Unmetau (var.metal,metalh[1]) es unelement quimic caracterizat per unaconductivitat termica eelectrica auta, per la capacitat de formar deliason metallica, per un esclat particular (« esclat metallic »), per de proprietats mecanicas que li perèton de se desformar e per una tendància marcada a formar decations. La màger part dei metaus se presentan sota la forma de còrs simples ò d'aliatges. An fòrça aplicacions dins la societatumanas e lor produccion conoís una aumentacion importanta dempuei leisans 1980.
EnAmerica, la metallurgia se desvolopèt d'un biais pus tardiu e conoguèt donc de progrès pus febles. Lo trabalh dei metaus natius, especialament aqueu de l'aur, èra ben mestrejat. Quauquei pòblesmesoamericans eandins utilizèron tanben de metaus desconeguts dins lo rèsta dau mond coma loplatin, lopalladi, loròdi e l'iridi. Enfin, enAmerica Centrala, foguèt utilizat un aliatge d'aur e decoire, lotumbaga, per fabricar d'objèctesreligiós. Pasmens, lametallurgia daubronze e daufèrre demorèt desconeguda[7].
Durant l'Antiquitat, quauquei sabents efilosòfs s'interessèron aimetaus e aimineraus. Pasmens, aqueu trabalh demorèt limitat, generalament en causa de la manca d'experiéncias. Lei progrès de lametallurgia foguèron donc fòrça despendents dau saber-faire deifabres. Pasmens, sei conoissenças son largament perdudas a l'ora d'ara. Aquò cambièt a la fin de l'Antiquitat amb lo desvolopament de l'alquimia, especialament dins lei provínciasgrègas de l'Empèri Roman. D'efiech, fòrçaalquimistas adoptèron de metòdesempirics dins sei recèrcas.
Amb lo declin de lapoissança romana, leis Arabis descurbiguèron e traduguèron lei tèxtes grècs. Aquò entraïnèt la formacion de grops d'alquimistas arabis e persans que realizèron de descubèrtas importantas en matèria de metallurgia. Per exemple, establiguèron la preséncia desofre dins mai d'unminerau metallic. Plusors proprietats deisamalgamas demercuri foguèron tanben identificadas. Vèrs la fin de l'Edat Mejana, lei conoissenças dei sabents arabis se difusèron enEuròpa e enÍndia. Aquò menèt a de descubèrtas de metaus novèus que renforcèron l'interès per lametallurgia :arsenic vèrs1250,zinc vèrs1300,antimòni vèrs1540 ebismut en1546. En particular, se fau mencionar lei trabalhs d'Albertus Magnus (1193-1280) que sintetizèt lei sabers dins aqueu domeni dinsDe mineralibus, tractat paregut en1256 que venguèt una referéncia fins a l'aparicion deisciéncias modèrnas.
De la fondacion de la metallurgia a la Segonda Guèrra Mondiala
En parallèl, lei proprietatsquimicas dei metaus venguèron pauc a pauc l'objècte d'estudis. Dins leisans 1790,Joseph Priestley (1733-1804) eMartinus van Marum (1750-1833) observèron la reaccion de desidrogenacion de l'etanòl en contacte amb la superficia d'un metau. Aquò menèt a de trabalhs sus lacatalisi que permetèron de concebre un procès de sintèsi d'acid sulfuric utilizant loplatin coma catalisaire en1831.
Au començament dau sègle XIX, totei lei metaus coneguts avián unadensitat auta. Aquela caracteristica èra alora considerada coma una proprietat intrinsèca dei metaus. A partir de1809, la descubèrta dei tres premiers metaus leugiers, losòdi, lopotassi e l'estronci, entraïnèt donc de transformacions importantas dins la concepcion generala dei metaus. En1824, aquò foguèt confiermat per la descubèrta de l'alumini, metau que venguèt fòrça important dins la societat modèrna a la fin dau sègle XIX. D'efiech, gràcias a sa densitat febla e a sei proprietats conductritz, venguèt un element important per la fabricacion deconductors electrics e, pus tard, d'avions.
Lotitani pur (99,9%) foguèt preparat per lo premier còp en1910. Pasmens, lo premier procès industriau capable d'obtenir aqueu taus de puretat foguèt pas concebut avans1932. A partir deisans 1950-1960, venguèt un metau centrau per l'industria de l'armament, principalament per la fabricacion d'aeronaus e desosmarins. L'escandi, autre metau leugier important per renfòrçar lei proprietats mecanicas de l'alumini, foguèt produch per lo premier còp en1937. Son usatge se desvolopèt a partir deisans 1960.
