Fòrça saunós amb mai de 15 milions de mòrts, la guèrra marquèt prefondament la premiera partida dau sègle XX en causa de son intensitat, de sa durada e de l'aparicion d'armas novèlas (carris,gas de combat,sosmarins...). Favorizèt ansin la mesa en plaça d'organismes de regulacion de la violéncia entre estats coma laSocietat dei Nacions. Dins aquò, lei temptativas dauTractat de Versalhas d'empedir tota guèrra majora novèla mau capitèron totalament car lo conflicte entraïnèt un ensemble de crisis que menèron a laSegonda Guèrra Mondiala tre la fin deisans 1930.
Lei questions economicas ocupèron donc una plaça creissenta. D'efiech, se lo quadre economic, locapitalismeliberau, demorèt la nòrma fins a laguèrra, laGranda Depression de1873-1896 modifiguèt lo ròtle de l'Estat e entraïnèt un retorn progressiu dauproteccionisme. EnFrança, latarifa Méline (1892) ò la lèi de proteccion de l'agricultura de1897 ne'n foguèron d'exemples. Aquelei proteccions pesèron sus lei relacions internacionalas coma o mòstra la guèrra doaniera entreFrança eItàlia de1887 a1898.
Enfin, la concepcion de l'Estat deBismarck, ierarquica ecentralizada, aguèt tendéncia de negligir lei reaccions dei pòbles, en particular la fòrça daupanslavisme ò daupatriotismefrancés. Per exemple en1887, l'afaire Schnaebelé (un comissari arrestat illegament perAlemands après de sospicions d'espionatge) e la crisi boulangista manquèron de degenerar en guèrra tre la fin dau sègle XIX. De campanhas depremsa aumentèron la tension mai finalament, lapatz foguèt sauvada per una intervencion dirècta dau cancelier dins la liberacion dau comissari e la remanda daugenerau Boulanger per logovèrnfrancés.
Ansin, quand Bismarck demissionèt lo 18 de març de1890, après 18mes de coabitacion malaisada amb l'emperaire novèu,Guilhèm II, l'eveniment marquèt la fin d'una epòca perEuròpa e lo jornau satiric anglésPunch comentèt«Lo pilòt quita lo naviri».
Lapoliticaalemanda deGuilhèm II cambièt rapidament d'aquela deBismarck. D'efiech, l'emperaire novèu vouguèt establir la dominacion alemanda sus l'Euròpa Centrala e desvolopar son influéncia vèrs l'Empèri Otoman eChina. La solidaritat amb leis aliats d'Alemanha foguèt donc clarament afiermada e, pensant que França aviá ren a ofrir aRussia, lo raprochament entreAlemanha eRussia realizat per Bismarck foguèt delaissat. En1890, Guilhèm II refusèt donc de recondurre lotractat de Reassegurença amb lotsar. Secrèt, aqueu tractat secrèt èra un element important per leiRus car prevesiá una neutralitat alemand en cas d'atacaaustriana còntraRussia[2]. En consequéncia,Russia foguèt isolada dins leiBalcans còntraÀustria-Ongria e, enAsia Centrala, còntraAnglatèrra. Ansin, après de negociacions lòngas e malaisadas,França eRussia concluguèron una aliança militara lo 27 de decembre de1893 onte se considerèt tres situacions :
se França èra atacada perAlemanha òItàlia, l'Empèri Rus la sostendriá amb 800 000 soudats.
se leis empèris centraus atacavanRussia, 1 300 000 soudats francés serián mandats còntraAlemanha.
una mobilizacion parciala deis empèris centraus entraïnariá unamobilizacion generalafrancesa erussa.
En1898, aquel acòrd foguèt renforçat. Logovèrnfrancés acceptèt de sostenir lei pretencions russas dins leiBalcans e lei Rus faguèron la meteissa causa per lei revendicacions francesas sus Alsàcia-Lorena. Pasmens, aquela aliança, e mai s'èra defensiva, considerava per lo premier còp la possibilitat d'una guèrra generala. En particular, la mobilizacion generala automatica i èra un factor agravant dins lo cas d'una crisi importanta.
