Polonha (enpolonés:Polska[ˈpɔlska]ⓘ), oficialament laRepublica de Polonha ( en polonés:Rzeczpospolita Polska), es unpaís d'Euròpa Centrala que se situa au sud de laMar Baltica e au nòrd de l'arcmontanhós dei Carpats. A unafrontiera ambé l'enclavarussa deKaliningrad au nòrd,Lituània au nòrd-èst,Bielorussia a l'èst,Ucraïna au sud-èst, laRepublica Chèca eEslovaquia au sud eAlemanha a l'oèst. Sacapitala esVarsòvia. Aquelestat apareguèt dins lo corrent dau sègle X a partir de tribüs eslavas installadas dins la region dempuei au mens lo sègle precedent. A la fin dau sègle XIV, formèt una union poderosa ambé lo Grand Ducat deLituània e venguèt la poissança principala d'Euròpa Centrala sota la direccion de la dinastia Jagellon. Pasmens, se turtèt ai desvolopaments deRussia, de l'Empèri Otoman e dePrússia. Après un declin lòng, son territòri foguèt partejat entreRus,Austrians ePrussians entre1772 e1795. Pasmens, la populacion polonesa mantenguèt son unitat culturala dins lo corrent dau sègle XIX e, après unei reviradas, capitèt de restaurar son independéncia en1918 après l'afondrament deis empèris centraus e de l'Empèri Rus. Dins aquò, en1939, la Polonha restaurada foguèt atacada e ocupada per l'Alemanhanazia e per l'URSS au començament de laSegonda Guèrra Mondiala. A la fin de la guèrra, lo país foguèt integrat au sen dau blòt sovietic fins a l'afondrament dei govèrns comunistas europèus a la fin deis annadas 1980. A partir de1991, adoptèt lo sistèma economic capitalista, intrèt au sen de l'OTAN e de l'Union Europèa.
Topografia de Polonha.Carta dau bacin deVistula que domina la màger part dau territòri polonés.
Polonha a un territòri de 312 692 km² relativament bas que sonaltitud mejana es de 173mètres. Ansin, solament 3% de sa superficia, situada lòng de lafrontiera sud, a unaaltitud de mai de 500mètres e dins lo sens contrari, 60 km² an una altitud negativa dins la region deGdansk. Aqueu territòri pòu se devesir entre cinc zònas principalas :
lo plan centrau es la zòna pus importanta. S'estend de la frontiera occidentala, ont es relativament estrecha, vèrs lonòrd e losud en direccion de lafrontiera orientala onte s'alarga. Lo territòri i es pron plan e format d'unjaç sedimentari e copa per de vaus fluvialas.
au sud dau plan centrau, se situa una faissa de 90 a 200quilomètres de largor. Es subdevesit en zònas pus pichonas definidas per sonaltitud mejana qu'aumenta en direccion dau sud. Lo relèu i demora relativament bas mai i es pus marcat.
lei plans costièrs lòng de laMar Baltica son una zòna litorala d'altitud bassa. La costat i foguèt faiçonada per l'accion de la montada de lamar après la fin daudarrier periòde glaciari e per lo depaus de sediments marins. Aqueu procès entraïnèt la formacion de doas baias importantas lòng dau litorau que son labaia de Pomerània a l'oèst onte se traiOder (frontaliera ambAlemanha) e labaia de Gdansk a l'èst onte se gitaVistula qu'i forma undeltà vast.
la region dei lacs es situada au nòrd-èst dau plan centrau entre laMar Baltica eLituània. De còlas bassas e unei lacs i foguèron formats per l'accion deglacièrs dispareguts dempuei la fin daudarrier periòde glaciari. Es cubèrta per deseuvas ancianas que fan partida dei darrierei seuvas primitivas d'Euròpa.
la regions pus meridionala es formada per demontanhas que fan partida de la zòna nòrd de la cadena deiCarpats. Un quinzenau de cimas i passan 2 000 mètres d'altitud, compres lomont Rysy (2 499-2 503 m[1]) qu'es lo ponch culminant dau país.
L'idrografia de Polonha es caracterizada per un escorrement que va dau sud vèrs lo nòrd. Es a l'origina de la formacion de dos sistèmas idrografics centrats sus leifluvisVistula eOder. La mitat orientala dau país es drenada perVistula (1 047 km e debit finau de 1 054 m3/s) e seisafluents, especialamentBug (772 km).Oder (854 km e debit finau de 529 m3/s) e son afluentWarta drenan lo tèrç orientau de Polonha. Pasmens, en causa de la preponderància dei regions planas, lo debit dei rius es sovent entravat e existisson dos periòdes anuaus de venguda deis aigas causada per la fonda deinèus a laprima e per de pluejas importantas dins lo corrent de l'estiu (generalament julhet).
Lei factors d'aqueu clima despendon principalament deis interaccions dei massas d'èr vengudas d'Euròpa Occidentala, de laregion artica a la partir de l'ocean Atlantic e dau corrent subtropicau vengut dausud. Lo corrent artic domina durant la màger part de l'annada mai son influéncia es sovent moderada per lei dos autrei corrents pus cauds. Aquò es a l'origina de precipitacions abondosas (plueja enèu), denèblas e denívols. Lei precipitacions anualas son d'aperaquí 600 mm sus la màger part dau territòri que pòu agantar 1 300 mm dins lo sudmontanhós e demenir fins a 500 mm dins la region deVarsòvia e lo quart nòrd-èst. La màger part dei precipitacions a luòc d'estiu.
Latemperaturaestivenca mejana despend de lalatitud e de l'altitud e se situa entre 18 e 30°C. Es pus importanta enSilèsia Bassa onte lei valors mejanas son compresas entre 24 e 32°C. Au contrari, es pus freja lòng de lafrontiera ambéBielorussia eLituània. Latemperaturaivernenca mejana es egala a 3°C mai pòu demenir fins a -6°C dins lo nòrd-èst. Pasmens, dins lo cas d'una disparicion de la moderacion entre lei massas d'èr caudas e frejas, la temperatura es dirèctament influenciada per lei corrents artics e pòu venir polara ambé de mesuras enregistradas a -40°C dins leimontanhas dau sud.
En2013, la populacion polonesa èra formada de 38,4 milions d'abitants. Èra principalament gropada dins lo sud e lo centre dau país onte se troba leis aglomeracions pus importantas dau país (Katowice eCracòvia dins lo sud, Wroclaw dins lo sud-oèst, Lodz, Poznan eVarsòvia dins lo centre). D'autrei centres de populacion importants se situan lòng dau litorau de laMar Baltica (Gdansk, Szczecin). Pasmens, la màger part dau nòrd de Polonha, especialament lo nòrd-èst, es mens poblat.
Dins lo corrent de laGuèrra Freja, la demografia polonesa conoguèt una aumentacion importanta evolucionant d'aperaquí 30 milions en1960 a mai de 38 milions en1991. Pasmens, a partir d'aquela annada, lo desvolopament de l'inseguretat sociala consecutiva au periòde de transicion vèrs lo capitalisme e l'emigracion massiva vèrs leis autrei país de l'Union Europèa entraïnèron un alentiment dau nombre de naissenças e una demenicion de la populacion que passèt de 38,7 milions en1997 a 38,1 milions en2007. A l'ora d'ara, la crisi economica enEuròpa Occidentala a entraïnat un retorn parciau dei populacions emigradas e la populacion a aumentat tornarmai leugierament dempuei2010. Una aumentacion leugiera dau taus de feconditat sostèn tanben aquela tendància mai Polonha fa partida dempuei leis annadas 1990 deis estats amb un nombre de naissença feble.
Lopolonés es lalenga oficiala daupaís e es parlat per la quasi totalitat deis abitants. Se devesís entre quatre dialèctes principaus mai undialècte pus rar e limitat a la region montanhosa deiTatras. Lei regions principalament poblats per de populacions germanicas avans1944-1945 presentan una mescla de divèrseidialèctes aduchs per de populacions polonesas en provenença deis autrei regions. Certaneivilas importantas, comaVarsòvia, an lo sieudialècte.
Locashob es reconegut coma lenga cooficiala enCashobia dins la region deGdansk. En2011, èra parlat per 106 000 personas qu'èran sovent au minimum bilingüas[2].
Enfin, lòng de lafrontiera orientala e sud-èst, divèrsei minoritats lingüisticas (lituaniana,bielorussa,ucraïniana erusyna) existisson. Aquelei lengas an ges d'estatut sus lo territòri polonés.
Avans laSegonda Guèrra Mondiala, Polonha èra unpaís en majoritat catolica (aperaquí 65%) mai presentava de minoritats substancialas d'ortodòxs, deprotestants e dejosieus. Pasmens, lapolitica d'exterminacion sistematica dei josieus per leisAlemands causèt la disparicion de la màger de la minoritat josieva polonesa. Puei, la fugida dei populacions alemandas en fàcia de l'avançada dei tropassovieticas causèt la disparicion dei protestants. Aquò foguèt completat per una politica d'expulsion generala. Enfin, lo reculament de lafrontiera orientala laissèt en fòra dau territòri la màger part de sa populacion ortodòxa.
Tribüs principalas deis Eslaus Occidentaus ai sègles IX e X.
Lei vestigis de preséncia umana pus ancians sus lo territòri polonés datan de 500 000 avC. En causa deiglaciacions, aquela preséncia demorèt intermitenta. Leis abitats sedentaris pus ancians descubèrts per leisarqueològs foguèron creats au millenari IX avC per lacultura swideriense. A partir dau millenari V avC, la region — e tanben una partida vasta d'Euròpa Orientala — veguèt lo desvolopament d'un pòble protoeslau fins au millenari III avC. Aquò foguèt a l'origina de divèrsei culturas que se succediguèron :cultura de la terralha cordada (vèrs 3 000 - 2 200 avC),cultura d'Unetice (vèrs 2 300 - 1 600 avC),cultura de Trzciniec (vèrs 1 700 - 1 200 avC),cultura lusaciana (millenari I avC) ecultura de Przeworsk (sègles V-II avC).
Dins lo corrent de l'Antiquitat tardiva, l'influéncia germanic venguèt importanta, especialament dins lo nòrd de la Polonha actuala onte venguèt preponderanta ambé lacultura de Wielbark. En revènge, la màger part dau centre e dau sud demorèron sota l'influéncia de pòbleseslaus. Lo pus important èra leiLechites que se devesiguèt pauc a pauc entre unei tribús diferentas coma leiPolans dins la region de Granda Polonha ò lei Vislans dins la region de Pichona Polonha. LeiPolans venguèron rapidament lo grop dominant e formèron una societat ierarquizada au mens a partir dau sègle VIII. Lei premierei missionscrestianas foguèron mandadas dins la region au sègle IX.
Polonha se formèt a partir de la tribú deiPolans, establida dins lo centre de la region, que donèt lo sieu nom au país. En966, la conversion aucrestianisme daurèiMieszko Ièr (960-992) permetèt d'establir de relacions pus amaisadas ambé l'Empèri Germanic e de renfòrçar l'administracion dau reiaume gràcias a la creacion d'unevescat en968 basat dins lavila dePoznan. Mieszko capitèt tanben d'estendre sa dominacion vèrs lo nòrd, l'èst e lo sud.
Lo poder de ladinastiaPiast s'afebliquèt rapidament après la fin dau rèine deCasimir lo Renovaire (1039-1058). Aqueu declin foguèt agravat per l'abséncia d'una regla de succession clara que favorizèt lei tensions intèrnas.Boleslas III (1102-1138) assaièt de reglar aquela question ambé l'atribucion d'un ducat a cadun de sei fius. En despiech dau mantenement de la primautat de l'ainat ambé lo títol deprinceps ò desenior, aquò entraïnèt divèrsei tensions entre lei diferentei brancas dei Piast a afebliguèt mai ladinastia que deguèt tanben faciar lei revendicacions de l'aristocracia.