A partir deisans 1850, l'invencion de procèsindustriaus permetent de produrre de lafonda e de l'acier donèt un vam important a lasiderurgia. D'efiech, l'acier venguèt un materiau centrau dins la societat modèrna e sametallurgia conoguèt alora de progrès regulars amb la descubèrta de procès de produccion novèus e divèrsei melhoraments. Per exemple, en1855, foguèt concebut loprocès Bessemer que favorizèt lo remplaçament daufèrre, caracteristic dau premier periòde de laRevolucion Industriala, per l'acier. En1877, una transformacion d'aqueu procès, loprocès Thomas, permetèt l'esplecha de jaciments defèrre contenent de concentracions importantas defosfòr. Aquò entraïnèt la construccion d'usinas d'una dimension sensa precedent dins l'istòria. Ansin, gràcias auprocès Thomas, la produccionestatsunidenca d'acier passèt de 3,38 milions detonas en1880 a 33,5 milions en1913 e l'industria metallurgia venguèt una branca majora de l'economia.
En1900, totei lei metaus pus leugiers que loplomb èran estats descubèrts franc deiselements71,72 e75. Pasmens, aquelei tres metaus foguèron identificats entre1908 e1922. Aquò marquèt la fin dau procès de recèrca dei metaus estables. Dins aquò, la descubèrta de laradioactivitat entraïnèt la cèrca de metaus instables pus pesucs que l'urani. Aquel esfòrç menèt a la descubèrta de quatre metaus novèus durant laSegonda Guèrra Mondiala dins lo quadre dauprojècte Manhattan : loneptuni (1940), loplutoni (1941), locuri (1944) e l'americi (1944). De mai, aquelei recèrcas permetèron de desvolopar lei conoissenças sus l'urani e sus lei metausfissibles.
Lo succès de labomba atomica a la fin de laSegonda Guèrra Mondiala entraïnèt l'organizacion de programas de recèrca importants sus leiselementsradioactius. Aquò permetèt de descubèrtas novèlas sus lei fenomèns radioactius e l'identificacion de plusors elements metallics novèus. Aqueu procès comencèt en1949 amb la descubèrta dauberkèli, l'element 97. Lei darrierei descubèrtas son aquelei de l'oganesson (element 118) en2002 e de latennessina (element 117) en2010. Au totau, 22 metaus suplementaris, sovent fòrça instables, son estats sintetizats.
Unveire metallic es un materiau metallicsolid, sovent unaliatge, amb una estructuraatomica desordonada. Au contrari deiveires classics a basa desilici, leiveires metallics son deconductors electrics eficaç. An tanben de proprietats magneticas de remarca. Pasmens, lor fabricacion es un pretzfach complèx car necessita un refrejament fòrça rapid per empedir la mesa en plaça dau ret metallic. Lo premier veire metallic, un aliatge d'aur e desilici Au75Si25 foguèt ansin pas fabricat avans1960.
Lo domeni deisaliatges es probablament la branca de lametallurgia qu'a conegut lo pus de progrès dempuei1945. D'efiech, plusors familhas novèlas d'aliatges son estadas descubèrtas. La premiera es aquela deisuperaliatges que son de combinasons defèrre, deniquèl, decobalt e decròme amb de concentracions feblas de metaus coma lotungstèn, lomolibdèn ò l'alumini. Apareguts dins leisans que seguiguèron laSegonda Guèrra Mondiala, aqueleis aliatges son utilizats dins de motors capables de mantenir sei performàncias a detemperaturas de mai de 650 °C. La segonda familha es aquela deimateriaus de memòria de forma que constituisson un ensemble d'aliatges qu'an tendància de gardar sa forma d'origina quand latemperatura aumenta. Conegut tre1932, aqueu tipe de materiau foguèt utilizat a partir de1962 per la construccionautomobila eaeronautica, per la fabricacion d'aparelhsmedicaus ò per la proteccion dei construccions còntra leitèrratrems.
