Lo nom de la vila s'escriuMarselha e se pronóncia enoccitan provençau[maʁˈsejɔ],[maʁˈsijɔ],[maʁˈsejə] o[maʁˈsijə] (dins d'autrei dialèctes occitans se pronóncia per exemple[marˈseʎɔ],[marˈseʎa],[maʁˈseja] o[maʁˈsija]). Aqueu nom ven de l'occitan ancianMarselha oMasselha, que ven dau latinMassilia (amb l'accent tonic sus-ssi-), que ven ultimament dau grèc Μασσαλία,Massalía. Lo sens originau dau nom grèc es gaire conegut. D'unei que i a an supausat que poiriá venir d'una forma locala dauligur antic que lei grècs l'aurián puei adaptada.
La ciutat forma una mena d'anfiteatre, ensarrada per la mar e lei montanhas, comaMarselhaveire au miegjorn amb leicalancas e laCòsta Blava au nòrd-oèst ambL'Estaca, immortalizada per lo pintorPau Cesana. Quasi la mitat de la superfícia comunala es pas per bastir. La ciutat s'es desvolopada a l'entorn de l'ancian pòrt grèc (Lacidon) vengut puei loPòrt Vièlh, especialament dins lo corrent de la segonda mitat dausègle XIX. D'efiech, conoissèt an aquesta temporada un desvolopament important, escarrabilhat per lo creissement dau negòci devèrs lo novèl empèri coloniau francés:Argeria, lo Levant luenchenc. La carriera de la Republica es un exemple d'aquel urbanisme dau Segond Empèri amb son estil haussmannian. Virada devèrs la mar, la ciutat « ignorèt » lòngtemps lo reirepaís provençau, que la soleta via de comunicacion foguèt la vau deVèune. L'activitat portuària se desplacèt progressivament devèrs la fachada nòrd de la ciutat, puei devèrs lo caire deFòs amainatjat dins leisans 1960.
Après una crisi dei grèvas dins leis ans 70 et 80, que veguèt sa populacion passar de 1 000 000 a 800 000 abitants, leis autoritats marselhesas decidiguèron dins leisans 1990 e2000 d'engimbrar un larg programa de renovacion urbana, amb especialament l'important programaEuromediterranèa, entre la garaSant Carles, laBèla de Mai e leisAncians Magazins. La ciutat vòu maridar laMediterranèa ambEuròpa. Uei, en essent la primiera ciutat d'Occitània e la segonda deFrança amb mai de 800 000 estatjants, constituís la primieraaglomeracion d'Occitània e la segonda deFrança amb 1 560 343 estatjants (2008). L'area urbana apondeAis de Provença au nòrd,Lo Martegue au ponent eSant Jacariá dins lo departament deVar au levant. Marselha inaugurèt en1999 lo Pargue dau XXVIen Centenari, au miegjorn de la ciutat, per exprimir son istòria e escriure son avenidor. Un avenidor que veirà benlèu la darriera granda ciutat populara d'Occitània (e de França) venir una ciutat borgesa coma tanteis autrei de la còsta mediterranèa.
La zòna litorala de Marselha es ocupada per l'èsser uman dempuei au mens loPaleolitic Superior coma l'indica la descubèrta de labauma de Cosquer dins unacalanca a sièis quilomètres au sud de l'airau urban actuau. Segon lei datacions, la bauma foguèt ocupada per de populacions de caçaires-cuelheires vèrs 27 000 avC e de 19 000 a 17 000 avC[2]. Vèrs 10 000 avC, la fin dau darrierperiòde glaciari entraïnèt un desplaçament deis animaus vèrs lo nòrd. Lei grops de caçaires nomadas foguèron alora pauc a pauc remplaçats per de populacions de pescaires que se sedentarizèron[3]. Aquelei comunautats avián un nivèu tecnologic caracteristic dauMesolitic. Pasmens, lei recèrcas sus aqueleis abitats son limitats a de vestigis, datats de 10 000 a 6 000 avC, descubèrts a proximitat de lagara de Sant Carles[4].
A partir 6 000 avC, l'agricultura prenguèt mai e mai d'importància dins la vida dei populacions localas. Localament, de recèrcas menadas vèrs Sant Carles indican un mestritge precòç de labrica. Laterralha èra tanben utilizada e certanei comunautats avián decans[5][6]. Vèrs 1400 avC, aqueleis abitants evolucionèron vèrs loTemps dau Bronze tot en gardant la pesca au centre de seis activitats.
Durant la premiera partida dau millenari I avC, la region de Marselha, coma lo rèsta deProvença, foguèt pauc a pauc ocupada per de populacionsliguras. Pauc conegut, aqueu pòble deguèt probable faciar d'invasionscèltas. Intrèron tanben en contacte amb d'Ibèrs, deFenicians e d'Etruscs. Sota aqueleis influéncias, evolucionèron e lei Ligurs installats en Provença venguèron pauc a pauc deCeltoligurs dins lei tèxtes grècs e romans[7].