La construccion de l'Entenduda Corala e de la Tripla Entenduda
Paradoxalament, l'Entenduda Corala foguèt amorsada per lacrisi de Fachoda. En1898, una expedicion francesa comandada per locapitani Marchand agantèt lo fòrt de Fachoda. Lo govèrn francés esperava renegociar lei zònas d'influénça dins la region deSodan ambLondres. Pasmens, leiBritanics èran determinats e laflòta britanica efectuèt de demostracions davantBrèst eTolon constrenhentFrança de recular. En despiech de la tension e de l'umiliacion francesa, lei dos país rivaus comprenguèron adonc la necessitat de reglar sei diferentscoloniaus. Un acòrd se concluguèt donc lo 8 d'abril de1904 maugrat leis esitacions anglesas.
La decision britanica foguèt averada per lei necessitats de la corsa ais armaments navaus. D'efiech, lo comandament de la flòta anglesa decidiguèt en1889 d'aplicar la règla dau« Two Power Standard » que significava que la marina britanica deviá despassar de 10% lei segonda e tresena flòtas militaras acampadas. Dins aquò, l'esfòrç alemand dins la construccion navala obliguèt leis arsenaus de Grand Bretanha a lançar de projèctes fòrça costós. En1903, leis Anglés assaièron donc de negociar amb lo govèrn alemand que rebutèt tota concession, esperant obtenir mai.
L'acòrd entre Francés e Anglés pertoquèt solament de zònas d'influéncia (Marròc,Egipte,Siam...) e ges d'engatjament militar. Pasmens, tre1905, l'Ententuda Corala venguèt pus importanta qu'inicialament previst. Enfin, la construccion de laTripla Entenduda s'acabèt en1907 amb la resolucion dei problèmas coloniaus entreRussia eAnglatèrra. Menacèt desenant fòrtament la posicion deis empèris centraus.
Lacrisi de Tànger foguèt la premiera crisi deis ans d'avans la guèrra. Foguèt una consequéncia dau desvolopament de l'influénciafrancesa enMarròc a partir de1898. D'efiech, en novembre de1904, un prest francés arribèt a la mesa sota tutèla dei finanças marroquinas e a un quasiprotectorat.Alemanha foguèt pas consultada e lo 31 de març de1905, Guilhèm II anoncièt son intencion de defendre leis interès alemands enMarròc e l'independéncia de sonsultan. Unaconferéncia internacionala foguèt reunïda a Algesiras a partir de genier de1906 a la demanda dau sultan conselhat per leis Alemands. Pasmens, la conferéncia d'Algesiras mostrèt l'isolamentalemand e la soliditat de laTripla Entenduda,França obtenent lo contraròtle de lapolícia e dei finanças deMarròc.
Entre1906 e1911, l'anarquia que reinava enMarròc permetèt l'intervencion pus dirècta dei tropas francesas. Aquela intervencion èra pasmens contrària ai resultats de laconferéncia d'Algesiras. En1911, leisAlemands aprofichèron donc l'ocupacion deFes per mandar unacanonièra aAgadir causant una segonda crisi per obtenir dei compensacionscolonialas enCameron. Pasmens, la revendicacion alemanda sus tot loCòngo francés entraïnètEuròpa vèrs la guèrra. La flòta anglesa foguèt mobilizada mai ni França ni Alemanha èran lèstas a un conflicte major. En consequéncia, de negociacions dificilas comencèron e se concluguèron lo 4 de novembre de1911 : França poguèt establir sonprotectorat sus lei territòris marroquins en cambi de la cession de quauquei regions a la frontiera entre loCameron Alemand e loCòngo Francés.
Dins aquò, la crisi d'Agadir mostrèt que lei poissanças europèas podián recórrer a la guèrra per reglar sei problèmas. Ansin, mentre que lo centre de la diplomacia mondiala se desplaçava vèrs leiBalcans, la corsa ais armaments s'accelerèt.
En1908,Àustria-Ongria aprofichèt la desfacha russa, laRevolucion de 1905 còntra lo tsar e la Revolucion Turca de 1908 per annexarBòsnia e Ercegovina qu'ocupava dempuei 1878.Alemanha sostenguèt fèrmament son aliat enterin que França conselhava la prudéncia. La crisi se clavèt en abriu de1909 per un renforçament de l'aliança entreAlemanha eÀustria-Ongria. Pasmens,Itàlia, que revendicava la region austriana deDalmàcia e s'estimava umiliada, concluguèt un acòrd ambRussia. De mai,Russia obtenguèt de crèditsfrancés ebritanics per accelerar son redreiçament militar. Enfin, lei societats secrètasnacionalistas se multipliquèron dins lei país eslaus e l'Empèri Otoman accentuèt la turquificacion de sei províncias balcanicas, provocant l'ira deis estats crestians de la region.
