestants. Dins loSant Empèri, enFrança, dins leisillas Britanicas e dins leiProvíncias Unidas, aquò menèt a de guèrras vertadieras. LaGlèisa Catolica sostenguèt la resisténcia daucatolicisme en renovelant lo dògma auconcili de Trent e en iniciant unaCòntra-Reforma capabla de restaurar la supremacia dau catolicisme enÀustria e enPolonha.
Dins leisillas Britanicas, lei protestants s'impausèron en Granda Bretanha, mai Irlanda demorèt catolica. Pasmens, de conflictes importants comencèron entre lei diferentei brancas dau protestantisme. Aquò entraïnèt de persecucions que foguèron un dei motors de l'emigracion anglesa e escocesa enAmerica. Dins loSant Empèri, lapatz d'Augsborg (1555) arrestèt lei combats en definissent lo principi « un prince, una religion », es a dire qu'un prince aviá lo drech d'impausar sareligion a sei subjèctes. Dins aquò, lei tensions entre catolics e protestants demorèron vivas[6]. En1618, engendrèron laGuèrra de Trenta Ans que s'acabèt en1648 per un mantenement d'un equilibri religiós onte lei protestants èra majoritaris dins lo nòrd e lei catolics majoritaris dins lo sud. EnFrança, lei guèrras de religion durèron de1562 a1598. Fòrça violentas, s'acabèron per un edicte de tolerància, mai plusors conflictes ulteriors limitèron pauc a cha pauc lei drechs dei protestants. Enfin, dins leiProvíncias Unidas, lo conflicte religiós se transformèt en1568 enguèrra d'independéncia. Absorbida dins laGuèrra de Trenta Ans, aquela lònga guèrra s'acabèt en1648 per una victòria olandesa[7].
La fragmentacion e lei mutacions dau protestantisme
Après lo sègle XVI, lo protestantisme se difusèt pauc a cha pauc enAmerica dau Nòrd, enAfrica Australa e enOceania dins lo quadre de l'expansioncolonialabritanica eneerlandesa. Aquela expansion foguèt acompanhada d'una fragmentacion creissenta liada a l'aparicion de teorias religiosas novèlas. En simplificant, lo protestantisme modèrne pòu se devesir en una branca istorica que gropa lei movements eissits de laReforma dau sègle XVI, una branca istorica « radicala » que gropa lei glèisas evangelicas e una branca que gropa divèrsei dissidéncias aparegudas dins lo corrent dau sègle XIX. Lei teorias dauRevuelh, de movements sociaus e culturaus desirós de renovelar un fe jutjada rotiniera e assopida, aguèron una importància centrala dins aquelei transformacions. Frequents aisEstats Units, foguèron inicialament criticats per sei practicas e rites pauc ortodòxs. Pasmens, ganhèron en popularitat au sen dei classas popularas e foguèron a l'origina de brancas importantas dau protestantisme actuau (evangelisme...). Dempuei la segonda mitat dau sègle XX, aquelei movements, fòrça dinamics, conoisson una creissença rapida dins de regions novèlas coma l'America dau Sud (en particularBrasil) eCorèa. Aquela expansion se fa generalament au detriment daucatolicisme ò de corrents protestants istorics.
Lo tèxte sacrat dau protestantisme es laBíblia crestiana compausada de l'Ancian e dauNovèu Testament. LeiLibres deuterocanonics son pas considerats coma inspirats perDieu. Èran inicialament considerats coma interessants per lei teologians dau sègle XVI, mai son rarament estampats dins lei Bíblias protestantas dempuei lo sègle XIX[8]. Segon aqueleis escrichs, lei protestants creson en l'existéncia d'unDieu creator omniscient e omnipotent, en la resurreccion deJèsus e en la vida etèrna. A la faiçon de totei lei corrents daucristianisme, la resurreccion e la possibilitat de sauvar son arma etèrna en seguissent lei precèptes edictats perJèsus de Nazaret son lei ponchs centraus de la fe. Ansin, fòrça rites e celebracions protestants presentan de similituds amb aquelei de laGlèisa Catolica.