Aquò entraïnèt tres evolucions importantas au sen de la societat polonesa. De'n premier, lo prince principau dau país foguèt d'ara endavant designat per leiducs e leis autrei senhors importants. Dins lo corrent dei sègles seguents, aquò foguèt l'origina de lamonarquia electiva de Polonha. En mai d'aquò, l'aristocracia capitèt pereu de renfòrçar son poder gràcias au desvolopament d'una classa de senhors terrenaus, dichs magnats, pron poderós per menaçar l'autoritat deiducs. Enfin, laGlèisa acabèt lacrestianizacion de Polonha entre lei sègles XII e XIII. Gràcias a sei domenis, i venguèt una poissança importanta e un factor fòrça important de l'unitat nacionala que venguèt una preocupacion majora dauCatolicisme polonés.
D'aqueu temps, la region de Polonha deguèt tanben faciar l'expansion germanica en direccion d'Euròpa de l'Èst. Aquò comencèt au començament dau sègle XIII ambé l'iniciativa de senhors polonés d'installar de colonsalemands dins de regions gaire pobladas (Pomerània,Silèsia). Aqueu movement s'accelerèt dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIII e foguèt completat per l'installacion de populacions alemandas importantas dins leivilas polonesas. Pasmens, lo procès pus important dau periòde foguèt la demanda d'ajuda dau duc deMazòvia adreiçada en1226 a l'Òrdre dei Chivaliers Teutonics per luchar còntra de populacionspaganasbalticas. D'efèct, lei Chivaliers Teutonics capitèron rapidament de vencre lei pòbles locaus e installar de colons dins la region qu'anava venirPrússia.
Au sègle XIII e dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle XIV, leisestats polonés deguèron afrontar de pressions militaras importantas a l'èst e au nòrd e faciar unei desfachas grèvas. Entraïnèron l'afondrament de la màger part dei ducats de Polonha que son unitat se reformada a l'entorn de la Pichona e de la Granda Polonha pendent lo rèine deCasimir III lo Grand (1333-1370).
La premiera menaça venguèt dau frònt orientau ont una armadamongòla ataquèt lo país en1241. Capitèt de pilharCracòvia e d'anientar la màger part de l'aristocracia polonesa aLegnica. Pasmens, en causa de la mòrt dau khanOgedei, lei Mongòls deguèron se retirar per participar a la succession a la tèsta de l'Empèri Mongòl e se contentèron d'aquelei succès. Leis destruccions causadas per aquela invasion entraïnèron la fragmentacion deSilèsia e deMazòvia. Puei, a partir dau començament dau sègle XIV, lo frònt nòrd e lei Chivaliers Teutonics venguèron lo problema militar major de Polonha quand l'Òrdre acomencèt una politica d'expansion au detriment dei populacions localas. En1308, conquistèronGdansk puei tota la region dePomerèlia.
Tre la fin dau sègle XIII, lei dificultats militaras de Polonha entraïnèron la restauracion dau títol derèi. Aquò causèt inicialament de tensions suplementàrias ambéBoèmia que s'alièt ambé lei Chivaliers Teutonics. En fàcia d'aquela ostilitat,Ladislau Ièr lo Brèu (1306-1333) se raprochèt deisOngrés e subretot deiLituanians. Estabilizèt son autoritat sus lei Pichona e Granda Polonhas. Puei, son fiuCasimir III lo Grand (1333-1370) capitèt de restaurar tornarmai l'autoritat reiala gràcias a una tièra de victòrias militaras e de mesuras economicas ò administrativas. Lei pus importantas foguèron l'encoratjament donat aiJosieuseuropèus de venir s'installar sus lo territòri polonés per dinamizar l'economia dau reiaume en1334[3] e la fondacion de l'Universitat Jagellon. En revènge, l'aristocracia gardèt sa poissança e obtenguèt d'avantatges fiscaus importants pendent lo rèine deLoís d'Anjau (1370-1382), nebòt e successor de Casimir III, qu'èra ja rèi d'Ongria e deguèt acceptar divèrsei concessions per gardar sa senhoriá sus lo país.
Dirigit perLadislau II e son cosinVytautas, grand-duc deLituània, l'estat novèu venguèt rapidament una poissança importanta sus locontinenteuropèu. En1410, savictòria de Grunwald[6] li permetèt de destrurre la màger part dei fòrças de l'Òrdre Teutonic que venguètvassau de Polonha en1466 sotaCasimir IV Jagellon (1445-1492) après unei desfachas suplementàrias[7]. La màger part dau territòri teutonic (Pomerèlia,Dantzig,Prússia orientala) foguèt tanben annexada per lei Polonés. Lo rèsta demorèt sota lo contraròtle de l'Òrdre que perdiguèt sa poissança mai capitèt de gardar una autonòmia importanta dins la gestion de seis afaires intèrnes.
Polonha-Lituània dins lo corrent dau periòde de la dinastia dei Jagellon (1385-1572).
Lo sègle XVI constituís l'apogèu de Polonha-Lituània gràcias au mantenement de lapatz dins lo reiaume e d'una prosperitat economica certana. Aquò favorizèt lo desvolopament intellectuau polonés que venguèt un centre major de la culturaeuropèa.
D'efèct, gràcias ai revenguts deis exportacions deblat e defusta vèrs lo rèsta d'Euròpa, l'aristocracia polonesa capitèt de s'enriquir eCracòvia poguèt sostenir una Cort brilhanta. D'idèas novèlas apareguèron dins lo país coma lateoria eliocentrica deNicolau Copernic (1473-1543). La cultura s'i desvolopèt tanben, especialament lapoesia, sostenguda per la vida politica fòrça activa deis institucions e per laReformareligiosaprotestanta. Aquò favorizèt l'utilizacion de lalengapolonesa que comencèt de concurrenciar lolatin.
Leis institucions de lamonarquia polonesa foguèron un trach important de l'istòria dau país. Se formèron dins lo corrent dau sègle XVI a partir d'un senat format per lei prelats e lei senhors pus importants dau reiaume. Foguèt completat per una Dieta compausada de delegats de la noblesa (6% de la populacion au sègle XVI, 12% au sègle XVIII) amb un drech devetò. En causa de l'importància relativa de l'aristocracia a respèct dau rèsta de la populacion, aquelei assembladas representavan inicialament totei lei classas de la societat (dei senhors pus rics ai nobles locaus fòrça paures dei zònas ruralas). Pasmens, se concentrèron pauc a pauc sus la defensa dei privilègis fiscaus de l'aristocracia entraïnant lo blocatge progressiu deis institucions ai sègles seguents.
LaReformaprotestanta acomencèt tre1518 e unei nobles se convertiguèron rapidament, especialament au sen dei populacions delengaalemanda. En1540, un seisen de la noblesa èra venguda protestanta, principalamentcalvinista. Pasmens, au contrari d'autreisestatseuropèus, aquò entraïnèt ges de conflicte militar car leirèisSigismond Ièr lo Vièlh (1506-1548) eSigismond II August (1548-1572) decidiguèron d'adoptar una politica de tolerància que foguèt definitivament proclamada en1572. Pasmens, demorèron fidèus aucatolicisme e encoratjèron leis iniciativas de laGlèisa per contenir lei progrès protestants. Gràcias a un esfòrç important deijesuistas, lo calvinisme polonés intrèt en declin a la fin dau sègle XVI.
A partir de la fin dau sègle XV, Polonha-Lituània deguèt faciar l'aparicion de doas poissanças importantas au sud (Empèri Otoman) e a l'èst (Principat de Moscòvia) qu'assaièron de s'estendre au detriment dei dos país. Aquò entraïnèt de conflictes frontaliers importants dins lo corrent dau sègle XVI mai lei fòrças polonesas capitèron de protegir lo còr dau reiaume que foguèt jamai menaçat durant aqueu periòde. En mai d'aquò, lo rèi polonés deguèt tanben s'ocupar tornarmai deiChivaliers Teutonics que refusavan de reconóisser la senhoriá polonesa.
La pressionotomana se manisfèt subretot còntra leis aliats europèus de Polonha, especialamentOngria, e dins lei regions pus meridionalas — e mau contraròtladas — de Polonha-Lituània. Ansin, en1526, lo rèi ongrésLoís Jagellon foguèt tuat per l'armada otomana aMohács entraïnant la disparicion de son reiaume coma estat independent e la pèrda dei coronas d'Ongria e deBoèmia qu'èran alora tengudas per la dinastia polonesa. Totjorn en1526, leis Otomans annexèron la region de Jedisan, qu'èra estada conquistada perVytautas au sègle XIV, eMoldàvia onte Polonha assaiava d'estendre son influéncia. Enfin, s'alièron ai Tatars deCrimèa qu'èran a l'origina d'incursions e pilhatges regulars sus lo territòri de Polonha-Lituània.
La pressionrussa foguèt pus importanta e grèva car menaçava lei regions centralas dau Grand Ducat de Lituània entraïnant una tièra de guèrras d'amplor (1492-1494, 1500-1503, 1507-1508, 1512-1522, 1534-1537 e1558-1583). D'efèct, en1480, loPrincipat de Moscòvia aviá restaurat son independéncia a respèct dauKhanat de l'Òrda d'Aur e acomencèt son expansion vèrs l'oèst. De1492 a1583, lo Grand Ducat perdiguèt dos tèrç de son territòri mai l'ajuda de l'armada polonesa li permetèt d'empachar lei Rus de conquistar lei regions pobladas de Lituanians (batalha d'Orcha en1514) e de gardar una partida de laBielorussia e de l'Ucraïna modèrnas.
Enfin, dins lei regionsbalticas, l'Òrdre Teutonic èra pauc dispausat a reconóisser la senhoriá polonesa impausada autractat de Torun (1466). Una solucion foguèt trobada ambé la conversion dei Chivaliers auprotestantisme. En1525, lo grand mèstreAlbèrt de Hohenzollern-Ansbach acceptèt de secularizar l'Òrdre que son territòri formèt loducat de Prússia. Albèrt acceptèt de reconóisser la senhoriá — lasca car lo ducat èra fòrça autonòm — dau rèi de Polonha. Mai au nòrd, de negociacions ambé lo grand mèstre deiChivaliers Pòrta-GlevaGotthard Kettler s'acabèron amb un resultat similar e la creacion dauducat de Curlàndia, vassau — tanben fòrça autonòm — de la corona de Polonha.
L'Union de Lublin foguèt la consequéncia d'un projècte de renfòrçament de la coesion entre Polonha eLituània menat per lorèiSigismond II August. Faguèt pression sus l'aristocracialituaniana per acceptar la formacion d'una Dieta comuna entre lei dos estats. L'acòrd trobat, dichUnion de Lublin, creèt laRepublica dei Doas Nacions dotada d'una corona, d'una dieta e d'un sobeiran comun (elegit per lei dos estats). Pasmens, cada nacion gardèt lei sieunas institucions intèrnas e una autonòmia larga. En1596, lacapitala d'aquel ensems novèu foguèt installada aVarsòvia en remplacament deVilnius e deCracòvia.
La mòrt deSigismond II August en1572 marquèt la fin dau periòde dei Jagellon e foguèt lo començament d'un periòde de guèrras importantas regardant tornarmai de regions importantas de laRepublica. S'acabèron generalament per de victòrias polonesas mai aquò minèt pauc a pauc la poissança de Polonha-Lituània e foguèt a l'origina de son declin dins lo corrent dei sègles seguents.
En revènge, lo rèine deSigismond III veguèt tanben una tièra deguèrras ambéSuècia que s'acabèron per un resultat mitigat. D'efèct, de1592 a1599, Sigismond III dirigiguèt tanbenSuècia sota un regime d'union personala après la mòrt de son paire. Pasmens, sa politicareligiosa e sa temptativa maladrecha d'i restaurar locatolicisme[8] i entraïnèt una revòuta e son remplaçament per son oncleCarles IX (1599-1611[9]). En1598, Sigismond foguèt vencut aLinköping e perdiguètSuècia. Pasmens, divèrsei guèrras contunièron entre lei dos reiaumes a prepaus dau contraròtle de regionsbalticas. Venguèron un conflicte periferic de laGuèrra de Trenta Ans (1618-1648) e s'acabèron en1629 per la pèrda deLivònia franc de la partida sud-èst d'aquela region. Dins aquò, lei desfachas infligidas per lei Suedès causèron de pèrdas importantas ai fòrças polonesas e lo nòrd dau país foguèt pilhat mai que d'un còp.
