Las foncions de las presons varian segon los epòcas e las societats. Mai sovent, s'agís:
de castigar una persona reconeguda copabla d'una pèca d'una cèrtagravetat;
d'aparar la societat de las personas dangierosas;
de descoratjar las gents de realizar d'actes interdits per la lei;
d’obligar lo detengut de far peniténcia;
d'incitar lo detengut a contunhar d'estudis o una activitat destinada a lo reïncerir o a lo reabilitar;
de neutralizar los opausants politics (dins los regims dictatorials);
d'empachar de prevenguts de fugir o de damatjar lor futur procès (se dich alaradetencion preventiva).
Autrescòps, dins la preson tanben s'embarravan losmalauts mentals de biais a los isolar de la societat. Ara, la majoritat dels païses tenon d'espitals psiquiatrics mas las presons contenon una populacion pro importanta de personas patissent de trèbles mentals.
Son atribuits subretot set principis a la preson:
castig: emendament, remplaçament social;
classificacion: destriament dins d'etabliments penitenciairis segon diferents critèris (edat, sèxe,gravitat de l'acte, etc.) ;
modulacion: que lo debanament de la pena passa par diferentas estapas (privacion de libertat, assignacion a résidéncia seguida de liberacion condicionala abans la libertat);
trabalh: coma obligacion e coma drech (tot condamnat a drech de trabalhar puslèu que l'obligacion de trabalhar), lo trabalh penitenciairi[1] poiriá contribuir a la reïnsercion professionala dels detenguts[2];
educacion: lo tractament d'un condamnat a per objectiu sa resocializacion (Erving Goffman pretendèt que, al contrari, aquestasinstitucions totalas puslèu que de tornar socializar los individús, poirián provocar per el unaaculturacion entraïnant son incapacitat a se tornar adaptar a la societat ambianta);
contraròtle: demanda un personal especializat;
institucions annèxas: cal una assistença donada al detengut per sa sortida de preson, al moment de la vertadièra novèla socializacion.
Talh esquematic de la preson delTullianum. Lo croton inferior es tradicionalament aqueste dels condamnats a mòrt
Dins l'Empèri roman[3] la preson existissiá pas vertadièrament: quand i a privacion de libertat, la detencion se realiza sonque a títol accessòri, es a dire dins l'espèra d'un jutjament o d'una execucion. Mai sovent, l'embarrament es de corta durada, d'unes jorns a unes meses (pasmens se endrech roman, lo jutge essent encargat de fixar la data de l'execucion en cas depena de mòrt, aquèsta pòtde facto se transformar de biais de pena depreson a perpetuitat, non prevista pels tèxtes).
Lo sistèma penal prevei la reduccion en esclavatge per deutes; es tanben l'astre reservat alsprisonièrs de guèrra.
Atal, pendnet tot aqueste periòde e fins a laNauta edat mejana la preson existís pas coma pena, nimai coma institucion: es pas previst dins los budgèts, e son existéncia se limita alcarcer roman[4],[5] a unesdonjons e a la « preson per deutes », qu'es una detencion preventiva per objectiu de contrénher lo condamnat a pagar sos deutes e non pas realizat un castig.
D'un autre costat, a partir del sègle XIII, la preson coma pena repressiva e « terapeutica » se desvelopa per las leis secularas (rei, vilas que prescrivon l'embarrament dins las presons laïcas, de la jaula al croton)[6] mas tanben peldrech canonic (embarramement dins los monastèris), laGlèisa romana avent pas lo drech de prononciar de penas de mòrt. Dins los monastèris pendent locapítol de colpa, lo monge deu avoar sa peca (sa colpa) en front de sos fraires: senon, es per la delacion qu'es coneguda una peca, publicament, dins la comunautat. A la seguida de la reconeissença de la peca, la sanccion cai: es fixada per la règla monastica e va d'una sanccion leugièra cap a l'excomunicacion. Aquesta s'acompanha d'una pena d'embarramement; o dins sa cèla, o dins un croton. La pena es pas un simple castig: es tanben lo rescat e la promesa d'emendament del colpable, çò permet de modular la sanccion segon lo repentir e lo perdon acordat, gatge de reconciliacion[7].