Lei protestants partejan sèt principis fondamentaus que sontradicionalament devesits en dos ensembles. Lei cincsolas son un ensemble de cinc formulaslatinassoteriologics, es a dire de cinc formulas regardant lo sauvament dau fidèu, edictadas perLuther. Son principalament inspirats per lei criticas adreiçadas a laGlèisa Catolica dau sègle XVI. Lei dos autrei pertòcan l'organizacion dei Glèisas protestantas e assaian egalament de prepausar de mòdes d'organizacion alunchats dei practicas catolicas.
LeiCinc solas son lei cinc basas fondamentalas dau protestantisme destinats a assegurar lo sauvament dau fidèu :
lo principiSola gratia (« unicament amb la gràcia ») es un principi eissit dei trabalhs deSant Agustin sus lo salut deisarmas. Segon eu, aqueu salut èra fondamentalament una liura decision deDieu, entitat omnipotenta e omniscient. Ansin, la valor d'una persona despend unicament de l'amor de Dieu e non de sei qualitats, de sei meritis ò de son estatut sociau. Pasmens, San Agustin aviá preservat la libertat umana en acordant una certana importància a la fe e ais òbras piosas e condamnat lapredestinacion.Luther protestèt còntra aquela interpretacion e restabliguèt lapredestinacion. Per lei protestants, lo salut es donc unicament decidit perDieu qu'acòrda ò pas la fe a un individú. Lo ròtle dauliure arbitre es donc fòrça reduch. En revènge, aqueu de l'evangelizacion vèn centrau car la participacion a la vida de la Glèisa es vist coma un acte centrau per exprimir sa fe.
Sola fide (« unicament amb la fe ») precisa que la fe es l'unic mejan d'obtenir lo salut de son arma. Leis accions, leis òbras ò lei meritis dau fidèu intran pas en consideracion dins lo jutjament de Dieu. Aquò es una especificitat dau protestantisme car, dins la màger part deireligions, lei meritis e leis actes dau fidèu pòdon melhorar sei possibilitats de salut.
Sola scriptura (« unicament amb l'escritura ») precisa que laBíblia es l'unica autoritat per totei lei questions regardant la fe e lei practicas religiosas. Aqueu ponch foguèt adoptat per marcar l'oposicion a l'autoritat de laGlèisa Catolica en matèria d'interpretacion dei tèxtes sacrats. Lei tradicions, ben presentas dins lei dògmas catolics e ortodòxs, son donc excluchas dei fònts teologicas protestantas.
Solus Christus (« unicament Jèsus Crist ») significa queJèsus es l'unic intercessor per lo salut de l'arma. Aqueu principi èra una contestacion dau ròtle dau clergat catolic dins la vida dei fidèus.
Soli Deo gloria (« a Dieu solet la glòria ») es un principi partejat per lei diferents corrents dau cristianisme. Segon eu,Dieu es l'unica causa sacrada, divina ò absoluda e ges de culte dèu èsser rendut a un èsser uman, un objècte ò un simbòl. Aquò es una condamnacion daupoliteïsme e de l'idolatria. Pasmens, èra tanben una condamnacion dau culte dei sants ò dau culte dei relíquias practicats per lei catolics.
Aqueu principi significa « la Glèisa deu totjorn se reformar ». Foguèt popularizat après laSegonda Guèrra Mondiala per lo teologianKarl Barth (1886-1968), mai èra ja present dins lei trabalhs de Luther[9]. Segon eu, lei Glèisas dèvon aver un regard critic sus lor foncionament e lor doctrina a partir de la lectura de laBíblia. Aqueu principi es encara una rompedura marcada amb lei dògmas daucatolicisme que son de veritats non criticablas adoptadas per unconcili ò per lopapa. Es tanben una oposicion au principi de l'infalhibilitat pontificala que foguèt fòrça criticat per lei reformators.