Evolucion territòriala de Polonha-Lituània dins lo corrent dau sègle XVII.
Après lo periòde malaisat de la fin de laPax Polonica, lo sègle XVII, especialament leis annadas 1648-1676, foguèt una epòca de crisis militaras repetidas qu'entraïnèron un afebliment vertadier dau país. Aquò comencèt en1648 amb una revòuta dei Cosacs Zaporoges que vivián sus lo territòri de l'Ucraïna actuala. En1653, foguèron jonhats perRussia e jurèron fidelitat autsar l'annada seguenta. Polonés e Lituanians foguèron desfachs mai d'un còp per aquela aliança e perdiguèronSmolensk,Kiev eVilnius.
Aqueu conflicte conoguèt una pausa en1656 quand lei Polonés e lei Rus deguèron s'aliar còntra leiSuedès. D'efèct,Suècia, enemic comun dei dos reiaumes aviá atacatLituània per renfòrçar sa posicion dins lei regions balticas e ne'n alunchar lei Rus. De1655 a1658 (lo Diluvi), Polonha foguèt devastada per laguèrra e totei lei vilas importantas, levat de Dantzig e de Lvov, foguèron pilhadas. Lo conflicte s'acabèt oficialament en1660. La Republica deguèt cedir lo rèsta deLivònia ai Suedès e abandonar sa senhoriá sus lo ducat dePrússia qu'èra dirigit dempuei1618 per l'elector de Brandeborg. D'aqueu temps, la guèrra tornèt començar còntra leiRus. Pasmens, maugrat quauquei succès, lei Polonés e lei Lituanians mau capitèron de tornar conquistar la màger part dei regions perdudas. En1667, lotractat d'Androussovo confirmèt la pèrda de Smolensk, de Kiev e dei territòris a l'èst deDnièpre.
Enfin, dins leis annadas 1670, una tièra de guèrras se debanèt còntra l'Empèri Otoman qu'assetjèt Lvov en1672. Maugrat una còntra-ataca menada per lorèiJoan III Sobieski (1674-1696), leis Otomans gardèron lo contraròtle dePodòlia. Puei, en1683, Joan III participèt d'un biais victoriós a ladefensa de Viena. Gràcias a sa participacion decisiva, i ganhèt un prestigi considerable e la Republica recuperètPodòlia autractat de Karlowitz (1699). Pasmens, lo país èra roïnat amb una populacion demenida de 30%.
La guèrra dau Nòrd e la guèrra de succession de Polonha
D'efèct, en1700, lo rèiAugust II lo Fòrt (1697-1733) acceptèt de s'aliar ai Rus còntraSuècia dins l'encastre de laGranda Guèrra dau Nòrd. Pasmens, maugrat un sostèn rus e una armada que sa poissança èra estada restaurada dempuei lei desastres dau sègle XVII, August II foguèt esquichat per lei Suedés en1701 entraïnant l'invasion de Polonha. En1704, lo sobeiran suèdesCarles XII reüniguèt una Dieta a sa sòlda per elegirEstanislau Leszcynski coma rèi de Polonha. Puei, en1706, obliguèt August II d'abdicar. Pasmens, après lavictòria russa de Poltava (1709), se formèt una coalicion gropant uneis estatseuropèus poderós còntraSuècia que foguèt finalament desfacha en1721. Gràcias a aqueu succès,Russia venguèt una poissança majora (annexion deLivònia,Estònia e de l'istme deCarèlia) e lotsarPèire lo Grand poguèt restablir August II e l'influéncia russa sus son reiaume.
Aquela situacion s'agravèt après la mòrt d'August II en1733.Estanislau Leszcynski, sostengut perFrança, foguèt elegit còntra lo fiu d'August II qu'èra lo candidat deRussia e d'Àustria. Aquela chausida foguèt refusada per lei Rus que son armada intrèt dins lo país per reünir una Dieta novèla e elegir lo sieu candidat que venguètAugust III. Aquò entraïnèt unaguèrra entreFrança eRussia. Pasmens, en causa de la distància entre lei dos país, lo conflicte opausèt subretotFrança aÀustria. S'acabèt en1738 per una victòria francesa relativa : August III demorèt rèi de Polonha sota la proteccion russa e Estanislau duc de Lorena (ambé la promessa d'una annexion francesa a sa mòrt)[10]. Aquò confirmèt la dominacion deRussia sus Polonha e, d'ara endavant, lei decisions politicas pus importantas regardant la direccion dau reiaume foguèron decididas aSant Petersborg.
Après l'afebliment marcat de Polonha venguda una mena deprotectoratrus en1733, lo país poguèt pas s'opausar a l'ascension de sei vesins que se partejèron son territòri entre1772 e1795 entraïnant sa disparicion.
D'efèct, après la mòrt d'August III en1763, li succediguètEstanislau August Poniatowski gràcias au sostèn deCatarina II. Pasmens, leis objectius dei dos sobeirans venguèron rapidament diferents e lei Rus s'opausèron ai temptativas de reformas iniciadas per lo rèi polonés. Aquò li permetiá de gardar son contraròtle sus lo país mai causèt la revòuta d'una partida de l'aristocracia còntra la preséncia russa (Confederacion de Bar (1768-1772). Aprofichant aquelei dificultats, leisOtomans ataquèron tanbenRussia mai foguèron vencuts permetent ai tropas de Catarina II d'avançar mai en direccion dau sud.
Aquelei victòrias e avançadas russas enEuròpa Orientala causèron l'inquietud d'Àustria qu'amirava tanben la conquista d'una partida de la region. A l'iniciativa dePrússia,Moscòu eViena decidiguèron de reglar lei tensions entre elei en organizant lopremier partiment de Polonha per contentar leis ambicions dei tres capitalas en1772.Russia ocupèt laLivònia interiora e lei regions nòrd e èst de laBielorussia actuala,Àustria prenguèt lo contraròtleGalícia ePrússia s'estendèt dins lei regions dePomerèlia e dins leis ancians fèus de l'Òrdre Teutonic per assegurar la continuitat de son territòri entre Brandeborg e lo ducat dePrússia. La Republica i perdèt cinc milions d'abitants sus quatorze e divèrsei vilas importantas foguèron ocupadas fins a1780 per degarnisonsrussas.
En despiech d'aqueu restrenhement de son reiaume,Estanislau August Poniatowski contunièt sa politica de reformas. Pasmens, se sa politica aguèt de resultats significatius regardant lo dinamisme culturau de Polonha, mau capitèt de se desliurar de la tutèlarussa. En1788, la Dieta aprofichèt la guèrra de1787-1792 entreRussia eEmpèri Otoman per assaiar d'entreprendre una politica novèla de reformas dau sistèma politic de la Republica. En1791, unaconstitucion foguèt adoptada e l'Ostau de Saxònia foguèt chausida per dirigir lo país transformat enmonarquia ereditària. Aqueu tèxte prevesiá d'adoptar de principis relativament modèrnes coma una participacion de laborgesiá ais institucions. Pasmens, tre1792, lo país se turtèt a l'ostilitat russa e foguèt tornarmai envaït per lei Rus entraïnant losegond partiment dau país entrePrússia eRussia —Àustria èra alora ocupada per la guèrra còntra laFrança revolucionària.Russia ocupèt la màger part de l'èst ePrússia la region de Poznan. La Republica foguèt reduch a un reiaume de quatre milions d'abitants e la dominacion russa confirmada.
Dins aquò, la populacion polonesa refusèt aquela desfacha e unainsureccion se debanèt en1794 dirigida perTadeusz Kosciuszko. Après unei mes de combats acarnats, lei darrierei fòrças polonesas deguèron capitular lo 16 de novembre. L'annada seguenta, en1795, lo rèsta de Polonha-Lituània foguèt partejat entreRussia,Prússia eÀustria que proclamèron la fin de Polonha en1797 (Finis Poloniae).
La fin de Polonha foguèt pas acceptada per una partida importanta de la populacion. Dins l'encastre deiguèrras revolucionàrias, se formèron de legions de volontaris polonés luchant dins lo camp francés. En1806, après lo quasi anientament de l'armada prussiana per lei Francés aIena eAuerstaedt, aqueu sostèn permetèt la restauracion d'unestat polonés dichGrand Ducat de Varsòvia en1807 oficialament dirigit per l'Ostau deSaxònia e plaçat sota proteccionfrancesa. Fondat principalament ambé lei territòris annexats perPrússia, lo Ducat foguèt aumentat en1809 de regions perdudas perÀustria après labatalha de Wagram. Lei tropas dau Ducat participèron ai campanhas de la fin dau rèine napoleonc (mai de 100 000 Polonés èran mobilizats en1812) mai la desfacha finala dei Francés en1814 entraïnèt sa disparicion a la fin de la guèrra.
Pasmens, l'amplor de la participacion polonesa e de l'esfòrç necessari per vencreNapoleon Ièr obliguèron leiRus, leiPrussians e leisAustrians de tenir còmpte dau sentiment nacionau polonés. Lo Grand Ducat foguèt donc devesit entre unaRepublica de Cracòvia fòrça autonòma e plaçada sota loprotectorat dei tres poissanças (subretot de Viena), unGrand Ducat de Posen que venguèt una region autonòma dePrússia e un Reiaume de Polonha, tanben dichReiaume dau Congrès, dirigit per lotsar que venguèt tanben rèi de Polonha. Aqueu reiaume foguèt dotat de divèrseis institucions intèrnas que li donèron una autonòmia larga, compres lei sieunas fòrças armadas.
La Polonha Russa aguèt una istòria agitada pontuada d'insureccionssaunosas. Veguèt tanben son autonòmia demenir pauc a cha pauc fins a l'instauracion d'una politica de russificacion que se turtèt a una resisténcia opiniastra dins la segonda mitat dau sègle XIX. Enfin, au sègle XX, la repression s'espacèt un pauc fins a la guèrra e l'insureccion generala de Polonha.
D'efèct, loReiaume dau Congrès aviá una autonòmia larga protegida per unaconstitucion. Aquò li permetiá per exemple de tenir lo sieu govèrn, la sieuna Dieta e lei sieunas fòrças armadas qu'èran oficialament dirigits per de Rus nomats per l'emperaire (sovent au sen de l'Ostau Romanov) mai conselhats per de Polonés. Pasmens, aquela situacion acipava lo tsar e son poder absolut. Tre leis annadas 1820, lei metòdes de govèrn de Polonha venguèron pus autoritòris, especialament a partir dau començament dau rèine deNicolau Ièr (1825-1855). En julhet de1830, l'onda revolucionària venguda deFrança entraïnèt una insureccion polonesa que venguèt rapidament una guèrra d'amplor necessitant l'intervencion d'una armada russa importanta de novembre de1830 a octòbre de1831. Lei combats e lei represalhas entraïnèron la partença d'unei milièrs d'abitants. Puei, en1832, lo tsar aboliguèt l'estatut especiau dau país e estendèt la politica de repression (execucions, desportacions, sarradura dei luòcs culturaus...) ai populacions polonesas deLituània e deBielorussia.
Aqueu regime autoritari capitèt d'empachar la contagion revolucionària en1848 dins la Polonha Russa e se mantenguèt fins a la mòrt deNicolau Ièr en1855. Dins aquò, la liberalizacion acomençada a partir de1856 entraïnèt de revendicacions suplementàrias de part de la populacion. En1861, comencèt unarevòuta novèla que chausiguèt d'adoptar una tactica de guerilha per luchar còntra una armada russa qu'agantèt fins a 400 000 òmes. Pasmens, en1863, lei guerilhas principalas foguèron esquichadas e lei combats s'acabèron l'annada seguenta amb la captura e l'execucion ò l'exili dei caps dau movement.