Tres guèrras especèron l'Empèri Otoman entre1911 e1913. La premiera foguèt declarada per Itàlia en1911. S'acabèt per una victòria italiana facila, l'annexion deTripolitània e deisIllas de Dodecanès e d'ambicions novèlas per lei país balcanics. En1912, Russia encoratgèt donc la formacion d'una liga balcanica entreSerbia eBulgaria, ragantadas après perRomania eGrècia. En octòbre de 1912, leisOtomans foguèron escrachats dins lo corrent d'una guèrra de tressetmanas. Pasmens, la conferéncia deLondres de junh de 1913 contentèt pasGrècia,Romania eSerbia qu'ataquèronBulgaria. Una guèrra novèla comencèt donc en julhet de1913 e loTractat de Bucarèst modifiquèt lei cambiaments territoriaus, demenissent la part bulgara. En consequéncia,Bulgars eOtomans se raprochèron deis empèris centraus.
Leis autrei questions de la diplomacia internacionala
D'autrei questions marquèron la diplomacia internacionala, aumentant considerablament lei tensions europèas :
la question d'Alsàcia-Lorena èra lo contenciós internacionau pus grèu de la scena mondiala car opausava lei doas premierei poténcias militaras dau continent.
Lei tèrras irredentas (Dalmàcia,Ístria eTrentin), qu'èran de regions austrianas popladas per d'Italians, èran clarament revendicadas per Itàlia dempuei1896. Favorizèt un raprochament entreFrança eItàlia marcat per lo reglament de la questiontunisiana e de desacòrdis comerciaus (1898), un acòrdi coloniau pus generau per respectar leis interèsitalians enCirenaïca (1900) e, finalament, un acòrdi secrèt de neutralitat dins lo cas d'una guèrra generala (1902). Ansin, en1906,Itàlia sostenguèt lei pretencions francesas enMarròc.
La corsa ais armaments èra un autre factor d'instabilitat major de la politica internacionala. La reconstitucion de l'armada francesa entre1872 e1875 (servici militar obligatòri, aumentacion dau nombre d'oficiers, desvolopament de la pensada militara...) permetèt lo mantement d'unapatz armada maugrat un suplement de 80 000 soudats alemands decidit durant l'afaire Schnaebelé. Dins aquò, aquel equilibri foguèt romput per l'aliança entreFrança eRussia accelerant mai una corsa ais armaments dins tres domenis diferents.
D'en premier, la question deis efectius e la pensada d'une guèrra corta menèron en França e en Alemanha a la formacion d'armadas d'activa nombrosas e de resèrvas alemandas fòrça importantas per sostenir rapidament una lucha sus dos frònts. Ansin, en1914, França dispausava de 750 000 soudats operacionaus eAlemanha de 820 000. Leis autrei armadaseuropèas poguèron pas seguir aqueleis esfòrç mai la màger part se dotèt de capacitats importantas de mobilizacion.
Lo segond plan èra lo desvolopament de la poténcia de fuòc (artilhariá emitralhieras). Pasmens, èra dependenta dei plans militars. Loplan alemand Schlieffen, prevesent d'envolopar l'armada francesa per l'èst, necessitava unaartilhariá pesuga e mobila per destrurre rapidament leifòrtsbèlgas e blocar leis ofensivas francesas en Alsàcia-Lorena.França, amb de mejans pus limitats e unestat major cresent pas a l'artilhariá pesuga, preferiguèt privilegiar l'artilhariá leugiera e lo sostèn au rearmament rus.
Enfin, sus lei mars, lei flòtas anglesa e alemanda se liurèron una concurréncia acarnada. D'efiech, lo passatge dau carbon au mazot entraïnèt una aumentacion dei tonatges e deicanons embarcats. Ansin,Alemanha eAnglatèrra lancèron tres o quatre unitats majoras cada an durant aqueu periòde (amb sei naviris d'escòrta e d'acompanhament). Pasmens, maugrat la menaça,Londres gardèt son avantatge navau.