LeiSallavis, que restavan dins la region d'Ais, èran lo pòble celtoligur predominant enProvença Occidentala. Au començament dau sègle II avC, establissèron sacapitala aEntremont sus lei còlas situadas au nòrd de l'aglomeracion sextiana actuala[8]. Fondèron una confederacion qu'unifiquèt plusors tribüs e pòbles vesins. LeiSegobriges, pòble celtoligur installat dins lo massís deMarselhaveire, fèron partida d'aquel ensemble. Pasmens, aqueu pòble, unicament mencionat dins de tèxtes grècs, es fòrça mau conegut per leis istorians.
La fondacion de lacolonia grèga deMassalia es considerada coma l'eveniment fondator de la vila de Marselha. Se debanèt vèrs 600 avC e foguèt l'òbra de navegaires venguts de laciutat-Estat deFocèa, situada enAnatolia Occidentala a proximitat de la vilaturca actuala d'Esmirne[9]. Lei Focèus cercavan de pòrts segurs susceptibles de venir de comptadors comerciaus dins lo quadre dau desvolopament d'un ret marchand servit per denaviris rapids. Lacalanca de Lacidon èra interessenta per aqueu projècte car son orientacion èst-oèst la protegissiá còntre leis efiechs daumitrau.
Segon latradicion, una aliança entre lo marin focèuPròtis e la CeltoliguraGiptis marquèt la fondacion de la vila. Pasmens, aqueu racònte es totalamentlegendari[10]. L'eveniment decisiu que veguèt lo desvolopament de la vila foguèt la presa deFocèa perPèrsia en 546 avC. Aquò entraïnèt la fugida d'una partida de la populacion qu'anèt s'installar dins sei colonias. Lèu, aquò permetèt la formacion d'un centre demografic important a Massalia e lo perimètre fortificat conoissèt plusors extensions tre lo sègle VI avC. Aquò foguèt probable la causa de conflictes amb lei populacions indigèns coma l'indica la seguida de la legenda fondatritz de la vila.
Lo desvolopament rapid de Marselha inquietètCartage e leis autrei poissanças marchandas que navegavan dins la region (Etruscs, Fenicians...). SegonErodòt, lei Focèus practivan tanben lapiratariá. Una coalicion entreCartaginés eEtruscs se formèt donc per faciar l'emergéncia d'una poissança comerciala novèla dins lo nòrd-oèst deMediterranèa[11]. La batalha decisiva aguèt luòc en 540 avC aAlalia lòng dau litorau deCorsega. Lo resultat generau dei combats es pas clar. Una flòta focèa deguèt probablament infligir una desfacha a una flòta cartaginesa mentre qu'una flòta etrusca batèt una segonda flòta grèga (benlèu formada de naviris d'Alalia ela meteissa). A l'eissida de la batalha, lei Focèus gardèron lo contraròtle dei litoraus deProvença e deCatalonha. Pasmens, leisEtruscs conquerèronAlalia e lo litorau còrs orientau mai aquela ocupacion paréis limitada. D'efiech, lo comptador d'Alalia contunièt d'acuelhir de marchands d'originas divèrsas[12]. Après aqueu combat, l'esfèra d'influéncia dei Focèus deMassalia demorèt establa.
Lei relacions entreMassalia e lei pòbles celtoligurs installats enProvença se desgradèron pauc a pauc. D'efiech, la ciutat grèga èra un centreeconomic important per la region e sa preséncia favorizèt lo desvolopament daucomèrci amb l'arribada de rotas marchandas vengudas dau nòrd (ambre,estanh...) e dau rèsta de l'espaci mediterranèu (vin,terralhas...)[13]. Pauc a pauc, lei Focèus e certanei pòbles locaus, coma leisAvatics, produguèron localament una partida dei bens importants, especialament laterralha. Au nivèutecnic, lei Grècs difusèron son saber dins la region coma l'indica l'aparicion de l'escritura (terralhas signadas dauMartegue) ò la construccion dau barri ellenic deSant Blasi[14]. Lei Focèus tenguèron tanben un ròtle major dins l'introduccion de lavinha enGàllia.
Pasmens, l'existéncia d'una ciutat de 30 000 a 40 000 abitants èra egalament una fònt d'inquietud dins la region. De mai, plusorsguèrras localas opausèronMassalia a de pòbles locaus. A la fin dau sègle III avC, aquelei conflictes entraïnèron donc la formacion d'una aliança gropant lei pòbles celtoligurs vivent entreVar,Ròse eLeberon. LeiSallavis foguèron lo pòble principau d'aquel ensemble e sa vila principala,Entremont, es considerada coma sacapitala. La creacion d'una tala coalicion agravèt lei tensions localas a partir de 181 avC eMassalia comencèt de cercar d'aliats enGàllia ò dins enMediterranèa.