Lo tresen grop d'aliatges foguèt descubèrt en1984. Es compausat dequasicristaus amb de proprietats relativament similaras a unaceramica :conductivitat termica febla, duretat auta, resisténcia a lacorrosion, proprietats antiadesivas... etc. Son principalament utilizats per la fabricacion demotors, per l'isolacion e per la conversion de lacalor enelectricitat. Leis aliatges metallics complèxs son un autre grop que presenta d'estructuras particularas que pòu semblar a uncristau. Supausada en1922 perLinus Pauling (1901-1994), l'existéncia d'aqueu grop d'aliatges foguèt pas demostrada avans1955. Uei, an pas d'aplicacions mai divèrsei projèctes assaian de desvolopar d'aplicacions dins lei sectors de l'energia e de l'armament.
Lei cinquen e seisen grops d'aliatges son tanben d'ensembles decompausats qu'an pas d'aplicacions a l'ora d'ara. Leis aliatges d'entropia auta son fachs d'au mens metaus mesclats dins de proporcions similaras. Sembla aver de proprietats mecanicas superioras ais aliatges classics. Enfin, leisaliatges MAX son constituits d'un metauM, d'un metauA eissit dei grops 13 ò 14 de lataula periodica e d'un atòm decarbòni ò d'azòt (notatZ). Semblan egalament aver de proprietats mecanicas superioras ai materiaus metallics actuaus.
La formacion dei metaus es liada a dereaccions nuclearas. Per lei metaus anant dauliti aufèrre, la causa principala de formacion es lanucleosintèsi estellara. D'efiech, lei procès defusion nucleara presents dins leisestelas son capables d'engendrar d'elements quimics mai e mai pesucs. Pasmens, la sintèsi daufèrre es lo limit e l'aparicion d'aquel element necessita d'estelas massisas. Leis elements pus pesucs son engendrats dins leisupernovas. La violéncia d'aqueu fenomèn permet de fòrçar la fusion entre d'elements pesucs, çò que mena a la formacion d'atòms ben pus pesucs que lofèrre.
Après lei procès estellars, lei mecanismes defission nucleara explican la formacion continua d'autrei metaus. D'efiech, la desintegracion deisatòms instables engendra d'atòms pus leugiers. Per exemple, l'urani se desintègra per formar divèrsei metaus coma lotòri. A son torn, aqueu metau radioactiu pòu formar d'autreis elements coma loproactini.
Dins lataula periodica, lei metaus ocupan la senèstra, lo centre e una partida de la drecha de la classificacion. Aquela preponderància s'explica per lo nombre important de metaus identificats. Ansin, sus lei 110elements que sei proprietats quimicas son en partida identificadas, 86 èran demetaus e 7 demetalloïds. Pasmens, lei caracteristicas dei metaus son pas unifòrmas e existís plusors familhas, definidas per de limits mai ò mens informalas. D'un biais generau, lo caractèr metallic d'unelement quimic aumenta vèrs la senèstra e lo debàs. Leisalcalins son donc leiselements pus metallics. Leisalcalinoterrós presentan de proprietats relativament similaras.
Leimetaus de transicion son lo grop pus important. Son una familha d'atòms que tènon un sosjaç electronic d incomplèt ò que pòdon formar decations amb un sosjaç d incomplèt[9]. Ocupan lo centre lataula periodica. Entre aqueleis elements, aquelei capables de resistir a lacorrosion son dichsmetaus nòbles. Leilantanids, òtèrras raras, son leis elements dau blòt f. An de proprietats quimicas variablas e una tendància a formar decations portaires de tres cargas positivas. Leisactinids son leis elements pesucs dua blòt f. Lei pus leugiers an de proprietats similaras ailantanid e lei pus pesucs aimetaus de transicion. Totei sonradioactius e lei pus instables son mau coneguts.
Leimetaus paures son lei metaus amb lo caractèr metallic mens marcat. An de proprietats mecanicas e un ponch de fusion pus febles que lo rèsta dei metaus. Dins certanei cas, son estructura cristallina pòu aver de proprietats covalentas. An egalament tandància a formar d'anions e aver un comportament amfotèr. Enfin, leimetalloïds son un grop intermediari entre lei metaus e lei non metaus. An un aspècte metallic e pòdon formar d'aliatges amb lei metaus mai son de conductors electrics e termics de bassa qualitat e sei proprietats quimicas son quasi identicas a aquelei deis elements non metallics.