Losacerdòci universau es una doctrina crestiana qu'afierma l'egalitat de totei leibatejats. Dins lei Glèisas protestantas, aquò significa mai que mai que totei lei cresents an una relacion dirècta e personala ambDieu e que l'ofici de la predicacion constituís pas unaordinacion. Aqueu principi es encara eissit dei criticas de Luther còntra locatolicisme. Segon eu, lo clergat catolic usurpa una foncion d'intermediari entre lei fidèus eDieu qu'es reservat aJèsus. Totjorn segon eu, lo caractèr sacrat dau prèire lo separa dau rèsta de la comunautat dei cresents. Per Luther, totei lei crestians pòdon cumplir lei pretzfachs reservats ai prèires a condicions d'aver recebut una formacion apropriada.
Lo luòc de culte dei movements protestants es dichtemple. En l'abséncia de ierarquias poderosas[10], lor construccion despend dei comunautats e son generalament de glèisas communautàrias de talha pichona ò mejana. Pasmens, d'edificis pus importants pòdon existir. Son generalament de catedralas catolicas convertidas en luòc de culte protestant, de glèisas bastidas per mostrar la poissança d'una comunautat protestanta ò de projèctes menats per un pastor influent.
En lo protestantisme, lo ministre dau culte pòrta lo títol depastor. Es un individú que cumplís de pretzfachs de predicion, de sacraments, d'ensenhament e d'acompanhament d'una comunautat protestanta. Au contrari dau clergat catolic, es pas separat de la comunautat e a lo drech de semaridar e d'aver d'enfants. Istoricament, èra elegit per un conseu presbiterau (elegit per l'assemblada generala de la comunautat locala) en acòrdi amb un conseu regionau (ò sinodau). Aquò permetiá de designar una persona formada a la lectura de la Bíblia e a l'estudi de questionsteologicas sensa li donar un estatut superior ai cresents ordinaris. Dempuei lo sègle XX, lei femnas pòdon egalament venir pastor dins la màger part dei Glèisas protestantas[11]. Uei, plusors movements protestants an institucionalizat la formacion dei pastors en creant de cursusuniversitaris e de conseus encargats de nomar lei pastors segon lei besonhs. Dins aquò, divèrsei movements an gardat lo procès istoric de nominacion.
Lei Glèisas congregacionistas se contentan d'aqueu clergat locau. Pasmens, per empachar l'aparicion de divergéncias teologicas, d'autrei Glèisas an creat dos sistèmas per mantenir lor unitat :
losistèma episcopau es utilizat enEscandinàvia e, frequentament, dins lei movements luterians. Aquò s'explica per la conversion rapida dei diocèsis catolics escandinaus durant laReforma que permetèt de mantenir en plaça leis estructuras existentas. Aqueu sistèma es basat sus l'eleccion d'un clergat superior compausat d'evesques (ò d'inspectors ecclesiastic enFrança) que son cargats d'assegurar lo bòn foncionament dei parròquias au nivèu de lor diocèsi.
losistèma presbiterian sinodau es utilizat dins fòrça Glèisas protestantas. Lei conseus presbiteraus locaus son cargats de l'eleccion dei pastors e de la vida espirituala e materiala de la comunautat. Per leis afaires pus importants, elegisson un conseu nacionau (òsinodau) qu'es encargat dei questions de fe, de disciplina au sen dau clergat, de formacion, dau pagament dei pastors e dei relacions amb leis autrei Glèisas.
De Glèisas protestantas, per exemple lei Glèisas Reformadas deFrança e d'Occitània, mèsclan lei sistèmas episcopau e presbiterian sinodau.
Lei rites e celebracions protestants son relativament similars ais autrei Glèisas crestians, mai presentan quauquei diferéncias e especificitats. Lei celebracions comunas a totei lei protestants son lei fèstas deNadau, deRampaums, dePascas, de l'Ascension e dePandecosta. I a tanben de fèstas localas. Pòdon èsser inspiradas per de celebracions nacionalas ò regionalas coma l'An Nòu ò lafèsta dei meissons. Pòdon egalament èsser inspiradas de l'istòria d'una Glèisa. Per exemple, plusors Glèisas protestantas celèbran la fèsta de la Reformacion que remembra l'afichatge dei 95 tèsis de Martin Luther. EnOccitània, se celèbra l'assemblada dau Desèrt, une fèsta que remembra leicamisards[12].