Lei relacions entreRoma eMassalia èran ja bònas au sègle V avC. Lei doas vilas èran de partenaris comerciaus que partejavan d'interès comuns dins lo nòrd-oèst mediterranèu (ostilitat còntra leis Etruscs, relacions marridas amb certanei pòbles cèltas...). En 389 avC, lei doas ciutats signèron una aliança formala que venguèt un element important de ladiplomacia romana. Per exemple, durant laSegonda Guèrra Punica (219-201 avC),Massalia luchèt còntra leiCartaginés enProvença e permetèt ai flòtas romanas de trobar un pòrt de sostèn durant seis atacas còntra laPeninsula Iberica.
En 125 avC,Roma acceptèt donc de protegirMassalia còntra la menaçasallavi. Aquò entraïnèt d'intervencions militaras dins lo sud-èst deGàllia per sometre lei ciutats localas (destruccion de l'oppidum d'Entremont) e per arrestar d'incursions germanicas (Cimbres eTeutons). En despiech de desfachas saunosas aAgen (107 avC) e aAurenja, lei Romans gardèron lo contraròtle de la region a l'eissida de labatalha d'Ais (102 avC). Per apararItàlia còntra d'autreis atacas cèltas, fondèron laGàllia Narbonesa e comencèron la colonizacion de la region. En parallèl, l'establiment de lapatz e l'integracion dei pòbles indigèns dins la societat romana favorizèt l'estabilitat.
Massalia gardèt son territòri e seicolonias mai èra desenant vesina dirècta dei possessions romanas. Se lei relacions entre lei dos aliats demorèron bònas, aquela proximitat entraïnèt una integracion progressiva de la vila dins l'esfèra d'influéncia romana.
Mai e mai integrat dins lo mond roman,Massalia refusèt de chausir un camp durant la guèrra civila qu'opausètJuli Cesar ePompèu. Pasmens, en 49 avC, acceptèt d'acuelhir la flòta dePompèu. En reaccion,Cesar mandèt treslegions per assetjar la vila. Establiguèt tanben unblocus navau. Gràcias a seifortificacions, lei Massaliòtas arrestèron leis assauts terrèstres. Pasmens, foguèron pas capables de tornar durbir son accès a la mar. Après doas desfachas navalas au sud deVar, deguèron capitular[15].
Cesar ordonèt lo liurament dau rèsta de la flòta de guèrra massaliòta e la ciutat foguèt annexada a laGàllia Narbonesa. Dins aquò, lei Romans volián pas entraïnar una revòuta deis abitants.Massalia gardèt donc una autonòmia intèrna importanta au sen de la província[16].
Après un brèu declin durant lo periòde finau de la Republica, la vila conoissèt una certana renaissença tre lo rèine d'August. Lo forum foguèt tornat bastir e la zòna portuària foguèt l'objècte de trabalhs d'agrandiment. Pasmens, pauc de monument important foguèron construchs, çò qu'illustra probablament una certana maufisança de part dau govèrn imperiau. D'efiech, mai d'una vila de Narbonesa veguèt la construccion de monuments importants (Nimes,Arle, etc). Au nivèu culturau, Marselha mantenguèt la cultura grèga dins lo nòrd-oèst de Mediterranèa. Aquò atraiguèt de Romans originaris dei vilas vesinas. D'un biais paradoxau, la vila gardèt ansin una influéncia culturala de remarca mai sa populacion se romanizèt pauc a pauc.
De 414 a 536,Provença deguèt faciar plusors invasions barbaras, especialament leiVisigòts d'Alaric qu'assetjèron sensa succès Marselha en 414, leiBurgonds que prenguèron la region en 474 après de negociacions, leisOstrogòts que negocièron a son torn amb lei Burgonds per obtenir lo drech de l'ocupar en 512 e finalament leiFrancs qu'aprofichèron lei dificultats deis Ostrogòts enItàlia còntra leiBizantins per ne'n prendre lo contraròtle en 536. Dins aquò, durant aqueu periòde, Marselha foguèt pas pilhada e lei cambiaments regulars de rèis barbars foguèron globalament negociats. La prosperitat de la vila declinèt donc pas. Una autra caracteristica d'aquela epòca es l'aumentacion de l'influénciacrestiana au sen de la populacion.
La resisténcia de l'economia e daucomèrci locau es ben visible dins lei roïnas dau periòde. Ansin, una premieracatedrala importanta foguèt bastida e l'evesque de Marselha posquèt probablament rivalizar amb aqueu d'Arle. De mai, lo bastit roman foguèt preservat e contuniats per de construccions novèlas. En certaneis endrechs, de construccions en defòra dau perimètre fortificat foguèt entretengudas, çò que mòstra la seguretat relativa de la region.