Lei tensions deis ans 1880-1910 favorizèron una generalizacion daunacionalisme enEuròpa. EnFrança, lacrisi de Tànger aguèt luòc durant l'amnista deis antidreyfusards. A partir de1908, lei sentiments antialemands venguèron un fenomèn massís. De son caire, enAlemanha, lei ligaspangermanistas entretenguèron l'agitacion en denonciant especialament lo risc d'enceuclament causat per l'aliança entreFrança eRussia. De fenomèns s'observèron dins leis autrei país e lei politicas de fermetat i èran donc encoratjadas.
Representacion de l'assassinat de l'archiduc eiretier d'Àustria-Ongria dins lo jornau satiricLe Petit Journal.
La crisi deSarajevo se debanèt en doas etapas pendent l'estiu de1914. Premier, après de manòbras militaras enBòsnia servent de demostracions de fòrça en seguida de la victòriasèrba de1913, l'archiduc eiretier d'Àustria-OngriaFrancés Ferrand e son esposa foguèronassassinats per un nacionalista sèrbe,Gavrilo Princip. Leis autoritats austrianas n'atribuiguèron la responsabilitat a la politica dau govèrn sèrbe e l'armada de l'empèri decidiguèt d'aprofichar la situacion per eliminar la poténcia sèrbaBalcans. Lo 6 de julhet,Alemanha donèt son sostèn a son aliada.
Lo 23, unultimatum foguèt mandat aiSèrbes perÀustria-Ongria demandant la revocacion deifoncionaris sostenent lei campanhas antiaustrians e la participacion de la polícia austriana a l'enquista. Aqueu darrier ponch veniá a transformarSerbia enprotectorat. Lo govèrn deBelgrad refusèt donc prepausant puslèu una mediacion internacionala sostenguda per loReiaume Unit. Mai lo 26,Alemanha quichèt l'Empèri Austrian de reglar lo problèma sèrbe rapidament e de metre l'Entenduda davant lo fach complit. Ansin, lo 28, la guèrra foguèt declarada per leis Austrians.
Dins aquò,Russia suportèt pas l'umiliacion coma per la crisi de1908 e la logica de blòt entraïnèt un conflicte generau. D'efèct, apielada per lo sostèn francés confiermat lo 25 de julhet,Russia decretèt la mobilizacion parciala lo 29, puei totala lo 30. Aquela mobilizacion èra en partida causada per lei dificultats tecnicas liadas ai gròssei distàncias russas. Pasmens, lo 31,Alemanha adreicèt un doble ultimatum exigent la desmobilizacion russa e de garantidas deneutralitat (lei fòrts deVerdun eToul) de part deFrança. L'endeman, Russia refusèt eBerlin li declarèt la guèrra. En consequéncia,França mobilizèt sei tropas eAlemanha deguèt tanben li declarar la guèrra lo 3 d'aost. Enfin, lo 4, l'invasion deBelgica per l'armada alemanda causèt la declaracion de guèrrabritanica en rason dauTractat de 1839 garantissent la neutralitat bèlga.
Premiera Batalha de Marna, Corsa a la Mar e estabilizacion dau frònt occidentau a la fin de 1914.
Lei fòrças s'afrontant en 1914 foguèron relativament equilibradas e l'unitat nacionala foguèt realizada per totei leigovèrns participant a la guèrra. L'Internacionala Socialista foguèt sospressa e, maugrat l'assassinat deJaurés, sei membres se raliguèron a sei país. De trèvas politicas e socialas foguèron establidas.
Pasmens, la guèrra corta esperada per lei militars aguèt pas luòc. Ansin, sus lo frònt oèst, leisAlemands executèron loplan Schlieffen atacantBelgica enterin que l'infantariáfrancesa èra blocada per leifortificacions deMetz. Remandats vèrsNancy, lei Francés perdèron labatalha dei Frontieras durant lo mes d'aost de 1914. Dins aquò, una seria de còntraofensivas conduchas pendent laBatalha de Marna (5-12 de setembre) obliguèron l'armada alemanda de se retirar susAisne. Lei doas armadas essent escagassadas, lo frònt s'estabilizèt aquí. Durant lei mes d'octòbre e de novembre, lei dos camps assaièron de se desbordar mutualament per l'oèst. Finalament, après aquelaCorsa a la Mar, lo frònt s'estabilizèt tanben e lei soudats deguèron cavar detrencadas per passar l'ivèrn.