Aquò entraïnèt una repression pus violenta qu'aquela de1832. Lo « Reiaume de Polonha » foguèt remplaçat per una província russa dicha « País de Vistula » somesa a una politica de russificacion. S'impausèt au sistèma educatiu onte l'ensenhament daupolonés foguèt empachat. LaGlèisacatolica de Polonha, qu'èra un factor major de l'unitat nacionala dempuei la crestianizacion dau país, foguèt tanben la buta de persecucions importantas (confiscacion de bens, empresonament de prèires e d'evesques, sarradura demonastèris...).
A partir deis annadas 1880, aquela politica demeniguèt d'intensitat e s'inversèt un pauc ambé la restauracion de l'estatut oficiau daupolonés. En1905, Polonha foguèt tocada per l'agitacion revolucionària russa. Pasmens, la dominacion russa foguèt pas contestada fins a l'afondrament de l'Empèri Rus en1917-1918.
Dins l'encastre d'Àustria e d'Àustria-Ongria, estat multietnic, la Polonha Austriana conoguèt un regime d'autonòmia limitada que contentèt l'aristocracia e s'apielèt sus locatolicisme dei populacions polonesas e rutènas. Aquò empachèt pas d'insureccions mai favorizèt pauc a pauc l'integracion d'una partida deis elèits a la vida politica de l'Empèri.
D'efèct, una Dieta, dominada per l'aristocracia polonesa auta e sensa poder vertadier, e una administracion alemanda, que teniá la màger part dau poder, foguèron creadas aLvov per dirigir la region. De mai, au contrari deRussia e dePrússia, locatolicisme,religion comuna dei Polonés e dei Habsborg, foguèt un factor d'amaisament entre la ierarquia imperiala e la Glèisa locala. Ansin, lo movement revolucionari polonés deis annadas 1840 foguèt fòrça devesit. Dominat per d'aristocratas, entraïnèt una revòuta dins laRepublica de Cracòvia que capitèt de conquistar lavila. Pasmens, lei paisans lei sostenguèron pas e leis Austrians poguèron aisament atisar lei tensions entre lei doas classas per transformar l'insureccion en una mena de guèrra civila que foguèt finalament esquichada sensa dificultat. Après sa victòria, Viena annexèt laRepublica de Cracòvia.
En1848, dins l'onda revolucionària d'Euròpa, lei nacionalistas polonés d'Àustria s'agitèron tornarmai e formèron un còrs de 20 000 « gardas nacionaus ». Pasmens, Viena joguèt tornarmai sus lei divisions entre lei populacions de la region e aprofichèt l'inquietud dei Rutèns per i mandar de tropas. Ne'n reprenguèron lo contraròtle mai quauquei milièrs de Polonés jonhèron l'insureccionongresa.
Aquela desfacha marquèt la fin deis insureccions nacionalistas polonesas enÀustria fins a l'afondrament dau país en1918. D'efèct, l'aristocracia auta e lei faccions conservatritz sostenguèron d'ara endavant lo regime e la dinastia austrianas e se contentèt de la preséncia de la Dieta de Lvov. Un noble polonés e integrada au sen de la vida politica austriana,Agenor Goluchowski, foguèt nomat coma governador de la Polonha Austriana en1850 e lo regime se liberalizèt pauc a pauc ambé lo sostèn dau poder ais universitats deCracòvia e deLvov ò la restauracion de l'estatut oficiau daupolonés en1861. De son caire, lei conservadors polonés formèron un partit e participèron plenament augovèrn imperiau (per exemple, Goluchowski i foguèt ministre de l'Interior).
La Polonha Prussiana èra devesida entre doas zònas diferentas formadas d'un caire dei territòris annexats en1772 e gardats dins lo corrent dau periòdenapoleonc e d'autre caire dei territòris dirèctament annexats dauGrand Ducat de Varsòvia. Dins la premiera region, una politica de germanizacion activa i foguèt aplicada. En revènge, la segonda que formèt loGrand Ducat de Posen conoguèt un regime pus liberau e lopolonés i gardèt un ròtle oficiau dins l'administracion ò l'ensenhament fins a1848.
D'efèct, dins lo corrent de laPrima dei pòbles (1848), de nacionalistas polonés prenguèron lo contraròtle de Poznan entraïnant una intervencion dei tropasprussianas. Lo Grand Ducat foguèt alora integrat dirèctament au sen dePrússia e, en1871, de l'Empèri alemand. L'alemand venguèt la lenga oficiala de la Polonha Prussiana mai lei Polonés aguèron d'ara endavant lo drech de participar a la vida politica dePrússia ò d'Alemanha. Ansin, de deputats polonés foguèron elegits au parlament deBerlin onte s'alièron generalament ambé lei deputats catolics, especialament per luchar còntra la politica anticatolica dau cancelierBismarck. De mai, lei Polonés contunièron de defendre salenga e sareligion. Aquò li permetèt de resistir a la politica de germanizacion que son intensitat aumentèt au començament dau sègle XX ambé l'aumentacion d'un nombre important de colons alemands dins lei zònas polonesas.
Esquèma generau de la Guèrra Sovietopolonesa (1919-1921).
LaPremiera Guèrra Mondiala (1914-1918) entraïnèt la restauracion de l'independéncia de Polonha ambé la desfacha deis Empèris centraus, l'afondrament de l'Empèri rus e l'insureccion generala dau país, sostenguda per leis Aliats.
Pasmens, en1914, la mobilizacion se debanèt sensa problema dins cada país ocupant de regions polonesas e de soudats polonés participèron au conflicte dins leis armadas d'Alemanha, d'Àustria-Ongria e deRussia. Aquò foguèt rapidament esplechat per lei belligerants per minar la posicion enemiga e Polonha venguèt un enjòc de laguèrra. Ansin, après la conquista de la Polonha Russa, leis Alemands e leis Austrians assaièron de ganhar lo sostèn dei Polonés còntra lei Rus e prometeguèron la reformacion d'un estat polonés independent. Dins aquò, aquelei temptativas se turtèron a la reticéncia dei Polonés e mau capitèron. Pièger, en1917,Pilsudski, cargat de formar de legions polonesas, foguèt arrestat per leis Alemands que crenhavan seis intencions jutjadas pauc seguras.
D'efèct, gràcias au trabalh diplomatic de Polonés exilats comaIgnacy Paderewski, leis Aliats acomencèron de s'interessar a la causa polonesa e leiFrancés organizèron d'unitats polonesas sus lo frònt occidentau en1918. Lo 8 de genier de1918, lo presidentWoodrow Wilson se prononcièt en favor de la restauracion d'una Polonha independenta e lei nacionalistas polonés acomencèron de s'organizar ambé la liberacion dePilsudski que foguèt nomat cap de l'armada polonesa. Lo 11 de novembre, proclamèt l'independéncia de Polonha.
La reconstitucion de l'armada foguèt la prioritat daugovèrn deVarsòvia car la question deifrontieras èra una fònt de conflicte ambé leis estats vesins. Vencuda per leis Aliats, Alemanha deguèt cedir certanei territòris, especialament Dantzig e sa region, mai la frontiera occidentala respectèt mai ò mens lo principi dei nacionalitats. Venguèt donc una fònt de tension mai entraïnèt pas de guèrra fins auperiòde hitlerian. En revènge, a l'èst, la preséncia de minoritats polonesas, lei proclamacions d'independéncia d'unei pòbles e laguèrra civila de Russia entraïnèron unaguèrra saunosa entre Polonés eSovietics. D'efèct, la volontat dePilsudski de conquistar lei territòris polonés en1772 se turtèt dirèctament a la politica sovietica qu'assaiava de reconquistar lei regions abandonadas per Russia en1917. En1921, la guèrra s'acabèt per l'aganiment dei dos camps e una victòria relativa dei Polonés. Pasmens, la conquista deVilnius per lei Polonés venguèt la fònt de tensions grèvas entre Polonha eLituània. Enfin, autra fònt de tension grèva per lo futur dau país, la question de Teschen, territòri frontalier revendicat e finalament ocupat perChecoslovaquia, empachèt l'establiment de relacions bònas ambéPraga.
A la fin de la guèrra còntra l'Union Sovietica, la Polonha restaurada teniá 27 milions d'abitants qu'un tèrç fasiá partida d'una minoritat nacionala (Ucranians,Bielorus,Lituanians,Josieus[11]...). En1921, unaconstitucion inspirada d'aquela de la IIIa Republica Francesa foguèt adoptada. La drecha averèt leis eleccions mai mau capitèt de resòuvre la crisi economica deis annadas d'après-guèrra.
Participacion de Polonha ai cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala, especialament au partiment deChecoslovaquia.
En1926, un còp d'estat dirigit perPilsudski reversèt lo parlament. Fins a sa mòrt en1935, dirigiguèt lo país d'un biaisdictatoriau ambé lo sostèn de l'armada. Li succediguèt un grop de caps militars ò d'òmes politics pròches de Pilsudski (Rydz-Smigly,Moscicki...) que formèt la « dictatura dei coronèus ». Diplomaticament, Polonha venguèt l'aliat principau deFrança enEuròpa de l'Èst ambé la signatura d'un tractat militar tre1921. Dins aquò, assaièt tanben de s'assegurar de sei dos vesins principaus ambé la signatura de tractat de non agression ambé l'URSS en1932 eAlemanha en1934. Dins lo corrent dei premiereis annadas dauperiòde hitlerian, la diplomacia polonesa se raprochèt d'aquela deBerlin per sostenir certanei modificacionsfrontalieras impausadas per lotractat de Versalhas. Ansin, en1938, lei Polonés participèron au partiment deChecoslovaquia e obtenguèron la region de Teschen disputada après la fin de laPremiera Guèrra Mondiala. Pasmens, aquela diplomacia empachèt pasAdolf Hitler de dirigir seis ambicions vèrs Polonha eDantzig en1939 entraïnant lo començament de la partidaeuropèa de laSegonda Guèrra Mondiala.
LaSegonda Guèrra Mondiala acomencèt enEuròpa ambé l'invasionalemanda de Polonha. D'efèct, tre març de1939,Hitler revendiquèt la sobeiranetat politica alemanda susDantzig ambé lo mantenement de la direccion polonesa deis afaires economics, ço que foguèt refusat perVarsòvia sostenguda perLondres que donèt son assegurança regardant leifrontieras polonesas. Pasmens, leis Alemands contunièron de revendicar la region e capitèron de formar una aliança ambé leiSovietics (pacte de non agression germanosovietica dau 23 d'aost) e, en despiech deis avertiments francobritanics, ataquèron Polonha lo 1èr de setembre de1939. Foguèron jonhats per lei Sovietics lo 17 en vertut d'un protocòl secrèt de l'acòrd dau 23 d'aost organizant loquatren partiment de Polonha.
D'efèct, numericament e tecnicament inferiora, l'armada polonesa chausiguèt en mai d'aquelei dificultats una disposicion lineara lòng dei frontieras que favorizèt leis atacas dei divisions blindadas alemandas. De mai, l'atacafrancesa destinada a solatjar lo frònt polonés foguèt jamai organizada. Ansin, tre lo 27 de setembre,Varsòvia foguèt conquistada per leis Alemands e lei darrierei fòrças polonesas capitulèron lo 6 d'octòbre.