Pasmens, ausègle VIII, lei conflictes entre capscarolingians entraïnèron de guèrras novèlas enGàllia. De mai, l'autonòmia de la vila èra pauc compatibla amb lo centralisme iniciat perCarles Martèl. En 737, leiFrancs aprofichèron donc lo caòs politic per prendre e pilhar Marselha. Lei consequéncias d'aqueu pilhatge son mau conoissudas mai la vila intrèt dins un periòde de declin marcat per lei pilhatges (Sarrasins en838,Bizantins en 848) e per leis incursions lòng daulitorau. En particular, leipiratas sarrasins menacèron regularament la ciutat fins a923[17]. Aquò entraïnèt una reduccion de l'abitat que se contractèt dins lei zònas pus aisadas de protegir.
La fondacion e l'apogèu de l'Abadiá de Sant Victòr
Durant la premiera mitat dau sègle XI, la vida marselha se tornèt organizar a l'entorn de tres poders estables : lovescòmte, l'evesque de Marselha e l'abat de Sant Victòr. D'efiech, gràcias a de reorganizacions menadas a partir de la fin dau sègle X, l'Abadiá de Sant Victòr de Marselha venguèt un centre prestigiós que li permetèt d'establir de liames importants, tant temporaus qu'espirituaus, amb l'aristocracia provençala. Aquò li permetèt de reçaupre una quantitat importanta de bens e de proprietats e de crear de dependéncias — au mens 440 a la fin dau sègle XII — enProvença, enLengadòc, enGasconha e enCatalonha e dins l'ensemble daubacin mediterranèu[18].
A Marselha, aquò permetèt ai monges de prendre lo contraròtle de la màger part de la riba sud dau Pòrt Vièlh. En 1040, l'abadiá foguèt tornada construrre e, per un acte apocrif, foguèt consacrada per lo papaBeneset IX. Aquò permetèt a l'abadiá de s'autrejar lo títol de « Secunda Roma » e d'afiermar son ròtle religiós au detriment de l'arquevesque d'Arle[19]. Lo papaLeon IX (1049-1054) confiermèt aqueu privilègi durant son pontificat, çò que permetèt a l'abadiá de despendre unicament deRoma[20]. Durant lo rèsta dau sègle XI, leis abats de Sant Victòr fèron donc partida dei personalitats pus poderosas deProvença e l'abatRicard de Milhau foguèt un deis agents pus actius de lareforma gregoriana.
L'apogèu de Sant Victòr aguèt luòc durant leis ans 1070. D'efiech, durant aqueu periòde, foguèt redigit locartulari de Sant Victòr que fa la lista de totei lei bens de la comunautat. Puei, en 1073, un monge de l'abadiá venguèt evesque de Marselha. Pasmens, a lamòrt dau papaGregòri (1073-1085), fòrça abadiás dependentas de Sant Victòr rompèron sei liames per venir independentas. Puei, durant lei sègles seguents, lei conflictes en Provença roïnèron lei proprietats de Sant Victòr. Aquò entraïnèt de tensions e, a la fin dau sègle XII, l'abadiá foguèt pilhada per la populacion marselhesa. Aquò marquèt lo començament d'un lòng declin que durèt fins a laRevolucion Francesa.
La fin de l'Edat Mejana foguèt un periòde de dificultats per Marselha. Premier, la vila foguèt lo centre de tensions entre locòmte de Provença, l'evesque de Marselha e la vila qu'aviá crompat lei drechs estacats a la vescomtat en 1214. Lo conflicte còntra l'evesque entraïnèt de sancions religiosas coma un interdich prononciat per unlegat pontificau en 1209 e d'excomunicacions en 1218 e en 1229. La vila se ralièt alora ais enemics de la papautat e sostenguètRamon VII de Tolosa durant laCrosada deis Albigés. Puei, Marselha refusèt la senhoriá deRamon Berenguier V, sostèn de la Crosada. Pasmens, après la desfacha deTolosa, de negociacions permetèron una reintegracion de la vila dins lei rets feudalas provençalas. La somission definitiva se debanèt en 1252 mai, dins lei fachs, lei Marselhés gardèron una autonòmia importanta e sostenguèron la dinastia angevina en causa d'interès maritims comuns.
En 1346, la vila foguèt durament tocada per laPèsta Negra mai sa posicion politica e economica foguèt gaire menaçada. Son poder foguèt renforçat per laGuèrra de l'Union d'Ais (1383-1388) car lei Marselhés sostenguèron tre lo començament lei revendicacions dau partit venceire. De mai, aguèron un ròtle important dins lei combats terrèstres. Ansin, leis Angevins utilizèron lo pòrt coma basa, çò que li permetèt de mantenir sa prosperitat. Pasmens, en 1423, aquò entraïnèt una viva reaccion dau rèiAnfons V d'Aragon. Ataquèt la vila lo 18 de novembre e la prenguèt après dos jorns de combats. Durant tres jorns, Marselha foguèt pilhada e cremada. Lei subrevivents s'enfugissèron e la vila demorèt abandonada durant quauqueis ans. La reconstruccion comencèt realament a partir de 1437 e permetèt a Marselha d'obtenir divèrsei privilègis en cambi dau pagament de plusors edificis importants. Pasmens, laissèt lo centre dei poders politic e religiós provençau aAis. Pasmens, a tèrme lòng, lo transferiment de l'autoritat episcopala a Ais permetèt de redurre lei tensions intèrnas de la ciutat.