A l'èst e au sud, la guèrra s'installèt tanben dins la durada. LeiRus ataquèron lo 15 d'aost e bateguèron leis Austrians dins lei Carpats. Pasmens, foguèron sevèrament vencuts per leis Alemands aTannenberg lo 27 d'aost eai Lacs Mazures lo 10 de setembre. Enfin, leiSèrbes resistiguèron ais assautsaustrians e reprenguèronBelgrad.
Inicialament negligidas per la perspectiva d'una guèrra rapida, lei poissanças neutras venguèron l'enjòc principau de ladiplomaciaeuropèa après lei premierei setmanas de conflicte. Dins l'espèr de participar a la patz finala dins de condicions favorablas, lo 1èr de novembre de1914, l'Empèri Otoman intrèt dins la guèrra amb leis empèris centraus per alunchar la menaçarussa sus lei Destrechs e per gançalhar la tutèla financiera deis Anglés e dei Francés.
Pasmens, la luchadiplomatica principala pertoquèt la participacionitaliana. D'efiech,Itàlia e son premier ministre proclamèron saneutralitat per obtenir lei tèrras irredentas. Dispausant de regions austrianas que li apartenián pas, l'Entenduda ne'n prometèt la possession ais Italians per lo Tractat de Londres lo 26 d'abriu de1915. De mai, de compensacions foguèron previstas en cas de desmembrament de l'Empèri Otoman.Itàlia declarèt donc la guèrra ais empèris centraus lo 20 de mai de1915.
Lei país balcanics cerquèron tanben lei melhorei compensacions a respècte dei consequéncias dei guèrras de 1912-1913.Bulgaria chausiguèt lo camp deis empèris centraus en setembre de1915 eRomania aqueu de l'Entenduda un an après. Enfin, Grècia, après de tensions importantas entre lo rèi favorable aisAlemands e lo premier ministre favorable a l'Entenduda, prenguèt lei parts dei segonds.
La perseguida dei combats a l'avantatge deis Empèris Centraus
En1915, lei combats se desvolopèron sus lei frònts occidentau e orientau. D'efiech, leis ofensivasfrancesas de mai e de setembre de1915 capitèron pas la pertusada dau fròntalemand. En revènge, leiAlemands enregistrèron unei victòrias còntra l'armada russa que perdètVarsòvia. De mai, l'intrada en guèrra dei tropas bulgaras provoquèt l'escrachament deSerbia que son armada deguèt batre enretirada a travèrs d'Albania fins a la mar per èsser reculhida per una flòta de l'Entenduda. Leis autreis ofensivas francesas e anglesas, per forçar lei Destrechs e ajudar lei Rus, foguèron arrestadas per lei Turcs dins leiDardanèls.
L'annada seguenta foguèt l'annada de labatalha de Verdun. L'objectiu deis Alemands èra d'infligir dei pèrdas colossalas e irremplaçablas per l'armada francesa gràcias a una concentracion importanta d'artilhariá pesuca còntra una posicion malaisada de defendre per leiFrancés. Pasmens, après dètz mes de combats acarnats e saunós, leis Alemands foguèron rebutats e lo nombre de mòrts èra similar per lei dos camps. Sus leis autrei frònts, la granda ofensiva de l'Entenduda lòng deSoma se turtèt a una resisténcia alemanda ben organizada e mau capitèt. A l'èst, leis Austrogermans contunièron d'avançar. En particular, l'armada romanesa subiguèt plusors desfachas grèvas e lo país foguèt quasi entierament envaït. L'arribada de de renfòrç rus permetèt pasmens de tenir lei Romanés dins la guèrra.
Sus mar, leisAlemands temptèron de rompre loblocusbritanic. Un rescòntre important aguèt luòc entre lei doas flòtas a labatalha de Jutlàndia (31 de mai - 1èr de junh de1916). Se la marina britanica i conoguèt quauquei dificultats en causa d'una organizacion marrida, capitèt de repossar son adversari. Ansin, après aquela batalha, la flòta de superficia alemanda restèt dins seipòrts per lo rèsta de la guèrra. En plaça, leis Alemands decidiguèron d'entraïnar la guèrrasosmarina a outrança maugrat l'ostilitat creissenta deisEstats Units.