L'Inquisicion, utiliza las règlas monasticas ambBernat Gui, subretot, dins sa luta contra loscatars, fa la dralha a la procedura inquisitoriala encara en vigor amb lo jutge d'instruccion e la pena de reclusion de longa durada en preson (pena discrecionària de l'inquisitor, que la durada e las modalitats son pas conegudas del condamnat). Aquestas practicas contunhan, lasoficialitats etribunals d’inquisicion podent condamnar de laïcs a la preson[8].
Las penas èran moduladas de l'emmuralhament o emprisonament cap a un esstatut comparable a la residéncia susvelhada. La pena d'empresonament podava tanben èsser comuda en obligacion de realizar un pelegrinatge, mai sovent en Tèrra Santa, o en condamnacion a une emenda[9]. Tanben existissiá un agravament ultim lacarcer strictissimus, ont lo condamnat èra encadenat dins un croton e privat de tot contacte fins a sa mòrt[10].
Preson de La Force, carrièra de Saint-Antoine aParís. L'avent visitada en 1783, lo reformator anglésJohn Howard declara alara: « Los debitors son ara enviats dins la novèla preson de l'ostal de la Force, e los criminals a la Conciergeria o algran Castelet. La declaracion del rei, qu'anoncia aqueste cambiament, conten unes sentiments dels mai umans e dels mai enlusits a vejaire de l'administracion de las presons; sus la necessitat d'i establir d'infirmariá espaciosas e airadas per i plaçar los malauts; sus aquela qu'exigís que los colpables i sián destriats, qu'i aja de cort pels òmes, de corts per las femnas e pels prisonièrs de las diferentas classas. S'i anoncia l'abolicion entièra dels crotons sosterrens; e se la fonda sus aqueste principi, qu'es injust qu'aquestes que pòdon èsser inocents, subiscan primièrs lo castig dels colpables[11]. »Moneda intèrna a l'anciana preson de saint Lazare.
En 1670, la Granda Ordonança volguda per Loís XIV, considèra que l'empresonament constituissiá pas una pena mas una mesura preventiva, en espèra del jutjament o d'un castig. Se dich alara de « presa de còrs », definida per exemple per Guyot (1728-1816) dins sonRépertoire de jurisprudence:
« Es l'accion per que se sasit un òme al còrs per quin que siá afar criminal, en vertut d'un decrèt o ordonança del jutge. […] Per decretar un accusat de Presa de còrs, cal non solament que lo crime qu'es question merite una pena aflictiva o infamanta, mas encara qu'i aja contra l'accusat una pròva o al mens una mièjapròva resultanta d'una informacion prealabla. L'article 8 del títol 10 de l'ordonança del mes d'agost de 1670 admet pasmens diferentas excepcions a aquesta règla… »
Dins la dintrada« Prison », ont Guyot s'insurgís contra las malas condicions de detencion e s'estona de la persisténcia dels crotons, definís la preson coma:
« luòc de seguretat ont se reten l'accusat que meritèt que se decernisca contra el un decret de presa de còrs, e lo debitor contra que foguèt rendut un jutjament que lo condamne per còrs a pagar una quita soma, a que satisfaguèt pas. La Preson essent pas instituida per la lei coma un sejorn de pena, deuriá pas donar a aqueste qu'i es retengut d'autra contradiccion qu'aquesta d'èsser privat de libertat. »
Soslinha pasmens dins aqueste article l'existéncia d'unas excepcions:
« Malgrat qu'avèm dich que la Preson dega pas èsser considerat coma una pena, es pasmens verai que s'infligís per forma de correccion a aquestes que son arrestats jos l'òrdre del rei, o de la polícia, e que, après aver subit una captivitat mai o mens longa en proporcion de lor delit, son renduts a la libertat.
I a de cas, fòrça rares de vertat, ont un acusat es condamnat a la Preson perpetuala; mas es pas qu'una comutacion d'una pena mai fòrta, tal qu'aquesta de las galèras, o de la pena de mòrt, e es prononciada per letras del prince. »
La iérarquia sociala se torna veire dins las prisons d'Ancian Regim que comprenon dos quartièrs, lo quartièr del Comun (paures dormant sus la palha) e lo quartièr de lapistòla (rics pagant al jaulièr de costs de jaulatge per dispausar d'una cambra destriada e autras commoditats: manjar, beure, legir)[12].