En 1481, Marselha foguèt integrada auReiaume de França amb lo rèsta dauComtat de Provença. Tre lo començament de son rèine,Francés Ièr (1515-1547) s'interessèt a sonpòrt e ordonèt un renforçament de seifortificacions. En 1524, aquò li permetèt de resistir a unsètge menats per leisImperiaus. Pasmens, aquò alertèt lo rèi qu'ordonèt la construccion daucastèu d'It e d'un important fòrt a la cima de la còla ocupada perNòstra Dòna de la Gàrdia. Pasmens, aquelei fortificacions suplementàrias aguèron un ròtle decisiu per rebutar unasegonda ataca imperiala en 1536.
A partir dau sègle XVII, Marselha coneguèt un periòde novèu de prosperitat gràcias a la volontat reiala. En particular, durant lo rèine deLoís XIV (1643-1715),Colbert decidèt de far de la vila lo centre principau dau comèrci francésmediterranèu. Privilegièt donc lo pòrt marselhés au detriment dei vilas rivalas dauMartegue e deLa Ciutat. Ansin, durant aqueu periòde, emergissèt unaborgesiá novèla que realizèt d'amainatjaments modèrnes inspirats per l'arquitectura promòuguda per la cort deVersalhas.Pèire Puget foguèt un deis actors majors d'aquela transformacion.
L'epidemia de pèsta de 1720 tuèt mai de la mitat de la populacion (38 000 victimas sus 75 000 abitants). Dins aquò, la reconstruccion atraièt una partida dei subrevivents deis autrei vilas deProvença. Acabèt ansin de donar son importància demografica a Marselha car la màger part deis autreis aglomeracions intrèron dins de periòdes d'estagnacion ò de declin. Lei trabalhs de modernizacion contunièron donc e, a la fin dau sègle XVIII, laCanebiera venguèt lacarriera principala de la vila. En parallèl, lo comèrci favorizèt lo desvolopament de l'economia e Marselha venguèt la tresena vila pus poblada dau reiaume.
Durant loperiòde revolucionari, Marselha sostenguèt lei premiers movements revolucionaris mai s'opausèt aijacobins. Ansin, la vila participèt activament a la Revolucion fins a 1793. L'eveniment pus famós d'aqueu periòde es lo ròtle tengut per lei volontaris marselhés dins l'adopcion dauCant de Guèrra per l'Armada de Ren, vengut pus tardLa Marselhesa, coma imne nacionau deFrança. Aquelei volontaris participèron tanben a la presa dau palais dei Tuileries en aost de 1792, combat que menèt a l'abolicion de lamonarquiaabsolutista.
Pasmens, coma durant lei periòdesistorics precedents, lei Marselhés èran estacats a son autonòmia. Tre 1793, d'insureccions localas s'opausèron donc a la conducha de la guèrra decidida per lei Montanhards. Lo 2 de junh, lei seccions marselhesas votèron la creacion d'un comitat generau qu'arrestèt, jutjèt e executèt lei caps montanhards de la vila. Puei, una fòrça militara departamentala foguèt votada e prenguètAvinhon lo 8 de julhet. De vilas comaTolon sostenguèron egalament l'insureccion. Pasmens, la reaccion de laConvencion foguèt rapida. Après de combats brèus, l'Armada deis Aups daugenerauCarteaux intrèt dins Marselha lo 25 d'aost[21]. La repression foguèt dura e d'execucions foguèron organizadas fins au mes d'octòbre. Per umiliar mai la vila, lo nom de « Vila sensa nom » li foguèt brèvament donat per leis autoritats revolucionàrias.
Après aqueleis eveniments, Marselha foguèt estrictament susvelhada mai i aguèt gaire de trèbols durant lo rèsta de laRevolucion e pendent l'Empèri. De trabalhs importants de fortificacions foguèron organizats dins tota la region per empachar una atacabritanica. Aquela ret foguèt pus tard largament renforçada per lei modernizacions successivas dei fortificacions francesas durant lo sègle XIX.
Durant lo sègle XVIII, la participacion de Marselha aucomèrci triangular aviá favorizat l'emergéncia d'industrias localas per exportar de produchs finits (teissuts,armas de fuòc...) vèrsAfrica ò per tractar lei produchs tropicaus importants dempuei leicolonias (sucre,coton,vanilha...). Pasmens, en causa de sa posicion mediterranèa, la Ciutat Focèa ocupava una plaça segondària dins aquel trafec qu'èra largament dominat per lei pòrtsatlantics. Mai, a partir deis ans 1830, una industria locala foguèt capabla de se desvolopar per produrre d'òli d'oliva, de pauma e decòpra. Lo desvolopament dei relacions marchandas amb lo rèi dePorto-Novo aguèt un ròtle centrau dins aquela transformacion car permetèt d'importar d'òlis exoticas capables de remplaçar l'òli d'oliva locala. Lèu, apareissèt lasabonariá marselhesa amb 52 fabricas recensadas en 1863.