En revènge, lo nombre desacraments es reduch a dos. Lo premier es lobatejament que marca l'intrada dau cresent dins la comunautat religiosa. A generalament luòc après la naissença e es confiermat pus tard quand lo cresent es vengut adult. Pasmens, en lo protestantisme, laconfiermacion es pas vista coma un sacrament. En certanei Glèisas protestantas, especialament lei Glèisas evangelicas, lo batejament es unicament administrat ais adults car es considerat coma una chausida que dèu èsser ben compresa. Lo segond sacrament es laSanta Cena qu'es un moment dau culte. Es marcat per lo partiment au sen de la comunautat d'un tròç depan e d'una copa dejus de rasin. Segon lei luòcs e leis epòcas, es tanben dich « Cena », « repàs dau Senhor », « fraccion dau pan », « comunion » ò « eucaristia »[13].
Amb un nombre de fidèus estimat a 900 milions, lei movements protestants forman un dei ensemblesreligiós pus importants dau monde actuau. Son fòrça ben implantats enAmerica dau Nòrd, enEuròpa dau Nòrd e enAfrica Subsahariana. Conoís una creissença importanta enAmerica Latina e enAsia de l'Èst. Pasmens, es devesit entre de Glèisas diferentas.
Lei Glèisas protestantas istoricas gropavan aperaquí 317 milions de fidèus en2017. Son mai que mai constituïdas per lei Glèisasluterianas (70 a 90 milions de fidèus),calvinistas (70 milions) eanglicanas (85 milions), es a dire lei Glèisas dirèctament eissidas de laReforma. Aquelei movements son generalament caracterizadas per un nivèu important d'organizacion intèrna e d'innovacions teologicas sovent limitadas ais òbras dei reformators dau sègle XVI. Son implantadas enEuròpa dau Nòrd e dins lei premierei regions de poblament europèu enAmerica dau Nòrd.
Lometodisme es un movement protestant aparegut dins lo corrent dau sègle XIX a l'eissida d'un esquisma au sen de l'anglicanisme. Son promotor principau foguèt loteologianJohn Wesley (1703-1791). Aguent una dimension sociala relativament importanta e una morala personala de moderacion, se difusèt fòrça au sen dei classas popularas dei país anglofòns, en particular au sen deis Afroamericansestatsunidencs. Au nivèu religiós, a la particularitat de refusar lapredestinacion e privilègia l'idèa d'una responsabilitat de l'individú dins la sieuna fe. Lei Glèisas metodistas revendicavan 80 milions de fidèus en2014.
Lei movements evangelistas son de movements eissits de laReforma Radicala, un grop de reformators dau sègle XVI en marge dei teologiansluterians ecalvinistas. Venguèron influents durant lo sègle XIX gràcias ai movements deRevuelh, mai que mai aisEstats Units. Aquelei movements insistisson sus l'importància de la conversion individuala, eissida d'una chausida personala e liura, après una experiéncia de « rescòntre amb lo Crist ». Aquò implica alora un cambiament de vida e la mesa en plaça d'una relacion individuala ambDieu articulada a l'entorn de la lectura de laBíblia e de la comunion per la preguiera (personala ò collectiva).
Lei tres movements evangelistas principaus son l'anabaptisme, lobaptisme e lopentacotisme, mai fòrça Glèisas mens importantas existisson. D'efiech, en causa de la plaça centrala donada a la relacion personala entre lo cresent e Dieu, lei variacions teologicas son nombrosas e lei premierei movements evangelistas foguèron fòrça criticat per la manca de formacion de sei pastors. Pasmens, aquelei religions se difusèron fòrça au sen dei classas popularas, çò que li permetèron de ganhar pauc a cha pauc una influéncia importanta dins de país coma leisEstats Units eBrasil. Lo nombre totau de cresents es estimat entre 600 e 700 milions, mai un denombrament precís es malaisat en causa de la fragmentacion dei diferents corrents ò de lor evolucion vèrs d'autrei formas de cristianisme. En particular, divèrsei Glèisas pentacotistas an evoluït vèrs locristianisme carismatic.