L'ocupacion alemanda foguèt un periòde fòrça malaisat per la populacion polonesa. D'efèct, la màger part dau país deviá faire partida dau futur espaci vitau germanic e leis Eslaus èran pas considerats coma d'èstres umans per lei Nazis. Dins lei regions dirèctament annexadas au Reich alemand, una politica de germanizacion massiva foguèt adoptada e la populacion foguèt esplechada per sostenir l'installacion rapida de colons alemands. Dins lo rèsta de Polonha, se formèt un disctricte especiau ambéCracòvia coma capitala. Lei condicions de vida (terror, manca de manjar, trabalh fòrçat...) i foguèron gaire melhoras que dins lei zònas de colonizacion. Dins totei lei cas, leis Alemands (e lei Sovietics) organizèron l'eliminacion de l'elèit polonesa. Puei, per permetre l'installacion de mai de colons, una partida de la populacion polonesa foguèt desportada vèrs decamps de concentracion ò decamps d'exterminacion[12]. A la fin finala, entre 2,5 e 2,7 milions de Polonés eslaus èran estats tuats per leis Alemands.
Dins aquò, lo sòrt dei Polonés foguèt mens dur d'aqueu dei comunautats josievas dau país que son eliminacion foguèt sistematicament organizada a partir de la fin de1941. Gropats au sen deguètos, foguèron inicialament exterminadas per la sota-alimentacion e per de grops d'exterminacion mobils (especialament en setembre de1939). Pasmens, lo procès s'accelerèt a partir de1942 ambé la « liquidacion » dei guètos e la desportacion generalizada vèrs lei camps d'exterminacion. En1945, aperaquí 3,1 milions de Josieus polonés èran estats tuats per leis Alemands. En considerant totei lei victimas, lo país aviá perdut entre 5,6 e 5,8 milions d'abitants (entre 16,1 e 16,7% de sa populacion).
Encoratjada per aqueleis exaccions, divèrsei movements de resisténcia s'organizèron rapidament dins lo país e gropèron de desenaus de milièrs de volontaris. Lo pus important èra l'Armia Krajowa (enoccitanArmada de l'interior) qu'èra alinhat sus lo govèrn polonés en exil aLondres. De mai, sus lei frònts aliats e sovietics, s'organizèron d'armadas polonesas novèlas qu'enregistèron de victòrias importantas (Monte Cassino,Falaise...). Enfin, a partir de1943, de movements josieus comencèron de s'opausar a la liquidacion dei guètos (insureccion dau guèto de Varsòvia). Pasmens, en aost de1944, l'AK entraïnèt l'insureccion de Varsòvia tròp rapidament e, sensa sostèn sovietic, lo movement foguèt esquichat per leis Alemands[13]. Aquelei combats entraïnèron la destruccion de lacapitala e lei batalhas per la conquista dei vilas principalas, sovent consideradas perAdolf Hitler coma de fortalesa de defendre quin que sigue la situacion, causèt d'importantei destruccions suplementàrias.
La liberacion totala de Polonha s'acabèt solament a la fin de la guèrra car de pòchas de resisténcia se mantenguèron lòng dau litorau. Dos enjòcs principaus marquèron lo periòde qu'èran la formacion d'un govèrn novèu e la definicion dei frontieras novèlas dau país. Dins lo cas dau premier, lei Sovietics qu'ocupavan Polonha sostenguèron l'establiment d'un regimecomunista sosmés ais interès deMoscòu. Deguèron inicialament negociar ambé lo govèrn en exil aLondres e un govèrn ambé de ministres non comunistas foguèt format après un acòrd ambé leis Aliats en junh de1945. Pasmens, lei pòstes pus importants (Defensa e Interior) èran sota lo contraròtle de comunistas. De mai, la repression daufaissisme permetèt tanben d'eliminar lei movements nacionalistas polonés. Enfin, en1947, d'eleccions trucadas permetèron ai comunistas e a seis aliats d'averar la majoritat. Puei, lo regime eliminèt lei partits non comunistas e forcèt seis aliats de fusionar amb eu per formar unpartit unic dichPartit obrier unificat polonés (POUP).
Regardant lei frontieras, lei Sovietics apliquèron un programa de redefinion totala dei frontieras d'Alemanha, de Polonha e de l'URSS. D'efèct, comaStalin prevesiá d'annexar la mitat orientala de la Polonha de1939, aviá decidit de donar de compensacions largas ai Polonés a l'oèst au detriment d'Alemanha. Ansin, en1945, l'Armada Roja expulsèt lei populacions alemandas dei regions orientalas dau Reich. En parallèl, se desplacèt tanben lei populacions polonesas de laBielorussia e de l'Ucraïna actualas vèrs lo territòri novèu dessenhat perStalin. A la fin d'aqueu procès, Polonha perdiguèt aperaquí 77 500 km². Dins aquò, lei territòris annexats d'Alemanha èran melhoras, especialament regardant lei capacitats agricòlas, que lei regions cedidas ai Sovietics. De mai, consequéncia de l'exterminacion dei Josieus, de l'expulsion deis Alemands e de la pèrda dei territòris orientaus qu'èran gaire poblats de Polonés, la Polonha novèla venguèt unestat etnicament fòrça omogenèu e la question dei minoritats cessèt d'èsser un problema perVarsòvia.
Fotografia dei manifestacions de Poznan (« Volèm de pan » n'èra un deis eslogans principaus.)
La Republica Populara de Polonha foguèt dirigida perWladyslaw Gomulka fins a sa destitucion en1948 perStalin dins l'encastre de la repression dau « titisme ». Foguèt remplaçat perBoleslaw Bierut e lomanescauKonstantin Rokossovski, ministre de la Defensa. Adoptèron una politica alinhada sus aquela deStalin. Donèron la prioritat au desvolopament de l'industria pesuca e s'ataquèron a laGlèisa. Pasmens, en1956, après la mòrt de Bierut, de manifestacions gigantas aPoznan obliguèron l'armada d'intervenir mai lo movement contunièt dins d'autrei vilas (dos milions de personas aCzestochowa en aost). Ambé l'acòrd deKhrushchov, Gomulka foguèt tornarmai cargat de dirigir lo país.
La politica deGomulka se centrèt sus la reforma de l'economia dau país tocada per de carestiás regularas e sus una libelizacion relativa de la societat ambé lo melhorament dei relacions ambé leis autoritats eclesiasticas. Pasmens, lei reformas mau capitèron e la parentèsi liberala durèt gaire. Ansin, en1968, lo regime deguèt faciar de manifestacions d'estudiants. Puei, en1970, la decision deGomulka d'aumentar lei pretz entraïnèt de manifestacions aGdansk (èx-Dantzig) e dins d'autrei vilas importantas. L'armada e la polícia tirèron sus de manifestants causant la mòrt d'un centenau de personas. Aquò entraïnèt la partença de Gomulka remplaçat perEdward Gierek. Abandonèt la politica de son predecessor e assaièt de dinamizar l'economia polonesa gràcias a d'emprunts auprès dei país occidentaus. Dins aquò, sa temptativa mau capitèt e, en1976, deguèt tanben aumentar lei pretz puei adoptar una politica d'austeritat en1979. Enterin, l'eleccion d'unpapa polonés (Joan Pau II) minèt mai la posicion dau regime en fàcia de la Glèisa de Polonha.
En1980, de manifestacions novèlas causèron la fin dau periòde Gierek e la presa dau poder per lo generauWojciech Jaruzelski. Deguèt rapidament faciar una tièra de manifestacions organizadas per losindicat Solidaritat menat per un obrier catolic dichLech Walesa. A la fin de1981, en fàcia de l'agitacion quasi generala dau país, deguèt proclamar l'estat de guèrra tant per reprimir Solidaritat que per defugir una intervencion dirècta de l'URSS[14]. Aquò permetèt de restaurar l'òrdre mai pas resòuvre lei dificultats economicas polonesas. A la fin deis ans 1980, lo desengatjamentsovietic obliguèt lo regime de negociar una transicion vèrs lo capitalisme après una tièra de grèvas duras en1988. Aquel acòrd foguèt signat en abriu de1989. En junh, Solidaritat averèt leis eleccions legislativas au Senat mai lo POUP aviá negociat un nombre assegurat de deputats a la Dieta. Jaruzelski venguèt president eTadeusz Mazowiecki, un conselhier de Walesa, foguèt nomat cap dau govèrn. En decembre, la fin dau ròtle dau POUP dins leis institucions foguèt decidida e lo partit dispareguèt en1990. D'eleccions liuras marquèron la finala dau periòde comunista en1991
En1990, se debanèron leis etapas decisivas de la transicion daucomunisme aucapitalisme ambé l'adopcion d'une tièra de reformas. Entraïnèron l'afondrament de l'economia dau país e la division dei fòrças politicas qu'avián menat la lucha còntra lo sistèma comunista. De1991 a1993, una instabilitat politica cronica causèron la demission d'unei govèrns e permetèt la victòria legislativa de dos partits eissits dau POUP en1993 puei aqueu d'Aleksander Kwasniewski, un ancian cap comunista, a la presidéncia en1995. Pasmens, cambièron pas la politica novèla de Polonha. En1997, la victòria de la drecha e, en2001, una victòria novèla de la senèstra, aguèron tanben ges de consequéncia sus leis axes principaus de la politica economica nacionala. D'efèct, a partir de la fin de1993, l'economia capitèt de se redreiçar e la situacion venguèt bòna a partir de1997. La capitada dei negociacions d'intrada dins l'Union Europèa sostenguèron aquela tendància e, dempuei la fin deis annadas 1990, Polonha fa partida deis economias pus dinamicas d'Euròpa gràcias a una man d'òbra formada e pauc costosa ò ais ajudas de desvolopament de l'UE.
Regardant la politica estrangiera, lo país foguèt acceptat au sen de l'OTAN en1997 onte venguèt un aliat fòrça fidèu deisEstats Units d'America, especialament ambé la participacion de tropas polonesas a laSegonda guèrra d'Iraq. En revènge, lei relacions son totjorn fòrça marridas ambéRussia. Enfin, darrier ponch important de la politica nacionala, la question de la participacion au regime comunista que devesís lei partisans d'una reconciliacion e aquelei d'enseguidas.
Lopoder executiu es tengut per lo President de la Republica e per lo cap daugovèrn que son títol es lo president dau Conseu dei ministres. Lo President es elegit ausufragi universau dirèct amb un escrutinh majoritari de dos torns. A un drech de vetò que pòu èstre romput per un vòte de lachambra bassa dauParlament amb una majoritat dei tres cinquens. Designa tanben lo president dau Conseu dei ministres, pòu dissòuvre la Dieta e es lo cap suprèm dei fòrças armadas. Pasmens, en temps normau, lo ròtle dau President de la Republica es limitat e principalament simbòlic. Lo cap vertadier daupoder executiu es lo cap dau govèrn. Es nomat per lo President mai dèu obtenir un vòte de fisança de lachambra bassa que pòu lo reversar.
Lopoder legislatiu es tengut per unparlamentbicamerau dicha Assemblada Nacionala. Sachambra bassa es dicha Dieta e lachambra auta Senat. Lei doas chambras pòdon discutir e modificar lei projèctes delèi. Per intrar en aplicacion, una lèi dèu normalament èstre votada per lei doas chambras. Pasmens, dins lo cas d'un desacòrd, un vòte a la majoritat absoluda de la Dieta es preponderant[15].
La Dieta es formada de 460 deputats elegits per un mandat de quatre ans amb un escrutinh proporcionau dins 41circonscripcions. Lo nombre de deputats atribuits a cada circonscripcion (entre 7 e 19) varia segon sa populacion. Aquelei deputats son partejats entre lei partits e lei coalicions que passan un lindau nacionau qu'es respectivament de 5 e de 8% dei votz[16]. Lo Senat es format de 100 senators que son elegits amb un escrutinh majoritari de lista d'un torn dins 49 circonscripcions de 2 ò 3 senators.
Lopoder judiciari es basat sus undrech civilista. Seis institucions pus importantas son la Cort Suprèma regardant leis afaires ordinari, la Cort Suprèma administrativa regardant leis afaires administratius e lo Tribunau Constitucionau regardant leis afaires constitucionaus. Son a la cima d'una piramida de corts especializadas. Lei fòrças armadas an lei sieunas juridiccions militaras.