Lamassa volumica dei metaus es sovent superiora a aquela deiselements non metallics en causa de la compacitat de son estructura cristallina. Pasmens, i a quauqueis excepcions. Loliti, lo metau mens dens amb una massa volumica de 0,534 g/cm3, fa partida deis elements pus leugiers de lataula periodica. L'òsmi, amb una massa volumica de 22,59 g/cm3 n'es l'element pus pesuc. D'un biais generau, leisalcalins e leisalcalinoterrós son lei metaus pus leugiers. An tanben de ponchs de fusion fòrça febles, generalament inferiors a 100 °C. Lei ponchs de fusion pus auts se tròban dins lo centre deimetaus de transicion dins lo grop dei « metaus refractaris ». Tenent fòrçaelectrons deslocalizats, an una temperatura de fusion superiora a 2 200 °C[10].
Esquèma representant lo principi de la deformacion d'un materiau metallic.
Lei metaus an generalament una bònamalleabilitat e una bònaductibilitat. Aquò li permet de se deformar sensa rompre, çò que permet de leis utilizar per fabricar d'objèctes coma de fuelhs de metau. Aquò s'explica per lei proprietats de laliason metallica. D'efiech, somesas a unafòrça exteriora, aquelei liasons pòdon rompre e se tornar formar rapidament. En revènge, aquelei caracteristicas empachan ben sovent d'utilizar un metau pur per d'aplicacions necessitant una resisténcia mecanica auta. Dins aqueu cas, es necessari d'utilizar d'aliatges que permèton de durcir lo metau. D'exemples coneguts son leisaliatges defèrre e decarbòni utilizats per la fabricacion d'acier, decoire e d'estanh utilizats per la fabricacion debronze ò d'aur, d'argent ecoire utilizats enjoielariá.
Lei metaus an tendància d'engendrar dereaccions d'oxidoreduccion caracterizadas per la formacion decations metallicas e la pèrda d'electrons. Per exemple, localci abandona aisament doselectrons per formar location Ca2+. Aquelei reaccions son fòrça importantas enmetallurgia car la chausida decompausats ben adaptats permet de favorizar la reduccion de certanei metaus. Aquò es un principi fondamentau dins la purificacion de fòrça metaus. Lei fenomèns d'oxidacion son tanben importants car la màger part dei metaus pòdon reagir amb l'oxigèn de l'aire per formar d'oxids. Lo cas pus conegut es probablament aqueu daurolh que pòu totalament destrurre de pèças defèrre ò d'acier. Per aquela rason, la proteccion dei metaus sensibles a l'oxidacion es un aspècte centrau dins l'entretenença de mai d'una infrastructura ò d'un veïcul (pònt,naviri...). Es generalament realizada per l'aplicacion d'un jaç depintura ò peranodizacion.
Leimetaus nòbles son un grop reduch de metaus que resistisson a l'oxidacion per l'oxigèn de l'aire. Lo pus famós es l'aur. Pasmens, d'autrei metaus pòdon i resistir gràcias a la formacion d'un jaç impermeable d'oxids a sa superficia. Per exemple, es lo cas de l'alumini.
Unaliatge es una mescla, principalament constituida demetaus, de plusorselements quimics. D'efiech, la màger part dei metaus purs son pas pron resistents per èsser dirèctament utilizats. Leisaliatges permèton d'aumentar la resisténcia mecanica, la duretat, la resisténcia a lacorrosion ò l'esclat. Pòdon tanben modificar lacolor, especialament enjoielariá. De mai, leis aliatges facilitan lo trabalh dei metallurgistas car baissan latemperatura defusion dei metaus. Uei, existís donc una gròssa diversitat d'aliatges desvolopats per respòndre a de besonhs especifics.
En defòra deisoxids e deisaliatges, lei metaus pòdon formar d'autrei categorias desubstàncias. Premier, pòdon s'assemblar amb d'elementselectronegatius per formar de compausatsinorganics. Per exemple, es lo cas dei saus constituits d'uncation metallic e d'unanionclorur,sulfat òsulfur. La formacion deliasons amb d'elementsorganics es egalament possibla e frequenta. Aquò entraïna la formacion de complèxs metallics ò de compausatsorganometallics que son fòrça importants dins laquimia modèrna. Enfin, se fau nòtar la preséncia de metaus dins fòrçamoleculas dau vivent coma l'emoglobina.