A la fin dau sègle XIX, l'industria marselhesa se diversifiquèt amb la fondacion d'usinas dedicadas a la produccion de materiaus de construccion (cauç) e demetaus[22]. Lo massís dei calancas venguèt un dei centres industriaus principaus de la vila car sa posicion periferica permetiá d'alunchar – mai ò mens — lapollucion atmosferica. Aqueleis industrias dispareissèron lentament durant lo sègle XX, mai an laissat de vestigis e de pollucions importants dins lo sud de l'aglomeracion actuala.
De 1870 a la Segonda Guèrra Mondiala, Marselha conoissèt un periòde de prosperitat coma pòrt principau de l'Empèri Coloniau Francés. Plusors factors expliquèron la plaça de Marselha dins l'Empèri pendent aquela epòca : localizacion dau pòrt, fin de lapiratariá mediterranèa, dubertura daucanau de Suèz, conquistas colonialas francesas enAfrica e enIndochina, generalizacion progressiva dei naviris de vapor, construccion de la ret ferroviària francesa... etc. La vila passèt ansin de 300 000 abitants en 1870 a 600 000 en 1940 gràcias a diferents movements d'imigracion. Aquò necessitèt d'estendre lo pòrt amb la construccion dei bacins de la Jolieta e d'Arenc. Pasmens, favorizèt lo desvolopament d'una criminalitat especifica qu'evolucionèt per venir lomitan marselhés actuau. L'illustracion d'aquela richessa foguèt l'organizacion deisexposicions colonialas de 1906 e 1922. En revènge, la vila s'isolèt en s'interessant pauc ais afaires provençaus.
Lo declin de Marselha durant lo sègle XX comencèt durant l'entre doas guèrras. Premier, l'atencion portat a l'Empèri per lei captaus limitèt lo desvolopament de la region e de vila. Lacorrupcion, amb l'emergéncia daumitan marselhés e l'eleccion de personalitats comaSimon Sabiani a la comuna, foguèt una autra causa de retard. L'incendi dei Galariás Novèlas, lo 28 d'octòbre de 1938, illustrèt aquelei problemas amb un còrs de pompiers, mau entraïnat e mau equipat, incapable d'esténher un fuòc que tuèt 73 personas. L'amplor de la catastròfa menèt a la creacion dei marins pompiers de Marselha, plaçats sota direccion militara, per lo President dau ConseuEdoard Daladier. La vila foguèt tanben plaçada sota tutèla fins a 1944 en causa de problemas financiers grèus.
Durant laSegonda Guèrra Mondiala, Marselha se situèt inicialament dins la Zòna Liura. Pasmens, foguèt ocupat per laWehrmacht en novembre de 1942 après lo desbarcament aliat en Africa dau Nòrd. En genier de 1943, a la demanda deis autoritatsalemandas, la polícia francesa arrestèt aperaquí 4 000judieus e evacuèt lei quartiers populars de la riba nòrd dau Pòrt Vièlh. Puei, lei bastiments foguèt destruchs. Leis Aliats causèron tanben de destruccions importantas dins la vila amb d'atacas aerianas. La manca de sostas antiaerianas agravèt l'efiech de bombas, çò que menèt a de catastròfas coma lo bombardament dau 27 de mai de 1944 (3 000 mòrts e 6 000 bleçats). Finalament, la vila foguèt liberada lo 28 d'aost per una insureccion populara e una ofensiva de l'Armada Francesa Liura desbarcada enProvença en aost de 1944.
Après la guèrra, lei dificultats contunièron en despiech dei trabalhs de reconstruccion. D'efiech, l'independéncia progressiva deicolonias privèt pauc a pauc lo pòrt d'una partida de sei desbocats. Aquò favorizèt mai lo desvolopament de la criminalitat qu'agantèt de nivèus sensa precedents durant lo periòde dei fraires Guérini, deTany Zampa e deFrancis le Belge. En particular, la fin de laGuèrra d'Argeria foguèt un periòde fòrça malaisat amb l'arribada d'un nombre fòrça important de refugiats. Loracisme aumentèt tanben durant aqueu periòde coma va mòstran leis atacas de 1973.