Polonha presenta tres nivèus d'entitats territòrialas principaus que son leivoivodats, lei districtes e lei comunas. Leivoivodats forman l'entitat pus importanta. Son dirigidas per un governador nomats per lo govèrn e cargat de representar l'estat centrau e de dirigir l'administration locala e per un parlament regionau elegit au sufragi universau dirèct. Aquela assemblada es principalament cargada de favorizar lo desvolopament regionau. Sei competéncias principalas regardan la lucha còntra lochaumatge, l'amainatjament territòriau, la proteccion de l'environament, l'ensenhament (especialament universitari), la gestion deis espitaus, la gestion dei rets de transpòrts regionaus e la gestion de la politica culturala regionala.
Lei districtes (powiat) son una subdivision deivoivodats. Gropan generalament unei comunas (gmina) e son cargats d'afaires locaus coma la gestion de l'ensenhament segondari, la gestion de la cultura locala (musèus,teatres...), la gestion de l'urbanisme locau, la lucha còntra l'incendi ò la gestion dei transpòrts au sen dau districte.
Lei comunas son dirigidas per un conseu elegit e un premier cònsol. Son cargadas de l'ensenhament primari, de la seguritat locala (polícia e incendi), de la santat publica, de l'ajuda sociala, de la gestion dei centres culturaus locaus (bibliotècas...), de la gestion deis infrastructuras localas (transpòrt,aiga, curum...) e l'urbanisme locau.
Lo drapèu polonés foguèt adoptat lo 1en d'aost de1919 après la restauracion de l'indepéndencia dau país a l'eissida de laPremiera Guèrra Mondiala. Lo blanc e lo roge i son lei colors nacionalas definidas per laconstitucion polonesa. Segon la legenda, lo blanc representa l'agla vist per Lech, lo fondator mitic dau país, avans lo fondacion de la vila de Gniezno e lo roge es la color dauSoleu quand l'agla s'envola. Aquel agla e aquelei colors forman tanben lo blason oficiau dau país que foguèt tanben adoptat en1919. Aqueu blason conoguèt divèrsei versions dins lo corrent dau sègle XX (per exemple, lo regime comunista ne'n suprimiguèt la corona) mai son aspèct generau es demorat estable. Existís una version dau drapèu polonés que son usatge es estrictament contraroltat per la lèi e enebit en fòra dei transpòrts e dei representacions diplomaticas[17].
L'imne nacionau es dichMazurek Dąbrowskiego (enoccitan, laMasurca de Dombrowski ò de còpsPolonha es pas encara dispareguda[18]). Es un cant militar escrich en1797 après la disparicion dau Reiaume de Polonha perJózef Wybicki. Èra destinat ai legions de volontaris polonés de l'armada revolucionòria francesa dirigidas per lo generauDombrowski. Foguèt adoptat un premier còp coma imne durant l'insureccion polonesa de 1830-1831 que s'acabèt per una revirada. Après la restauracion de l'independéncia en1919, foguèt tornarmai adoptat coma imne nacionau en1927.
Drapèu oficiau.
Drapèu ambé blason utilizat tradicionalament dins lei representacions diplomaticas e dins lei transpòrts.
Polonha es una poissança regionala daucontinenteuropèu que sa diplomacia es dominat per tres axes principaus. Lo premier regarda lo refolament deis ambicionsrussas enEuròpa Centrala e Orientala que son consideradas coma una menaça còntra l'independéncia dau país. Lo segond regarda lo mantenement de la proteccion militara deisEstats Units d'America e del'aliança atlantica qu'es considerat coma un barri eficaç còntraRussia. Enfin, lo tresen regarda la promoccion de l'Union Europèa qu'es venguda la basa dau desvolopament economic polonés.
D'efèct, en causa deis invasions alemandas e russas dei sègles XVIII e XX, lei relacions de Polonha ambAlemanha e ambéRussia foguèron fòrça mesfisantas après la fin de laGuèrra Freja. L'intrada au sen de l'OTAN e de l'UE permetèron de melhorar rapidament lei relacions ambéBerlin. Puei, aqueu melhorament foguèt renforçat per la reconoissença de la frontiera de1945 per leis Alemands e lo desvolopament de liames economics importants entre lei dos país. Ansin, lei relacions entre Polonha eAlemanha son d'ara endavant quasi normalas. En revènge, la chausida polonesa d'integrar lo camp occidentau e la restauracion d'una Russia poderosa percebuda coma desirosa d'estendre son influéncia dins l'anciana esfèrasovietica entraïnèt la formacion de relacions marridas entreVarsòvia eMoscòu. Ansin, Polonha sostèn lei movements prooccidentaus dins totei leis ancianas republicas sovieticas d'Euròpa Orientala. Aquò li permet de formar una cencha d'estats tampons entre lo sieu territòri eRussia. Es tanben un sostèn de remarca deis iniciativas de desplegament de tropas estatsunidencas enEuròpa Centrala que Moscòu mau accepta.
Dins aquel encastre, l'OTAN, especialament l'aliança ambé leisEstats Units d'America, es una basa fondamentala de la diplomacia polonesa e de la seguritat dau país. Ansin, en fòra deis afaires d'Euròpa Orientala onteVarsòvia garda una autonòmia importanta, la diplomacia polonesa es generalament alinhat sus la politica estrangiera deWashington. Per exemple, Polonha sostenguèt e participèt ai guèrras d'Afganistan e d'Iraq. Sostèn totjorn la creacion dau bloquier antimissil estatsunidenc qu'es una fònt majora de tensions internacionalas entre leis Estats Units d'un caire eRussia eChina d'autre caire. Enfin, Varsòvia s'opausa ais ambicionsfrancesas de desvolopar una defensa comuna europèa que serià capabla de demenir lo ròtle de l'OTAN.
Enfin, Polonha es vengut lo seisen estat pus important de l'Union Europèa e gràcias a son importància demografica, a un ròtle important coma pòrtavòtz deis anciansestats comunistas. L'adopcion de l'èuro èra un objectiu oficiau deVarsòvia mai la crisi economica començada en 2008 a fortament demenit lo ritme dei reformas necessàrias per intrar dins lazòna èuro. Songovèrn es favorable a l'alargament de l'Union en direccion d'Euròpa Orientala ò deiBalcans, compres a una adesionturca. Dempuei leis annadas 2000, es tanben favorable a certanei projèctes de defensa comuna europèa a condicion de lei subordinar a la politica generala de l'OTAN.
En fòra d'aquelei tres axes, se fau nòtar l'existéncia de dos grops de cooperacion diplomatica que pòdon aver un ròtle important segon lei situacions. Lo premier es lotriangle de Weimar format ambéFrança, segonda poissança militara europèa aprèsRussia, eAlemanha, premiera poissança economica dau continent. Maugrat de desacòrds regulars entreParís eVarsòvia car Polonha es sovent opausat a la politica estrangiera autonòma dei Francés, aqueu grop permet sovent de renfòrçar l'influéncia polonesa, especialament regardant leis afaires d'Euròpa Orientau. Favorizèt tanben lo melhorament dei relacions germanopolonesas. Lo segond es logrop de Visegrad[19] format ambOngria, laRepublica Chèca eEslovaquia. Destinat inicialament a favorizar l'integracion au sen de l'UE e a luchar còntra l'influéncia russa enEuròpa Centrala avans l'intrada d'aquelei país dins l'OTAN, aqueu grop permet tanben de renfòrçar l'influéncia polonesa dins la region.
En2011, lei fòrças armadas de Polonha alinhavan aperaquí 100 000 militars actius e 240 000 reservistas. Lo budget èra de 6,3 miliards d'èuros e reprentava 1,95% dauPIB. Èran formadas de sèt brancas principalas :
l'armada terrèstra (45 000 òmes) èra la pus importanta. Seis equipaments principaus èran compausats d'aperaquí 940carris de combat, 1 670 veïculsblindats, 750 pèças d'artilhariá[20], 1 730 sistèmas antiaerians, 600 sistèmas anticarris e 160elicoptèrs. Son d'origina variada (sovietica ò occidentala) e de còps relativament ancians (annadas 1970). Dempuei la fin deis annadas 2000, aqueleis armaments son en cors de modernizacion e de reduccion d'efectius.
l'armada aeriana (16 500 òmes) gropava 355 aeronaus. Lei principaus èran 111 avions de combat, 46 avions de transpòrt e 114 elicoptèrs de transpòrts. Franc de 48F-16 d'origina estatsunidenca, la màger part son d'aeronaus sovieticas modernizats amb una electronica occidentala.
la marina (14 000 òmes) alinhava 95naviris. Es destinat a la defensa dau litorau polonés e la màger part d'aqueleis unitats son leugieras. Lei pus importantas èran 5sosmarins de propulsion convencionala, 2fregatas, 1corveta, 3naviris rapides d'ataca, 17 naviris deguèrra dei minas e 5 naviris de desbarcament.
lei fòrças especialas (2 100 òmes).
una fòrça de sostèn cargada de la gestion deis infrastructuras (45 000 òmes[21]).
una gendarmariá militara (4 500 òmes).
un còrs de reserva destinat a l'entraïnament dei reservistas. En temps normau, lo còrs alinha 20 000 òmes.
L'industria militara nacionala es capabla de produrre localamenet un nombre important deis equipaments terrèstres. En revènge, regardant l'aviacion e la marina, es quasi inexistenta. Lei partenaris comerciaus principaus de Polonha per la modernizacion de sei fòrças èranAlemanha,Israèl e leisEstats Units d'America. En despiech dei relacions malaisadas entreVarsòvia eMoscòu, i a tanben d'acòrds ambéRussia car la màger part deis equipaments polonés èra totjorn d'originasovietica.
Polonha a una economia desvolopada e fòrça dinamica que presenta encara d'aspècts transitòris entre lo sistèmacomunista en vigor fins a la fin deis annadas 1980 e lo sistèmacapitalista adoptat au començament deis annadas 1990. D'efèct, dempuei son adesion a l'Union Europèa en2004, lopaís conois una creissença economica e una aumentacion dau nivèu de vida fòrça importantas. Ansin, Polonha aviá en2012 unPIB de 513,9 miliards dedolars e èra la seisena poissança economica de l'Union. Pasmens, de diferéncias importantas existisson au sen dau territòri polonés entre lei zònas pus dinamicas (Varsòvia,Cracòvia, lòng dei frontieras ambAlemanha...) e lei zònas parcialament delaissadas (lòng dei frontieras orientalas). De mai, leis infrastucturas polonesas (rotas, camins de fèrre...) son limitadas e necessitan de trabalhs fòrça importants per venir au nivèu dei país occidentaus.
En2012, lo país exportava de maquinas otís e d'equipaments de transpòrts, de produchs manufacturats (intermediaris ò acabats), de manjar e de bestiaus. Sei practicas principaus èranAlemanha (26%), loReiaume Unit (7%), laRepublica Chèca (6,5%),França (6%),Russia (5,2%),Itàlia (5%) e leiPaís Bas (4,6%). En2011, l'economia polonesa importava tanben de maquinas otís e d'equipaments de transpòrts, de produchs manufacturats (generalament intermediaris), de produchs quimics, de matèrias premieras (mineraus,idrocarburs) e de lubrificants. Lei fònts d'aqueleis importacions èranAlemanha (27,3%),Russia (12,2%), leiPaís Bas (5,9%),China (5,4%),Itàlia (5,2%), laRepublica Chèca (4,3%) eFrança (4,2%).
En2012, l'agricultura representava 4% dauPIB mai 12,9% de la man d'òbra activa. Es un sector que conois d'evolucions importantas dempuei l'intrada dau país au sen de l'Union Europèa. D'efèct, l'Union i encoratja una restructuracion importanta dei tenements orientada vèrs l'aumentacion dei produccions e l'especializacion. Per aquò, d'investiments fòrça importants son en cors per bastir ò melhorar leis infrastructuras, lei tecnicas e l'industria agricòla. Aquela politica entraïnèt una demenicion dau nombre d'agricultors (2,7 milions de tenements privats en1987, 2,1 milions en1996[22]) mai una aumentacion dei revenguts. L'aumentacion de la superficia dei mainatges es en cors mai demora encara limitada car mai de 80% dei tenements an una superficia inferiora a 10 ha. De mai, l'influéncia de la politica europèa despend dei regions. Es importanta dins lei centres economics dau país mai feblas dins lei regions perifericas tradicionalament mens desvolopadas.