Lavaudesiá es un correntreligiós perPierre Valdo (†sègle XII), un predicator deLion quetraduguèt laBíblia enarpitan. Aguent fach vòt de pauretat, èra ostil a la richessa dau clergat. Inicialament sostengut per lo papaAlexandre III (1159-1181), foguètexcomunicat en1184 e son movement persecutat. D'efiech, sei discípols, dichs vaudés, èran favorables ausacerdòci universau e escotavan pas totjorn lei consignas dauclergat. Foguèron ansin definitivament declarats eretics en1215 per loconcili de Latran. Pasmens, migrèron vèrs lei vaus aupencas onte se sedentarizèron. En despiech de plusors chaples (crosada de 1488,chaple de Merindòu en1545, etc.), capitèron de resistir ai temptativas de conversion. Aquela migracion es tanben a l'origina de la difusion e dau mantenement de l'occitan dins aquelei regions. LaNòbla Leiçon, lo tèxte teologic fondator de la vaudesiá, es d'alhors escrich en occitan.
En1532, una partida dei vaudés se ralièt a laReforma. Lei persecucions contunièron fins a l'adopcion d'un edicte de tolerància per loduc de Savòia en1689. Uei, lei vaudés forman encara una pichona Glèisa protestanta, laGlèisa Evangelica Vaudesa, que revendica 29 000 fidèus.
LeiGlèisas protestantas liberalas son de movements opausats auconservatisme sociau de la màger part dei Glèisas protestantas actualas, especialament enSoïssa onte lo premier movement liberau apareguèt a la fin dau sègle XIX. Son favorables au dialòg interreligiós e relativizan la plaça premiera de laBíblia. Critican tanben lei regulacions ortodòxas dei crèires e dei rites, leis aparelhs ecclesiastics e lor poder normatiu.
↑Aquela corrupcion èra ja un factor d'aparicion d'eresias coma locatarisme ò lavaudesiá a la fin dau sègle XII. La vaudesiá presentava d'alhors de similituds importantas amb lo protestantisme e sei partisans se ralièron a la reforma protestanta en1532.
↑(en) Geoffrey R. Elton,Reform and Reformation: England, 1509-1558, Edward Arnold, 1977, pp. 103-107.
↑(en) Christopher Haigh,English Reformations: Religion, Politics and Society under the Tudors, Oxford University Press, 1993.
↑(en) Eamon Duffy,Fires of Faith : Catholic England under Mary Tudor, New Haven, Yale, 2008.
↑(fr) Jean Bérenger,Histoire de l'empire des Habsbourg, Tallandier, 2012, tòme I.
↑(fr) Schulten Kees,L'indépendance des Provinces-Unies (1559-1659) : cent ans de sièges et de guerres, París, Economica, 2009.
↑Leis escrichs apocrifs son pus frequentament presents dins lei Bíbliasluterianas.
↑(ne) J. N. Mouthaan, « Besprekingsartikel: Ecclesia semper reformanda: modern of premodern? »,Documentatieblad Nadere Reformatie, vol. 38, n° 1, 2024, pp. 86-89.
↑L'anglicanisme es una importanta excepcion que dispausa d'una ierarquia ben definida e establida.
↑(en) Rosemary Skinner Keller, Rosemary Radford Ruether e Marie Cantlon,Encyclopedia of Women and Religion in North America, volum 1, Indiana University Press, 2006, p. 940.
↑(fr) Emile-G. Léonard, « Les Assemblées au Désert: Caractères, adversaires et conséquences »,Bulletin de la Société de l'histoire du protestantisme français, vol. 87, octòbre-decembre de 1938, pp. 470-486.
↑(fr) Commission plénière Foi et Constitution du Conseil œcuménique des Églises, « Baptême, Eucharistie, Ministère », tèxte en francés establit per Max Thurian, Lima, 1982, p. 8.