Lo Penitencièr de Dorchester alNòu Brunswick,Canadà, que fa partit del Servici correccional del Canadà. Mes en foncion en 1880 coma peison de seguritat maximala, sevís en 2010 de luòc de detencion de nivèl mejan.
Dins son celèbre obratgeSurveiller et punir,Michel Foucault indica que son utilizacion coma pena sanccionant la delinquéncia es un fenomèn recent que s'instituèt de fach pendent lo sègle XIX, alara que primièrament la preson èran utlizada sonque per téner los prisonièrs en espèra d'una pena veraia, suplici, execucion o fòrabandiment. Los prisonièrs èran tenguts dins un mèsme espaci amb lors afars personals e devián pagar lor noiritura. La desorganizacion èra tala que los suspèctes d'un mèsme afar podavan aisidament s'entendre sus una version dels fachs abans lor procès.
Michel Foucault cita lo Grand Embarrament o encara La Nau dels fòls coma exemples particulars de privacion de libertat anteriors a l'epòca modèrna. Al contrari de la preson qu'establís una pena a la mesura de la peca, s'agissiá de fenomèns d'exclusion ont las populacions desviantas (delinquents, fòls, malauts, orfans, vagabonds, prostituidas, etc.) èran embarrats forra-borra fòra del vejaire de las gents onèstas sens autra ambicion que de los far desaparéisser.
L'emergéncia de la prison se faguèt amn una mesa al secret del tractament de la delinquéncia. Las execucions publicas se tenguèron dins de luòcs sempre mai discrets fins a èsser totalament retirats de la vista de la fola. Los suplicis considerats coma barbars devián èsser remplaçat per quicòm mai. Foucault indica que la causida de la preson es puslèu una causida per manca, a una epòca ont la problematica èra encara fòrça majoritàriament de castigar lo delinquent; la privacion de libertat èra la tecnica coercitiva mai evidenta e mens barbara que se podava imatginar. Afirma que dempuèi lo començament l'eficacitat de la preson foguèt discutida.
La preson evoluiguèt sul còp, venguèt çò que Foucault nomena una institucion disciplinària, son organizacion aven per objectiu un contraròtle total del prisonièr per una susvelhança discrèta de totes los instants[13]. Trobèt dins l'idèa delpanoptic deJeremy Bentham la perfiècha illustracion de la novèla tecnica carcerala.
L'analisi de Foucaud foguèt discutida e completada, per exemple amb las òbras de sociologia de l'experiéncia carcerala de Gilles Chantraine. Per el, se lo castig existís pas mai, a pasmens daissat la plaça a una autra forma de castig del còrs, prenent una forma mens violenta e en acòrdi amb las valors de las democracias occidentalas.
Las ambicions per la preson evoluèron amb lo temps. Pauc a pauc, l'idèa que lo presonièr deviá reparar lo mal qu'aviá fach a la societat emergiguèt dins los esperits. L'empresonament deviá donc s'acompanhar de trabalh, lo delinquent pagava en preson un deute, non pas a sas victimas mas a la societat tota, que son comportament aviá greujat. Après aver fach son temps e pagat son deute lo delinquent podava ne sortir blanquit per prene una partença novèla. Aquí encara l'aplicacion d'aqueste ideal foguèt pas considerada coma una capitada.
Una quatrena vision de la preson coma luòc de reeducacion es ara desaparegut. La preson aviá alara l'ambicion de cambiar los delinquents per los adaptar a la vida normala en societat. L'idèa fòrta èra aquesta del redreçament, donar una forma que cal a de delinquants qu'aurián « crescut de travèrs ».
La preson d'uèi es un eritatge d'aquestes ideals que ne s'exclusisson pas, la preson se justifica mai o mens segon los luòcs e los periòdes segon aquestes quatre ideals de l'embarrament.