Lametallurgia es la branca de laquimia qu'estúdia lei metaus, especialament son elaboracion, sei proprietats e sei tractaments. Per extension, lo tèrme designa la branca de l'engenhariá que s'ocupa de la fabricacion deisaliatges e deis objèctes metallics dins l'industria. Aparegudaa la fin de l'Edat de la Pèira e au començament de l'Edat dau Bronze, es venguda una activitat fondamentala per l'economia modèrna en causa de l'emplec important dei metaus dins la societat actuala. Son premier ponch d'interès regarda lei metòdes e lei tecnicas d'extraccion e de purificacion dei metaus. Varian segon leiselements mai existís de ponchs comuns car la màger part deimineraus utilizats son de sulfurs ò d'oxids. Ansin, lei premiereis etapas d'eleboracion d'unmetau consistisson a concentrar lominerau « util » per lo mejan d'operacions fisicas (trissatge, proprietatsmagneticas...), fisicoquimicas (flotacion,lixiviacion...), bioquimicas (accion debactèris...) ò quimicas (grilhatge, dissolucion...). Puei, s'es necessari, a luòc una operacion de grilhatge destinada a oxidar lominerau.
Après l'acabament dei fasas de preparacion, lominerau es normalamentreduch per passar d'un estat oxidat a un estat metallic. La natura dau reductor es variable mai s'utiliza sovent lodioxigèn, lodiidrogèn, lomonoxid de carbòni, lodioxid de carbòni ò d'autrei metaus. Aquelei procès son sovent resumits per una eqüacion quimica simpla mai son en realitat de mecanismes reaccionaus complèxs amb plusorsreaccions intermediàrias e segondàrias. Permèton d'obtenir un metau contenent una quantitat mai ò mens importantas d'impuretats.
La darriera etapa majora de l'obtencion d'un metau es l'afinatge que permet d'obtenir de metaus d'una puretat sufisenta per li trobar una aplicacion. Generalament, s'utilizan siá de procès de fusion que permèton d'eliminar pauc a pauc leis impuretats siá de procès electrolitics que permèton d'obtenir de metaus fòrça purs. Pasmens, lei procès electrolitics consuman una gròssa quantitat d'electricitat. Enfin, lo metau pur pòu èsser trabalhat sota forma delingòts, debarras, de bobinas ò detòlas per permetre son transpòrt e son utilizacion ulteriora (fabricacion d'unaliatge, d'una pèça...).
Leis aplicacions dei metaus son fòrça nombrosas. Leisaliatges amb de proprietats mecanicas autas son utilizats per la construccion de bastiments ò per la fabricacion de pèças capablas de resistir a de constrenchas importantas (motors, veïculs,camin de fèrre,otís...). Lei metaus aguent de proprietats conductritz son utilizats per la fabricacion decircuits electrics ò de sistèmas de transpòrt de lacalor. Existís fòrça aplicacions mens frequentas coma la produccion d'aimants, de polimèrs, de compausats antiseptics ò de catalisaires quimics. Lei metaus son un element centrau de la societat modèrna.
L'industria metallurgica es una branca importanta de l'industria modèrna. Estradicionalament devesida entre plusors sosbrancas especializadas dins l'elaboracion d'un metau donat. Per exemple, lasiderurgia s'ocupa dau tractament deimineraus defèrre. Aquela industria cuerb plusors domenis distints. Lo premier regarda l'extraccion deimineraus metallics. Lo segond pertoca la preparacion dau metau eu meteis. Enfin, lo darrier element major es aqueu de la fabricacion dei pèças finalas que seràn transportats vèrs lei mercats de venda. L'industria metallurgica fa partida deisindustrias pesucas car leis investiments necessaris son sovent fòrça importants. De mai, la talha deis installacions e lo nombre de personaus requists per son bòn foncionament ne'n fan un sector dominat per de companhiás multinacionalas.
En causa de l'importància de mai d'un metau dins l'economia, lametallurgia es sovent considerada coma un sectorestrategic. De mai, après 200 ans d'industrializacion, lei jaciments aisats d'esplechar e la multiplicacion deis aplicacions entraïnan una rarefaccion creissenta deimineraus e dei metaus. Una autra causa d'aqueu fenomèn es l'interès portat a de metaus negligits i a quauquei decennis. Per exemple, dins leisans 1970, mens de 20 metaus de lataula periodica èran industrialament produchs. Dins leisans 2000, aqueu nombre es passat a 60...