Dempuei leis ans 1980, Marselha assaia de resòuvre sei problemas gràcias a una politica novèla. Son premier aisse es de s'interessar a son relarg. Aquò creèt de conflictes car leis autrei comunas deiBocas de Ròse (Ais de Provença,Lo Martegue,Aubanha...) s'èran largament desvolopadas d'un biais autonòm durant lo sègle XX. De tensions opausèron ansin Marselha ai vilas principalas dau departament que formèron de comunautats d'aglomeracions distintas per mantenir son autonòmia. Pasmens, sostenguda perParís, Marselha posquèt pauc a pauc integrar totei lei comunas au sen d'una metropòli confòrma a seis interés. En parallèl, lo segond aisse foguèt la mesa en òbra d'una politica de modernizacion de la vila fondada sus la creacion d'un quartier d'afaires, la promoccion dautorisme e lagentrificacion dau centre de la vila.
Pasmens, aquela politica es a mostrar sei limits. Ansin, se la creacion de la metropòli a permés d'aumentar lo budget comunau, aquò es pas sufisent per comolar lei retards ò resòuvre lei problemas de corrupcion que contunian de minar la classa politica marselhesa. De mai, l'abséncia d'infrastructuras departamentalas limita lei capacitats d'organizacion de la metropòli qu'es pauc populara dins mai d'una vila deiBocas de Ròse. La politica de restauracion dei quartiers populars situats a l'entorn dau Pòrt Vièlh conoisse pereu de retards car lei classas mejanas son pas totjorn desirosas d'anar viure dins de quartiers mau famats dempuei de decennis. Enfin, la fragmentacion dau mitan criminau mena a de guèrras de gang frequentas per lo contraròtle dau trafec de drògas, çò qu'a d'efiechs fòrça negatius sus l'imatge de Marselha.
Plan en occitan de Marselha (provençau)-(Geoccitània:IEO-BdTopoc).
Lo Palais Longchamp dins Marselha.
Son nom ven daugrècΜασσαλία = Massalia. AvansΜασσαλία = Massalia seriá estada nomenada bèu premier en grècΦώκαια = Phokaia coma l'anciana capitala dei Focèus. Aquela rasic, vengudaPhocæa en latin eFocèa en occitan, es sempre liada a la ciutat de Marselha.
Pasmens, se porgís mai d'una ipotèsi sus lo premier nom de Marselha. La premiera concernís l'avejaire comun que donaMas-Salia, la residéncia deiligurssalis (osaluvis). Mai, se lo premier mot es occitan, lo segond es latin. Ailadonc, d'unei pensèron au grècMασσα (Massa). D'efiech, lei focèus avián per costuma d'aduire d'Asia Menora lo nom deMassa en de ciutats, en de castèus, rius, etc. Rescontram per exemple mai de trentaMassa enItàlia; sachent que lei mots Mαζα ou Mασα significan en latinLibum, ofèrta de tortas sagradas. Per rapòrt a la finalaλεις, se tracta d'un formatiu deis adjectius, lei Marselhés estent de sacrificaires; la ciutat seriá aquela dei sacrificis.
Lo nom grècΜασσαλία = Massalía (amb l'accent tonic suslí en lenga grèga) venguèt enlatinMàssilia (en vielh latin, l'accent tonic èra sus la sillaba iniciau, e las sillabas non accentuadas e brèvas avián tendéncia a passar a -i-, per exemple densΣικελία = Sikelía > Sicília), pueiMassília e passèt ansin a l'occitanMarselha.
Lo passatge de -ss- a -rs- se pòt probablament explicar com ua ipercorreccion, lo cambiament invèrs estent corrent en occitan.[23]
Marselha es partida en 16 arrondiments municipaus, devesits en quartiers (111 au totau). Leis arrondiments son agropats en dos per sectors, e cadun dei 8 sectors a son conseu d'arrondiment e son cònsol, coma leis arrondiments deParís o deLion.
Arrondiment
Sector
Populacion
municipala
Superfícia
Densitat
Populacion
totala
1er arrondiment
I (1 e 7)
40 283
1,8
22 379,44
40 481
2nd arrondiment
II (2 e 3)
24 874
5,04
4 935,32
24 932
3en arrondiment
II (2 e 3)
50 982
2,6
19 608,46
51 172
4en arrondiment
III (4 e 5)
49 281
2,9
16 993,45
49 587
5en arrondiment
III (4 e 5)
45 979
2,24
20 526,34
46 259
6en arrondiment
IV (6 e 8)
42 241
2,1
20 114,76
42 643
7en arrondiment
I (1 e 7)
34 875
5,8
6 012,93
35 191
8en arrondiment
IV (6 e 8)
81 276
18,55
4 381,46
82 538
9en arrondiment
V (9 e 10)
76 342
63,27
1 206,61
76 981
10en arrondiment
V (9 e 10)
57 093
10,84
5 266,88
57 429
11en arrondiment
VI (11 e 12)
57 372
33,6
1 707,5
57 816
12en arrondiment
VI (11 e 12)
61 325
14,1
4 349,29
61 882
13en arrondiment
VII (13 e 14)
91 674
28,14
3 257,78
92 392
14en arrondiment
VII (13 e 14)
61 965
16,44
3 769,16
62 207
15en arrondiment
VIII (15 e 16)
76 610
16,9
4 533,14
76 903
16en arrondiment
VII (13 e 14)
16 105
16,3
988,04
16 206
Leis eleccions municipalas se debanan per sector. Cada sector elegís sei conselhiers (303 au totau), que de tres parts una son tanben conselhiers municipaus.