Quand la privacion de libertat s'impausa al sègle XIX coma la clau de vòlta del sistèma penal, lo debat sus las modalitats d'administracion de la pena d'embarrament se pausa dins de tèrmes identics dins l'ensemble dels païses occidentals. S'inscriu dins la seguida de las reflexions dels juristas (Cesare Beccaria) e dels filantròps (John Howard) delsègle de las Luses e alara se crea d'organismes dedicats, coma la Societat reiala per la melhoracion de las presons en França (1819). Aqueste expertisa se pièja sus un veritadièr « torisme penitenciari »[14] que l'arquetipe es la seria de viatges realizats perJohn Howard, que percors de 1773 a 1777 l'Euròpa entièra, de la Russia al Portugal, per examinar los diferents sistèmas penitenciaeis[15]. Al Sègle XIX, lo passatge pels Estats-Units d'America s'impausa coma una estapa obligada per aquestas inspeccions comparativas, coma fa lo testimòni lo viatge començat perAlexis de Tocqueville eGustave de Beaumont, qu'es la matèria de lor libre,Del sistèma penitenciari als Estats-Units e de son aplicacion (1832). La preson genèra una literatura abondanta e un ret de correspondéncia internacional que trapa dins las annadas 1840 un encastre d'expression institucionalizat amb l'organizacion los primièrs congreses penitenciairis internacionals[16].
Aquestes debats s'organizan a l'entorn de dos grands pòls: un corrent filantropic que, portat per l'optimisme de las Luces sus las capacitats d'emendament de l'èsser uman, vòl far de la preson un luòc de redempcion e de reforma del condamnat; un corrent mai pessimista que, dobtant de la plasticitat de la natura umana, concep primièr la preson coma un luòc de peniténcia ont lo prisonièr deura purgar son deute al vejaire de la societat. Aquestas doas posicions s'exprimissonja dins los debatsrevolucionairis al subjècte del còdi penal de 1791: d'un costat,Lepeletier de Saint-Fargeau estima que la preson ofrís al condamnat « amb lo temps, la possibilitat e l'interés de venir melhor ». De l'autre,Brillat-Savarin, que ten la metamorfòsi del presonièr en bon ciutadan per una « fastuosa utopia »[17], se fa l'eraud de lapena de mòrt.
Lo punt màger de controvèrsia es aqueste de las condicions de la detencion. Se lo panoptic de Bentham reünís, en teoria al mens, un consens pro larg, l'adopcion de la cellula individuala fa l'objècte de vivas controvèrsas. Los dos principals modèls en concurréncia son americans: aqueste de la preson d'Auburn combina isolament cellular la nuèch e trabalh collectiu, mas dins lo silenci, un silenci impausat pel foet constata Tocqueville[18], pendent lo jorn; aqueste de Filadèlfia, realizat pels Quakers a Cheryl Hill (1822), impausa un isolament cellular de jorn coma de nuèch[19]; las passetjadas son individualas, los prisonièrs son menats uèlhs clucats fins a lor cellula. Dins l'un coma l'autre cas, pasmens, se considèra que l'isolament dels prisonièrs es indispensable per prevenir lo risc d'una corrupcion encara mai granda dels detenguts.
En França,Charles Lucas es lo cap dels detractors del cellular integral, jutjat tant dur qu'ipotèca tota escasença de reforma del prisonièr; belèu es tanben susceptible de le menar a la folia. Punt sus que los partisans de l'isolament fan intervenir l'autoritat de l'Acadèmia de medecina que lor dona rason per la votz del doctor Lélut[20]. La Glèisa catolica pren, ela, contra l'isolament total, al motiu que permet pas l'exercici collectiu del culte[21]. Contra Lucas i a per exepmle Beaumont e Tocqueville, que fustiga, en privat al mens, las utopias dels filantròps[22]. Se dobta de la capacitat reformatritz de la preson, levat benlèu pels mai joves dels detenguts, Tocqueville ne vòl far, primièr e sobretot, un organ eficaç de « defensa de la societat »[23].
Lo sistèma penitenciairi repausa sus la produccion de categorias de classificacion dels detenguts sempre mai finas. La separacion dels enfants s'impausa progressivament al sègle XIX, en metent en concuréncia dos modèls: aqueste de la preson per enfants, coma laPetite Roquette, que ven una de las referéncias en Euròpa e aqueste de la colonia penitenciària, expérimentat a partir de 1837 a Mettray. La colonia penitenciària de Mettray deFrédéric-Auguste Demetz se presenta coma un modèl alternatiu qu'entend regenerar los adolescents pel contacte amb la natura e lo trabalh de la tèrra. Inspira dirèctament de projèctes europèus, coma lo « Mettray hollandais » de Willem Suringar[24].