Anóncia oficiala de la rompedura dei relacions diplomaticas entreWashington eBerlin en febrier de1917.
La guèrrasosmarina a outrança comencèt lo 1er de febrier e denaviris nombrós foguèron aprefondats per leisAlemands. Pasmens, leis atacas còntra lei naviras neutres entraïnèron la declaracion de guèrra deisEstats Units lo 6 d'abriu de1917. Lei convòis sus l'Ocean Atlantic foguèron adonc mielhs escortats per l'ajuda de renfòrç eissits de laflòta estatsunidenca.
Pasmens, en1917, leisEstats Units avián pas d'armada permanenta e poguèron pas mandar immediatament de soudats enEuròpa mentre queRussia èra mesa fòra combat. D'efiech, après lei revolucions de febrier e d'octòbre de 1917, leibolchevics prenguèron lo poder e decidiguèron de se retirar de la guèrra. LoTractat de Brèst-Litovsk, conclús lo 15 de decembre, marquèt la victòria deis empèris centraus sus lo frònt èst. De mai, permetèt lo transferiment dei soudats alemands vèrs lo frònt oèst. Enfin, totalament enceuclats per lo retirament rus, leiRomanés capitulèron tanben.
Per lei Francés, la prima de 1917 foguèt marcada per la revirada murtriera de l'ofensiva còntra loCamin dei Damas lo 9 d'abriu. Demutinariás esclatèron lei 17 d'abriu e 10 de junh dins la mitat deiregiments francés. Lo remplaçament daugenerau en cap de l'armada francesaRobert Nivelle perPhilippe Pétain e quauqueis execucions restabliguèron l'òrdre. Pasmens, fàcia a l'avantatge numeric deisAlemands, leiFrancés e leisAnglés deguèron recular davant Amians e sus Marna. LeisItalians foguèron egalament desfachs aCaporetto lo 24 d'octòbre perdent plusors desenaus de miliers d'òmes e reculant de140 km.
Aquelei dificultats entraïnèron la formacion degovèrns autoritaris per luchar còntra lei crisis morala e sociala causadas per lo conflicte. Ansin,Georges Clemenceau enFrança,David Lloyd George auReiaume Unit,Vittorio Emanuele Orlando enItàlia ò l'estat major alemand impausèron una guèrra totala per obtenir lacapitulacion sensa condicion de l'enemic. La repression de l'agitacion sociala permetèt adonc de restablir l'òrdre dins la societat per la fin de 1917. Lopropaganda foguèt tanben renforçada.
Sei succès de1917-1918 escagassèron l'armada alemanda e sei resèrvas. De mai, l'arribada daucòrs expedicionariestatsunidenc e deicarris de combatfrancés eanglés cambièron lo cors de la guèrra autorizant lo mandadís de renfòrç e l'organizacion d'ofensivas sus lei frònts segondaris. Premier, Bulgaria foguèt vencuda per l'armada de Tessalonica comandada perFranchet d'Espérey e compelida a la signatura d'unarmistici lo 26 de setembre de1918. Lo 30 d'octòbre, foguèt lo torn de l'Empèri Otoman après la pèrda deSiria còntra lei tropas daugenerauAllenby. Enfin,Àustria-Ongria, après una desfacha vèrsVittorio-Venetto còntra leisItalians e lei revòutas dei pòbles de l'Empèri, cessèt lo combat lo 3 de novembre.
Esquèma generau de l'Ofensiva dei Cent Jorns (setembre-novembre de 1918).
Lo 26 de març de1918, l'Entenduda reorganizèt son comandament eFerdinand Foish venguèt cap dau frònt oèst. Sa nominacion melhorèt la coesion dei tropas e permemèt de resistir a l'ofensiva alemanda de julhet de 1918. Puei, una còntraofensiva, lo 8 d'aost, remandèt leis Alemands sus lei posicions ocupadas vèrs la prima de 1918. Foguèt lo començament de l'ofensiva dei Cent jorns e de laretirada alemanda. Pasmens, l'armada dau Reich conservèt sa combativitat e son organizacion, reculant lentament vèrs la frontiera puei a travèrs deBelgica.