Per faciar aquela situacion, la màger part deisEstats encoratjan desenant loreciclatge. Aquelei que dispausan de jaciments assaian tanben d'organizar son esplecha e leis industrias miniera e metallurgica sostènon d'esfòrç de recèrca e desvolopament per melhorar lei procès d'elaboracion e permetre l'utilizacion demineraus pauc concentrats. Enfin, leipaís pus poderós assaian de prendre lo contraròtle de jaciments situats dins d'autreisEstats, çò que pòu entraïnar de conflictes. Lo cas pus grèu au començament dau sègle XXI es probablament de laRepublica Democratica de Còngo qu'es l'objècte deconflictes recurrents, en partida atisats per lei ressorsas minieras considerablas de la region deKatanga.
Au contrari deisubstànciasorganicas, lei metaus son pas biodegradables per leisorganismesvivents. Aquela caracteristica es donc a l'origina de problemas importants depollucion dins lo sòu e dins l'aiga. D'efiech, coma lei metaus pòdon participar a de reaccions organicas, pòdon aver una activitat toxica dins unorganisme. Dins certanei cas, aqueu fenomèn aparéis rapidament. Per exemple, es lo cas amb l'arsenic qu'es unpoison capable de trebolar la produccion d'ATP e d'entraïnar la coagulacion de certaneiproteïnas en leisanimaus. Ladòsi letala en l'òme es relativament febla, de l'òrdre 70 a 200milligramas. Pasmens, plusors metaus pòdon aver d'efiechs cronics grèus. Per exemple, locròme a l'estat d'oxidacion +VI es un agentcancerigèn.
Dempuei laRevolucion Industriala, lei pollucions metallicas son presentas dins la màger part dei regions poblats per l'èsser uman, especialament dins lei zònas minieras e industrialas. Leiribieras urbanizadas son tanben tocadas car l'aiga transpòrta aisament leimetaus. La gestion d'aqueleipollucions es un problema complèx. Uei, la màger part dei país impausan de nòrmas destinadas a concentrar lei pollucions sus la zòna de produccion. L'objectiu es de facilitar son eliminacion a la fin dau periòde d'activitat de lamina ò de l'usina. Pasmens, aquelei règlas son pas totjorn aplicadas. De mai, aquò permet pas de resòuvre lei pollucions pus diffusas congreadas per l'usatge d'objèctes metallics dins la vida vidanta.
(fr) G. Bresch, « La formation de la rouille »,Revue de Métallurgie, vol. 7, n° 6, 1910, pp. 433-446.
(en) Geoffrey Burbidge, Margaret Burbidge, William Fowler e Fred Hoyle, « Synthesis of elements in stars »,Review of Modern Physics, vol. 29, 1957, pp. 547-650.
(en) Alastair Cameron, « On the origin of the heavy elements »,The Astrophysical Journal, vol. 62, 1957, pp. 9-10.
(en) Earl Hayes, « Chromium and Vanadium »,Industrial & Engineering Chemistry, vol. 53, n° 2, 1961, pp. 105–107.
(en) Valim Levitin,High Temperature Strain of Metals and Alloys : Physical Fundamentals, WILEY-VCH, 2006.
(en) Donald Spink, « Reactive Metals. Zirconium, Hafnium, and Titanium »,Industrial & Engineering Chemistry, vol. 53, n° 2, 1961, pp. 97–104.
↑Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana,Dicod'Òc, cèrca « métal », consultat lo 16 d'abriu de2022,[1]
↑(fr) Marcel Otte, Mireille David-Elbiali et al.,La protohistoire, Bruxelles, De Boeck université, 2008.
↑(en) Arthur C. Reardon,Metallurgy for the non-metallurgist, Materials Park, ASM International, 2011, pp. 73–84.
↑(en) R. F. Tylecote,A History of Metallurgy, Maney Publishing, 1992.
↑(en) C. Thornton, C. C. Lamberg-Karlovsky, M. Liezers, e S. M. M. Young, « On pins and needles: tracing the evolution of copper-based alloying at Tepe Yahya, Iran, via ICP-MS analysis of Common-place items »,Journal of Archaeological Science, vol. 29, n° 12, pp. 1451–1460.
↑(en) H. Akanuma, « The significance of the composition of excavated iron fragments taken from Stratum III at the site of Kaman-Kalehöyük, Turkey »,Anatolian Archaeological Studies,vol. 14, pp. 147–158.
.jpg)