Lei produccions principalas èran leicerealas, lopòrc, leitrufas e leis èrbas. Uneicerealas èran cultivadas coma loblat (15en reng mondiau), loséguel (2en), l'òrdi (12en), lacivada (4en) e locòlza (8en). Polonha èra tanben lo 6en productor mondiau detrufas. Lo sector de norrigatge èra dominat per la produccion de pòrc que representava 70% dau sector (7en reng mondiau). Enfin, lei èrbas e lei fruchs roges representavan un sector en desvolopament dominat per la produccion depomas (6en reng mondiau) e debledarabas (7en).
Esquèma generau dei ressorsas naturalas de Polonha.
En2012, lei sectors minier e industriau representavan 33,3% dauPIB e 30,2% deis emplecs. Lei zònas industrialas dau país son situadas a l'entorn dei vilas pus importantas (Cracòvia,Varsòvia...), dins lei bacins de produccion decarbon (Silèsia Auta,Katowice...) e a l'entorn dau pòrt deGdansk. Lei produccions principalas son aquelei de maquina otís, defèrre e d'acièr (19en reng mondiau), decarbon (10en reng mondiau), de produchs quimics, denaviris, deveire, de beures e de textils.
D'un biais generau, leis industrias tradicionalas coma lasiderurgia e subretot la construccion navala èran en declin. En revènge, aprofichant la deslocalizacion d'industrias d'Euròpa Occidentala vèrs lei regions d'Euròpa Centrala, lo sector conois una creissença importanta, lei sectors dei transpòrts, dei telecomunicacions, de la produccion de maquinas ò de l'industria alimentara presentan una creissença importanta.
En2012, lo sector terciari representava 62,7% dauPIB e 57% de la populacion activa. Sei sectors principaus son lei servicis financiers, la logistica, lotorisme, lei servicis ai collectivitats e l'informatica.
Lo territòri polonés presenta unei traças e vestigis preistorics, antics ò datant dau començament de l'Edat Mejana realizats per lei diferentei culturas preistòrics ò protoistòrics que s'i succediguèron. Lei principalei son lacultura swideriense (a partir dau millenari IX avC), lacultura de la terralha cordada (vèrs 3000 - 2200 avC), lacultura d'Unetice (vèrs 2300 - 1600 avC), lacultura de Trzciniec (vèrs 1700 - 1200 avC), lacultura lusaciana (millenari I avC). Dins lo corrent de l'Antiquitat, se desvolopèt una cultura cèlta dins lei regions sud dau país modèrne (sègle IV avC), una cultura protoeslava dichacultura de Przeworsk dins lo centre (sègles V-II avC) puei una cultura d'origina germanica dichacultura de Wielbark — subretot presenta dins lo nòrd — que foguèt fòrça influenciada per lei Gòts (sègle I avC). Laissèron de vestigis coma de vilatges defusta, de torets ò de monumentsmegalitics.
L'arquitectura polonesa apareguèt a partir dau començament de l'installacion dei Polans dins la region. D'un biais generau, lo país adoptèt e adaptèt leis estiles arquitecturaus dominants d'Euròpa. De mai, en causa de la preséncia germanica importanta dins certanei regions dau país, especialament lo nòrd e lo nòrd-oèst, foguèt influenciada per l'arquitecturaalemanda. Mai a l'èst, la preséncia polonesa dins de regions que fan d'ara endavant partida deLituània, deBielorussia eUcraïna, laissèt una influéncia importanta sus l'arquitectura locala, especialament aVilnius e aLvov onte se pòu observer de monuments d'origina polonesa.
LaRenaissença se difusèt sus lo territòri polonés vèrs la fin dau sègle XV e lo movement i demorèt important fins a la fin dau sègle XVI ambé lo movementmanierista. Aqueu periòde correspond a l'apogèu de la poissança de Polonha-Lituània e veguèt la bastida d'unei monuments tant dins lei regions polonesas (Wavel, comuna de Poznan) que de Pomerània (Gdansk e castèl deSzczecin). Au sègle XVII, lo desplaçament de lacapitala aVarsòvia favorizèt l'emergéncia de centres arquitecturaus novèus onte se desvolopèron lei corrents barròc e rococò (sègles XVII-XVIII), neoclassic (sègles XVIII-XIX) e neogotic (sègle XIX). En particular, lo periòde neoclassic entraïnèt una transformacion importanta de l'urbanisme deVarsòvia ambé la bastida dauGrand Teatre ò de la plaça de la Banca.
LaSegonda Guèrra Mondiala foguèt un periòde de crisi importanta per lo patrimòni arquitecturau polonés car, franc deCracòvia que foguèt esparnhada, lei vilas importantas de Polonha foguèron lo teatre d'afrontaments importants en1939 e en1944-1945 entraïnant de destruccions fòrça importanta. Per exemple,Varsòvia èra destrucha a 85% en1945. Après laguèrra, leis autoritats comunistas decidiguèron de tornar bastir lei monuments ò lei quartiers pus importants a l'identic. Acabat en1988 per lei bastiments majors, aquò permetèt de restaurar una partida de l'arquitectura istorica dei vilas principalas mai negligiguèt lei luòcs mens importants. Ansin, a l'ora d'ara, unei províncias polonesas son marcadas per una capitala locala presentant un patrimòni arquitecturau de remarca e de vilas mens importantas relativament pauras regardant l'arquitectura car non regardadas per leis operacions de restauracion. Aquela politica limitèt l'influéncia de l'arquitecturasovietica sus lo territòri polonés que la realizacion pus famosa es loPalais de la Cultura e de la Sciéncia de Varsòvia. Enfin, dempuei leis annadas 1990, Polonha a adoptat l'arquitectura modèrna contemporanèa.
Polonha a una tradicion musicala importanta apareguda au sègle XIII. Coma dins lo rèsta de l'Euròpacatolica, son origina sembla liada a lamusicareligiosa de laGlèisa e dins lo cas polonés, especialament aquela utilizada a la Cort reiala deCracòvia. Lo premier musician polonés conegut foguètMikolaj Radomski que sembla influent au sègle XV. Pasmens, la màger part de son òbra es perduda.
Pasmens, lo declin politic e militar de Polonha dins lo corrent dei sègles XVII e XVIII aguèt de consequéncias relativament negativas sus l'evolucion de la musica nacionala. D'efècte, en fòra de l'aparicion de lapolonaise,dança lenta e formala de tres temps, que venguèt fòrça populara enEuròpa, la musica polonesa conoguèt de dificultats importantas maugrat leis esfòrç deJan Stefani eMaciej Kamienski de desvolopar unoperà polonés pròpri. Ansin, la màger part dei musicians dau país se limitèron a d'imitacions de compositors estrangiers comaHaydn eMozart.
Polonha a una tradition literària fòrça rica qu'apareguèt dins lo corrent de l'Edat Mejana. Gropa leis òbras escrichas per de Polonés mai l'usatge i apond tanben tota la literatura regardant Polonha, compres aquela que foguèt escricha per de non Polonés. La màger part es donc escricha enpolonés e enlatin mai d'autrei lengas (principalament lofrancés, loyiddish, l'alemand, lolituanian, l'ucraïnian, lobielorús e l'esperanto) foguèron de còps utilizadas. Lapoesia, lo drama e lei tematicas istòricas i ocupan una plaça fòrça importanta.
Lo començament dau sègle XII es generalament lo periòde adoptat per fixar l'aparicion de la literatura polonesa car leis òbras dei sègles precedents son totalament perdudas e desconegudas[25]. Lo premier tèxte famós que parla de Polonha es una cronica realizada enlatin per un monge anonim dichGallus Anonymus probablament entre1112 e1118. Lo tèxte pus vièlh escrich enpolonés es una frasa escricha entre1269 e1273. L'utilizacion dau polonés se desvolopèt lentament e demorèt fòrça influenciat per lolatin fins a la fin de l'Edat Mejana.
L'estampariá apareguèt en Polonha dins leis annadas 1470. Lei libres principaus que conoguèron una difusion importanta foguèron de tèxtesreligiós (catolics eortodòxs) eistorics (en particular la cronica deJan Dlugosz). Lo latin i es totjorn la lenga dominanta mai lo ròtle daupolonés acomencèt de s'afirmar. A partir dau sègle XVI, l'utilizacion de lalenga vernaculara se difusèt mai dins l'encastre dau movement umanista e de laRenaissença. D'efèct, gràcias au sostèn dau poder reiau, Polonha e especialamentCracòvia venguèron un centre de la literaturaeuropèa capable d'atraire d'escrivans estrangiers (Conrad Celtis). Aqueu periòde veguèt lo començament de l'estudi de lagramatica (Jan Kochanowski,Mikolaj Rej[26]) e lo desvolopament de lapoesia polonesa (Klemens Janicki,Mikolaj Hussowczyk).
Lo periòdebarròc polonés (entre1620 e1764) contunièt de veire lo desvolopament de lapoesia tant enlatin qu'enpolonés principalament a partir deis escòlas fondadas per leiJesuitas. D'efècte, permetèron de somondre l'accès a l'escritura a una fraccion pus importanta de la populacion. Aquò entraïnèt una aumentacion dau nombre de poetas dins lo reiaume e favorizèt l'emergéncia d'unei talents reconeguts dins tot locontinent (Piotr Kochanowski,Maciej Kazimierz Sarbiewski,Jan Andrzej Morsztyn,Waclaw Potocki). Lapoesia gardèt sa plaça primordiala dins lo corrent dau movement dei Lutz (vèrs1730 -1820). Pasmens, la segonda mitat dau sègle XVIII foguèt tanben caracterizada per l'aparicion de formas literàrias novèlas coma loroman, l'enciclopedisme ò la recèrca linguistica. L'utilizacion daulatin i declinèt largament au profiech daupolonés (e daufrancés). Dos escrivans polonés marcan aqueleis annadas que sonIgnacy Krasicki, poeta subrenommat lo « Prince dei Poetas », que foguèt tanben l'autor dau premier roman polonés eJan Potocki que participèt au movement enciclopedista e qu'es considerat coma un precursor de la linguistica polonesa e de la literatura fantastica.
Estatua dau mongeGallus Anonymus, autor dau premier tèxte regardant Polonha.
Jan Dlugosz, cronicaire polonés major de la fin de l'Edat Mejana.
Mikolaj Rej poeta e gramatician considerat coma un dei fondators de la literatura polonesa.
Jan Kochanowski gramatician e poeta polonés que foguèt considerat coma lo poeta pus important de la literatura polonesa fins au sègle XIX.
Maciej Kazimierz Sarbiewski, poeta polonés major dau periòde barròc, que foguèt subrenommat loHorace crestian per sei contemporanèus.
Ignacy Krasicki poeta de la segonda mitat dau sègle XVIII subrenommat lo « Prince dei Poetas ».
Jan Potocki, escrivan e linguista polonés major de la segonda mitat dau sègle XVIII considerat coma un precursor de la literatura fantastica.