En revenge, a l'arrier, lo poder se descompausèt. Pendent lo mes de setembre, lo comandant en cap alemand,Erich Ludendorff, assaièt d'obtenir un armistici immediat. Pasmens, lo 4 d'octòbre, lo president estatsunidencWilson exigiguèt aperavans la formacion d'un govèrndemocratic. Lei militars alemands temptèron donc de perseguir lei combats mai finalament, Lundendorff foguèt demés de son pòste lo 26 e la revolucion comencèt entre lo 3 (mutinariá dei marins de Kiel) e lo 9 de novembre (revòutas dins Berlin e Munic). Lo cancelierMax de Bade proclamèt l'abdicacion de l'emperaire e de son eiretier e la formacion d'un govèrn provisòri dirigit per lo socialistaFriedrich Ebert. Enfin, lo 11 de novembre de 1918, l'armistici foguèt signat amb l'Entenduda laissant lei militars cridar a la traïson.
LoTractat de Versalhas foguèt lo tractat de patz entre leis Aliats venceires de la guèrra e leisAlemands. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919. Leifrontieras alemandas foguèron redessenhadas au profiech deFrança, dePolonha, deBelgica e deDanemarc. Ansin, Alemanha perdèt 15% de son territòri continentau e 10% de sa populacion. Lei transformacions principalas foguèron :
França recuperèt Alsàcia-Lorena. De mai,Sarra èra occupada per 15 ans.
lei territòris poplats per de populacions danesas poguèron rejónherDanemarc per referendum. Lei vilas d'Aabenraa, Sønderborg e Tønder diguèron de òc per aqueu restacament en1920.
de territòris de l'èst d'Alemanha venguèron polonés eDanzig venguèt una vila liura per garantir un accès a la mar ai Polonés.
LoTractat de Sèvres foguèt lo premier tractat de patz amb l'Empèri Otoman signat lo 10 d'aost de 1920. Lo país foguèt desmembrat entreGrècia,França,Anglatèrra eItàlia. De mai, foguèt creat d'estatscurd earmèni. Pasmens, aqueu tractat renforçèt lo movement nacionalista deMustafa Kemal qu'o refusava e menèt una tiera de guèrras entre1920 e1922 per mantenirAnatolia sota contraròtle turc. S'acabèt per la victòria dei tropas turcas nacionalistas e la desfacha ò lo retirament dei país ocupants.
Untractat novèu foguèt donc conclús lo 10 d'aost a Lausana.Turquia – qu'aviá remplaçat l'Empèri Otoman disparegut – obtenguèt sei frontieras modèrnas amb l'annexion dauCurdistan e de l'Armenia Turcs e un cambi d'abitants ambGrècia. Enfin, lei destrechs deiDardanèls e dauBosfòr foguèron dubèrts au comèrci internacionau.
LoTractat de Neuilly amb Bulgaria foguèt signat lo 27 de novembre de 1919.Romania annexèt la Dobròtja Meridionala,Grècia recebèt laTràcia Occidentala eIogoslavia recuperèt quauquei territòris macedonians. De reparacions foguèron egalament previstas e l'armada bulgara foguèt limitada a 20 000 òmes.
Quasi 9,7 milions de soudats foguèron tuats pendent la guèrra per lei combats, leimalautiás, leis accidents ò la captivitat. Lei bleçats èran aperaquí 21,2 milions. Lei pèrdas civilas foguèron tanben importantas, en particular dins leis empèris centraus que sofriguèron daublocus navau organizat per leis Aliats. Ansin, quasi 6,8 milions de civius moriguèron pendent la guèrra. En causa d'una estrategia fòrça ofensiva e d'una populacion pus granda, lei pèrdas de l'Entenduda foguèron pus importantas : 5,7 milions de soudats e 3,6 milions de civils mòrts e 12,8 milions de bleçats. Leis empèris centraus foguèron mens tocats mai, proporcionalament, lei pèrdas civilas foguèron pus importantas ambé 4,0 milions de soudats e 3,1 milions de civils tuats o mòrts durant la guèrra. EnAfrica, lei pèrdas, en particular per lei civius, son totjorn mau conegudas. Pasmens, deguèron èsser fòrça importantas car leis operacions militaras entraïnèron una famina grèva dins mai d'una region.