La separacion dels sèxes fa figura de veritable obsession pels teoricians penitenciaris, preoccupats dels dangièrs que fariá corrir la promiscuitat a la moralitat. A l'imatge de Bérenger, se considèra atal que cal « que los dos sèxes se vejan pas jamai, ne s'ausiscan pas jamai, e assistiscan pas quitament en comun [...] al servic divin »[25]. Las femnas an alara lors luòc de detencion separats, coma laSaint-Lazare a París. Tanben, los minors son embarrats dins de bastits o d'alas diferentas dels detenguts majors d'edat.
La natura dels crimes e dels delits, las recompensas e las punicions son d'autres principis de diferenciacion. Cambiadissas al gra de la conjonctura politica, las condicions de detencion de prisonièrs politics son tradicionalament mai soples qu'aquestes dels drechs comuns.
En França, per exemple, los detenguts en Detencion proventiva e los detenguts condamnats son pas mesclats en cellula. E a vegada dins de bastits des separats.
LoLouisiana State Penitentiary, una preson delLouisiana Department of Public Safety and Corrections, la Parròquia de Feliciana Ouest,Loïsiana, EUA
La pena de preson pòt:
costar car a la comunautat nacionala;
complir pas lo ròtle previst;
aver d'efièch secondaris negatius. La privacion de libertat es durament sentida pels prisonièrs e dins unes cases, la preson pòt nòser a la capacitat de s'autodeterminar donc a la reinsercion du prisonièr.
Per aquestas rasons, la majoritat de las democracias preveson de condamnacions e de penas de substitucion (o penas alternativas) coma:
un trabalh d'interés general;
lo pòrt d'un braçalet electronic de susvelhança fixe o mobil;
una emenda (que pòt s'apondre a l'incarceracion);
un sursís a la pena de preson: sovent acompanhat d'una mesa a l'espròva (obligacion de sonhs, de trabalh, de formacion, d'indemnizacion de las partidas civilas, etc.). Lo nonrespècte d'aquesta mesa a l'espròva entraïna una revocacion de l'ajornament. Lo condamnat va alara purgar sa pena en preson. A aquesta s'apondrà possiblament a sa novèla pena;
un ajournament de la pena;
un plaçament exterior;
la confiscacion dels objèctes avent permes la realizacion de las infraccions.
Uèi, dins la majoritat dels païses, la sola autoritat podent metre en preson una persona es lajustícia. Pasmens, d'autras formas de privacion de libertat pòdon, segon los païses, èsser decidadas per d'autras autoritats (polícia,armada,doanas,mètges, etc.).
Los quatredrechs fondamentals de l'Òme son, segon laDeclaracion dels drech de l'Òme e del ciutadan de 1789, lalibertat, laproprietat, la seguretat e la resisténcia a l'opression; lo primièr d'aquestes drechs es – per natura – suspendut pendent la durada d'una pena carcerala. Mas lo segond e lo tresen (proprietat e seguretat, es a dire la proteccion contra un empresonament arbitrari) son, eles, garantits, un còp realizats los pagaments de domatge e interés a las victimas al subjècte de la proprietat.
En practica, la pena de preson pèsa sus fòrça drechs fondamentals (expression, vida defamilha,drechs civics, intimitat, dignitat, sexualitat, accès a lasantat, a l'educacion e a lacultura). Pauc a pauc, los detenguts aquerisson lo drech de contestar las decisions de l'administraccion penitenciària, amb de variacions importantas segon los païses e los epòcas. Atal, loConselh de l'Euròpa publiquèt las Règlas penitenciàrias europèas que pòrtan a l'encòp suls drech fondamentals de las personas detengudas, lo regim de detencion, la santat, l’òrdre e la seguretat dels establiments penitenciaris, lo personal de l’administracion penitenciària, l’inspeccion e lo contraròtle de las presons. L'Ofici de las Nacions unidas contra la dròga e lo crime tanben demanda los sonhs especials pels vulnerablas, coma las personasandicapadas eLGBT segon la Convencion relativa als drechs de las personas andicapadas e losPrincipis de Jogjakarta, tant que laConvencion contra la tortura e los autres tractats suls drechs de l'Òme[26].
A causa de las condicions de vida fòrça duras, a vegada inumanas, e del manca de mejans donat a l'institucion carcerala que siá al personal o al material[27], d'associacions coma l'Observatòri internacional de las presons (OIP) o Ban Public (París) lutan per l'umanizacion de las condicions de detencion.