A la fin dau sègle XVIII, lei Partiments de Polonha entraïnèron l'exil d'una partida importanta de son elèit. Après lei trèbols dei guèrras revolucionàrias e napoleonencas, leis escrivans polonés reprenguèron una plaça importanta au sen de la literatura mondiala a partir deis annadas 1820 dins l'encastre dau Romantisme. La lucha nacionalista per la restauracion de l'independéncia dau país ne'n foguèt una fònt d'inspiracion majora. Pasmens, se declinèt entre divèrsei tendàncias coma l'evocacion dei legendas e dei tradicions, la vida e la societat ò la lucha per la libertat. Aquela literatura foguèt sovent enebida sus lo territòri polonés mai aquò empachèt pas uneis escrivans dau periòde de venir famós (Adam Mickiewicz,Seweryn Goszczynski,Tomasz Zan,Maurycy Mochnacki). Après la revirada de l'Insureccion de 1861-1864, lo corrent romantic dispareguèt pauc a pauc e la literatura polonesa foguèt dominat per lo movement positivista (Henryk Sienkiewicz,Eliza Orzeszkowa,Maria Konopnicka) desirós de modernizar lo nacionalisme polonés e seis objectius. Aquò permetèt d'introdurre uneis idèas modèrnas en Polonha coma lofeminisme e l'egalitat entre lei diferentei religions (compres lojudaïsme). Sostenguèt tanben la defensa dei populacions polonesas menaçadas per la politica dau cancelierBismarck e lo desvolopament de l'educacion.
La capitada dau movement positivista per desvolopar d'idèas novèlas favorizèt a partir deis annadas 1890 la formacion d'un corrent modernista novèu dich Polonha Jova que dominèt la literatura polonesa fins a la restauracion de Polonha. Pasmens, leis autors d'aquela tendància (Jan Kasprowicz,Stefan Zeromski,Wladyslaw Reymont) foguèron caracterizadas per una oposicion ai critèris estetics dau positivisme e se raprochèt d'aquelei dau romantisme. En revènge, la nacionalisme e leis idèas modèrnas demorèron de fònts d'inspiracion importanta.
Après1918 e la restauracion de l'independéncia polonesa, comencèt un periòde fòrça dinamic per la literatura polonesa que durèt fins a1939. En particular, leis artistas polonés poguèron d'ara endavant se fisar d'un sostèn public finançat per l'Estat. Ansin, apareguèron divèrsei corrents d'avans-gàrdia. Aquò favorizèt una generacion d'autors marcats per d'idèas modernistas e optimistas (Boleslaw Lesmian,Julian Tuwim,Stanislaw Ignacy Witkiewicz,Witold Gombrowicz,Czeslaw Milosz,Maria Dombrowska,Zofia Nalkowska). Lei tematicas principalas dau periòde demorèron lo nacionalisme, la patriotisme ò l'estudi de la societat (en particular de lalibertat.
LaSegonda Guèrra Mondiala foguèt un periòde malaisat per la literatura polonesa coma per lo rèsta dau país. Pasmens, en despiech de l'ocupacion e dei persecucions alemandas, lo saupre-faire polonés en matèria d'organizacion clandestina permetèt de mantenir una activitat literària relativament importanta[27]. Après la guèrra[28], lei participacions a la resisténcia ò a la guèrra ambé leis armadas aliadas ò sovieticas d'uneis escrivans venguèron una fònt d'inspiracion per d'autors coma Nalkowska,Melchior Wankowicz,Gustaw Herling-Grudzinski,Tadeusz Borowski òWislawa Szymborska.
Maugrat lei dificultats causadas per la censura e la repression dau regime comunista (especialament durant lo periòde estalinian entre1944 e1956), la literatura polonesa se reformèt rapidament après la guèrra tant gràcias a d'autors socialistas que gràcias a d'autors exilats qu'assaièron generalament de tornar venir en Polonha. Ansin, per exemple, lo país obtenguèt tres Prèmi Nobel de Literatura en 1978, en 1980 e en 1996.
Julian Tuwim, poeta polonés d'origina josieva que venguèt famós per seis escrichs satirics.
Witold Gombrowicz que demorèt relativament pauc famós fins a sa mòrt e qu'es considerat d'ara endavant coma un deis escrivans pus important de la literatura polonesa.
Boleslaw Lesmian que foguèt un deis autors polonés pus influent entre lei doas guèrras mondialas.
Zofia Nalkowska, autor polonesa majora de la premiera mitat dau sègle XX.
Melchior Wankowicz famós per son racònte dei combats de l'Armada Polonesa Occidentala.
Locinèma polonés apareguèt a la fin dau sègle XIX probablament dins la partida russa de Polonha (premiera sala a Lodz en1899). Se desliurèt rapidament dau teatre per venir un art distint e sa popularitat aumentèt dins lo corrent de la decenia 1900. Unei pioniers dau cinèma (Kazimierz Proszynski[29],Boleslaw Matuszewski[30]) sostenguèron aqueu desvolopament. Lo film polonés pus ancian conegut a l'ora d'ara foguèt realizat en1908 eAntoni Fertner venguèt lo premier actor famós de l'industria cinematografica que comencèt de se formar a partir d'aquela annada. Leis òbras classicas de la literatura polonesa foguèron una fònt d'inspiracion important fins laPremiera Guèrra Mondiala. Pasmens, lei cineastas assaièron rapidament de desvolopar de tecnicas novèlas. Per exemple,Ladislas Starevich realizèt lo premier dessenh animat en1910. A partir de1914, lo conflicte mondiau permetèt de difusar lo cinèma polonés en direccion d'Euròpa Centrala gràcias a una traduccion enalemand. Aquò permetèt a l'actritzPoli Negri de venir una celebritat dau cinèma mut.
Après lei periòdes dau cinèma mut e de laSegonda Guèrra Mondiala, lo cinèma polonés se reformèt a partir de l'Escòla de Lodz fondada en1948 e de la produccion de films d'art e assai. A partir deis annadas 1970 e maugrat la proclamacion de l'estat d'urgéncia dins leis annadas 1980, aguèt tornarmai de realizators internacionalament coneguts comaRoman Polanski,Krzysztof Zanussi òZbigniew Rybczyński. La lucha còntra lo sistèmacomunista e l'estudi de la societat foguèron una fònt d'inspiracion importanta d'aqueu periòde. Dempuei leis annadas 1990 e la fin de la Polonha comunista, lei tematicas socialas an gardat un ròtle major (Krzysztof Kieslowsky).
↑La partida polonesa de la cima aganta 2 499 m e la partida eslovaquia 2 503 m.
↑(pl) Ofici centrau de l'estatistica de Polonha,Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 - Raport z wyników. Leis estimacions varian generalament entre 50 000 e 200 000 locutors.
↑En fòra de son poder economic, lei Josieus europèus representavan alora tanben un apòrt intellectuau non negligible. Divèrsei mesuras estendiguèron pauc a pauc sei drechs fins a1364 e de comunautats josievas importantas se formèron dins mai d'una vila polonesa.
↑Foguèt coronada comaRex Poloniæ e non comaRegina Poloniæ. Aquò significa qu'èra lo senhor vertadier dau país e non solament la frema dau sobeiran.
↑Aqueu maridatge e aquela conversion èran en partida dictats per de besonhs militars comuns car Polonha eLituània s'inquietavan deis ambicions de l'Òrdre Teutonic. Veire Sylvain Gouguenheim,Tannenberg, 15 juillet 1410, Tallandier (2012), pp. 23-26.
↑VeireSylvain Gouguenheim,Tannenberg : 15 juillet 1410, Tallandier (2012) per una descripcion de la batalha, de seis enjòcs e de sei consequéncias.
↑Après sa desfacha, l'Òrdre capitèt de gardar de fòrças sufisentas per se defendre. Pasmens, lei consequéncias financieras de la patz per lei Chivaliers e la pèrda de prestigi entraïnèron una demenicion dau nombre de volontaris ò de mercenaris europèus venent participar ai campanhas de l'Òrdre e una remesa en question de son organizacion sociala. De mai, deguèt remplaçar una quantitat importanta d'armas e de chivaus perduts sus lo prat batalhier. A partir de1422, aquelei dificultats donèron un avantatge decisiu ai Polonés. Veire Sylvain Gouguenheim,Tannenberg, 15 juillet 1410, Tallandier (2012), pp. 217-220.
↑Son oncle qu'ocupava lo pòste de cap daugovèrn suedès dempuei1592 favorizèt largament aquela revirada gràcias a son sostèn auprotestantisme.
↑De1599 a1604, èra oficialament regent de Suècia. Venguèt oficialament rèi en1604.
↑Leis autreis aliats deFrança, especialamentEspanha, conquistèron tanben divèrsei territòris.
↑En despiech de son installacion fòrça anciana, l'integracion dei Josieus dins la societat èra totjorn limitada e lei membres dei comunautats josievas èran rarament considerats coma de nacionaus vertadiers.
↑Lei camps d'exterminacion, especialamentAuschwitz, foguèron bastits per leis Alemands sus lo territòri de la Polonha de 1939.
↑Existís un debat sus la volontat de Stalin de laissar la resisténcia polonesa èsser esquichada per leis Alemands qu'es malaisat de copar car d'un caire, lei fòrças sovieticas après una avançada d'unei centenaus de quilomètres (operacion Bagration) avián de dificultats logisticas fòrça importantas de resòuvre avans d'atacar lei posicions defensivas deis Alemands lòng deVistula e la capitada d'una ofensiva sovietica èra pas assegurada, d'autre caire,Stalin prenguèt una tièra de mesuras per s'assegurar de l'impossibilitat per sei tropas d'ajudar l'insureccion.
↑En fach, maugrat de demonstracions militaras fòrça importantas a la frontiera entreBielorussia e Polonha (100 000 òmes) en1981, lo Burèu Politic de l'URSS decidiguèt d'adoptar una politica d'intimidacion mai considerèt l'invasion de Polonha coma tròp perilhosa.
↑Aquelei lindaus s'aplican pas ai partits representant de minoritats etnicas.
↑Fins a2004, l'utilizacion dau drapèu sensa blason i èra enebit. Dempuei2004, son usatge es autorizat mai demora encara limitat, especialament dins lei transpòrts.
↑Lo segon títol correspond au premier vèrs dau cant.
↑Es de còps dich triangle de Visegrad car gropava inicialament Polonha,Checoslovaquia eOngria.
↑Dins lo corrent dau periòde comunista, la collectivizacion dei zònas agricòlas foguèt limitada e regardèt subretot lei mas pus importants (mai de 50 ò de 100 ha). Ansin, en1989, l'Estat esplechava dirèctament solament 17% de la superficia agricòla, ço qu'èra una proporcion fòrça febla dins lo blòt sovietic.
↑Lo bastiment foguèt totalament destruch per lei combats de laSegonda Guèrra Mondiala e tornat bastit après lo conflicte.
↑D'un biais paradoxal, la posicion novèla dau territòri polonés devesit entrePrússia,Àustria eRussia favorizèt la difusion d'una partida de la cultura polonesa. Aquela difusion foguèt tanben sostenguda per l'exil d'una fraccion importanta de l'elèit intellectuala dau país.
↑Se supausa l'existéncia d'una literatura, au mens orala, similara ais autrei pòbles eslaus e format subretot de cançons e de legendas. Pasmens, lei cronicaires crestians ne'n parlèron pas. Veire : Czesław Miłosz,The History of Polish Literature, University of California Press (1983) (enanglés).
↑Kochanowski e Rej son tanben de poetas fòrça importants de la literatura polonesa.
↑Per exemple, 200 dei 1 500 publicacions de la premsa clandestina polonesa regardavan la literatura.
↑Certaneis autors deguèron esperar quauqueis annadas suplementàrias car foguèron tanben persecutats per lei servicis sovietics après1945.
↑Proszynski èra l'autor de recèrcas independentas dei fraires Lumière regardant lo desvolopament d'una camerà. Brevetèt un sistèma de projeccion d'imatges dich Pleograf avans lei fraires Lumière. Veire : Władysław Jewsiewicki,Kazimierz Prószyński, Interpress (1974) (enpolonés).
↑Matuszewski trabalhèt per la companhiá dei fraires Lumière e venguèt lo premier « cineasta » dau tsar.
.png)
.png)
.svg)
.svg)
.png)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
![Grand Teatre neoclassic de Varsòvia (sègle XIX) vèrs 1900[23]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2foc.wikipedia.org%2fwiki%2fFichi%25C3%25A8r%3aTheatre_Square_Warsaw_about_1900.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