Maugrat quauqueisindustrias florissentas a la fin de la guèrra, la situacion economica dei participants au conflicte es fòrça malaisada. D'efiech, lei despensas de la guèrra son estimadas a 340 miliards de dolars e lei destruccions son importantas. Lei principalas foguèron concentradas dins certanei zonas comaBelgica ò lei regions dau nòrd-èst deFrança ò d'Itàlia. Pasmens, d'autrei regions foguèron egalament tocadas per de combats. Ansin, lei país pus grands d'Euròpa veguèron una diminucion importanta de sei produccions industrialas : -38% per França entre1913 e1920, -39% per Alemanha... etc. De mai, leimonedas foguèron afeblidas per l'aumentacion de la quantitat de sòus en circulacion. Per exemple, foguèt multiplicada per 11 au Reiaume Unit. Lei resèrvas d'aur èran donc pas sufisentas per garantir sei valors. Enfin, totei leis estats europèus son egalament fòrtament endeutats.
L'emergéncia deis Estats Units coma poissança majora
Se la participacionestatsunidenca demorèt militara febla amb lo mandadís d'uncòrs expedicionari de quauquei milions d'òmes enFrança, lo ròtle deWashington durant lo conflicte foguèt decisiu e li permetèt de venir una poissança militara majora en aprofichant lei dificultats economicas e financieras dauReiaume Unit e deFrança. D'efiech, se la situacion deLondres èra pas catastrofica, la vila perdiguèt sa posicion de premiera plaça financiera mondiala au profiech deNew York. La posicionfrancesa èra pus malaisada car lo país aviá un deute important e foguèt donc obligat de tenir mai còmpte deis interès estatsunidencs durant leis ans 1920-1930.París poguèt ansin pas empedir la renaissença de la poissança alemanda.
Organizacion prefigurant l'ONU, laSocietat dei Nacions (SDN) foguèt creada en1919 per constituïr un forum permetent aisestats de discutir de problemas internacionaus. Aquò foguèt la premiera temptativa de limitar l'utilizacion de la violéncia per leis estats dins lo reglament dei crisis leis opausant. En plaça, l'organizacion voliá promòure l'usatge de la negociacion collectiva e lo desarmament generau. Gràcias au sostèn de mai d'un govèrn, capitèt de resòuvre divèrsei crisis dins lo corrent deis ans 1920. Dins aquò, èra pas adaptada a l'aparicion dei regimas autoritaris emilitaristas caracteristics deis ans 1930 e poguèt pas empachar laSegonda Guèrra Mondiala.
Eliminada de la guèrra en1917,Russia èra devesit entre plusors corrents revolucionaris ostils. Aquela situacion menèt au començament de plusors guèrras que se superpausèron amb d'alianças de circonstància e de temptativas d'intervencion estrangiera destinadas a sostenir certanei camps. D'un biais generau, aguèron luòc :
un conflicte centrau opausèt lei bolchevics daugovèrncomunista deLenin (lei Roges) ai partisans d'una restauracion de la monarquia ò dauGovèrn Provisòri qu'aviá prés lo poder en febrier de1917 (lei Blancs). S'acabèt per una victòria dei Roges maugrat lo sostèn portat ai Blancs per divèrsei poissanças occidentalas.
de conflictes frontaliers entre lei movements russas e divèrsei pòbles periferics desirós de restaurar sonindependéncia. Aquò menèt a l'independéncia dePolonha, deFinlàndia, dei tres estats baltics e deTannú Tuva. En revènge, leis independentistasucraïnians ecaucasians foguèron batuts ò obligats de demandar la proteccion dei Roges.
de conflictes locaus entre d'autrei movements coma aqueu entre laMakhnovchtchina e lei Blancs ò entre laLegion Checoslovaca e lei Roges.
Lo resultat principau d'aquela guèrra saunosa foguèt la formacion de l'Union Sovietica, proclamada lo 30 de decembre de1922 perLenin.
↑D'efiech, après sei victòrias de1866 còntraÀustria e de1871 còntraFrança,Alemanha èra vengut la premiera poissança continentala. Pasmens, per mantenir aquela posicion, Bismarck aviá refusat de desvolopar una marina (per pas mau contentar loReiaume Unit) ò d'esquichar seis adversaris (per pas entraïnar la formacion d'una aliança generala còntraAlemanha).
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.png)
.png)