Las criticas e opausants a la preson evòca sovent una citacion sovent atribuida aAlbert Camus en francés e aFiodor Dostoïevski en anglés: « Podèm jutjar del gra de civilizacion d'una nacion sonque al visitar sas presons » o « l'Estat de drech deu pas s'acabar a la pòrta de las presons ».
De movements, qualificats d'abolicionistas s'opausan al quita principi de la preson.
La luta per l'abolicion de las presons foguèt fòrta en França a la fin de lasannadas 1970, amb la creacion per d'intellectuals (comaMichel Foucault ePierre Vidal-Naquet) del Grop d'informacion sus las presons (GIP), puèi del Comitat d'accion dels presonièrs (CAP) per de presonièr e expresonièrs.
D'autres, comaThierry Lévy, penson que las novèlass tecnologiasbiometricas permetrián de se passar de la preson, tut en efectuant un contraròtle real e penós suls condamnats. Existís une inspiracion libertària que dempuèis de temps, milita contra la quita institucion de la preson, coma instrument al benefici de l'expleitacion. Dins aqueste vam i a lo biologistaThierry Lodé oCatherine Baker, qu'estiman que la preson es una institucion nefasta e criminogèna[28].
A la diferéncia del corrent precedent, los reduccionistas volon pas suprimir la preson, mas la reservar a las personas mai dangierosas. Partent del principi que la preson es la pena mai cara (còsta 3 700 € per mes e par detengut en França en 2010), la mens eficaça (los taus de recidiva a la sortida son mai importants que per tota alternativa a l'incarceracion) e aquesta qui desocializa mai los individús puslèu que de permetre lor reinsercion, los reduccionistas prepausan de recorir en prioritat a las alternativas a l'incarceracion (obligacion de sonhs, seguit socioeducatiu, trabalh d'interés general, emenda, suspension del permés de conduire, sursís amb mesa a l'espròva, etc.) per la fòrça granda majoritat de detenguts qu son condamnats a de fòrça cortas penas de preson. La preson seriá alara sonque lo darrièr recors.
Uèi, las idèas abolicionistas son defendudas subretot dins de movements de presonièrs, de mutinarias e los tèxtes de revendicacion que sont alara publicats. Al quotidian, de novèls presonièrs formulan tanben una critica sociala qui va a vegada fins a la cauma concertada[29].
A causa dels costs d'un prisonièr, unes recomandan d'utilizar a maxim de penas de substitucion o al mens d’aleugiar las condicions de detencions ples prisonièrs mens dangieroses, coma aquestes condamnats per de delictes rotièrs. Un presonièr còsta en mejana 100€ per jorn en França, contra una soma de l'òrdre de 10 còps mendre pel braçalet electronic[30],[31]. La reduccion dels emprisonament permet aussi d'evitar la subrepopulacion carcerala[32].
Taus d'incarceracion per país per 100 000 abitants
Los Estats Units d'America son un dels païses avent la populacion carcerala mai nautat, amb 25 % dels presonièrs de la planèta per solament 5 % de la populacion mondiala.
↑Le motcarcer désigne un « lieu d'incarcération » alors queuincula peut désigner uniquement les chaines etcustodia la garde militaire ou d'autres formes de détention que la prison.
↑Marie-Sylvie Dupont-Bouchat, « Les prisons d'enfants. Du pénitencier à l'école de bienfaisance, en Belgique au XIXe siècle (1840-1914) », dans Remi Lenoir (dir.),Michel Foucault. Surveiller et punir : la prison vingt ans après. CREDHESS, Paris, 1996, p. 235.
↑Michelle Perrot, « L'Europe pénitentiaire », dansLes Ombres de l'historie. Crime et châtiment au XIXe siècle. Flammarion, Paris, p. 227.
Luigi Delia (dir.),Prison et droits: visages de la peine, dossier deL'Irascible n°5, Revue de l'Institut Rhône-Alpin de Sciences Criminelles, Paris, Éditions Campus Ouvert, 2015.
George Benguigui, Fabrice Guilbaud, Guillaume Malochet,Prisons sous tensions, Champ Social, 2011,[2]
Grégory Salle,La Part d'ombre de l'État de droit, Éditions de l'EHESS, 2009.
Annie Kensey,Prison et récidive, Armand Colin, 2007
Loïc Wacquant,Les Prisons de la misère, Raisons d’agir, 1999