Au Conseu Generau deiBocas de Ròse, Marselha representava en 2014 25 dei 58 sètis, despuei lo darrier chapotatge cantonau de febrier de2003, qu'intrèt en aplicacion ais eleccions cantonalas de2004. Lei 25 cantons de Marselha èran:
↑J. Clottes, J. Courtin, H. Valladas, H. Cachier, N. Mercier et M. Arnold, « La Grotte Cosquer datée »,Bulletin de la Société Préhistorique Française, vol. 89, n° 8,? 1992, pp. 230-234.
↑Luc Poussel,Malheur aux vaincus : Marseille ennemie de l'Europe 600 à 49 avant J.-C., Editions Cheminements, 2004.
↑Ingrid Sénépart, « Sources archéologiques et historiques de 8000 av. J.-C. à 1666 ap. J.-C. », dansAux portes de la Ville : La manufacture royale des Poudres et Salpêtre de Marseille et le quartier Bernard-du-Bois. Genèse d’un quartier artisanal, Publications du Centre Camille Jullian, 2017.
↑Max Escalon de Fonton, « Les Grottes de Riaux, massif de la Nerthe-Marseille »,Bulletin du Musée d'histoire naturelle de Marseille, vol. IX, n° 1,? 1949, pp. 21-62.
↑Henri Carvin,Entre mer et colline, un avenir se dessine. L'histoire du nord de Marseille, Direction de l'animation et de la culture Villa Aurenty, pp. 51-53.
↑Patrick Thollard,La Gaule selon Strabon : du texte à l'archéologie, Publications du Centre Camille Jullian, Éditions Errance, 2020.
↑Florence Verdin, « Les Salyens : faciès culturels et populations »,Documents d'Archéologie Méridionale,? 1998, pp. 27-36.
↑La data de fondacion de Marselha es pas coneguda d'un biais precís. Pasmens, 600 avC es donada per d'autors comaAristòtel e lei recèrcas arqueologicas an pas trobat de rasons de dobtar d'aqueleis escrichs.
↑Sophie Bouffier,Les diasporas grecques du Détroit de Gibraltar à l'Indus : (VIIIe s. av. J.-C. à la fin du IIIe s. av. J.-C.), Editions Sedes, 2012.
↑E. Lipinski, « Alalia » dinsCollectif, Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, Brepols, 1992, p. 14.
↑Véronique Krings,Carthage et les Grecs c. 580-480 av. J.-C. : textes et histoire, Brill, 1998.
↑Nicholas Ostler, Empires of the Word : A Language History of the World, Londres, Harper Collins, 2005.
↑Jean Chausserie-Laprée,Martigues, terre gauloise, Éd. Errance, Ville de Martigues, 2005.
↑R. Busquet,Histoire de Marseille. Marseille, Jeanne Laffitte, 1998, p. 58.
↑Guy Barruol, « Le temporel de l’abbaye Saint-André au haut Moyen Âge », dins Guy Barruol, Roseline Bacon e Alain Gérard (dir.),L’abbaye de Saint-André de Villeneuve-lès-Avignon, histoire, archéologie, rayonnement, Actes du colloque interrégional tenu en 1999 à l'occasion du millénaire de la fondation de l'abbaye Saint-André de Villeneuve-lès-Avignon, Éd. Alpes de Lumières, Cahiers de Salagon n° 4, Mane, 2001, p. 210.
↑Paul Amargier,Un âge d’or du monachisme, Saint-Victor de Marseille (990-1090), Tacussel, 1990, p. 97.
↑Louis Antoine de Ruffi,Histoire de la ville de Marseille, contenant tout ce qui s'est passé de plus mémorable depuis sa fondation, durant le temps qu'elle a été république & sous domination des Romains, Bourguignons, Visigots, Ostrogots, Rois de Bourgogne, Vicomtes de Marseille, Comtes de Provence & de nos Rois très chrétiens, Henri Martel, 1696, 2 vol., t. II, p. 167.
↑Roger Dupuy,La République jacobine: Terreur, guerre et gouvernement révolutionnaire, 1792-1794, t. 2 deNouvelle histoire de la France contemporaine, Le Seuil, coll. Points Histoire, 2005, pp. 117-124.
↑« D'impossibles notables ? Les grandes familles de Marseille face à la politique (1860-1970) »,Politix, vol. 17, n° 65, 2004, pp. 93-118.
↑DAUZAT, Albert.Les noms de lieux: origine et évolution; villes et villages--pays--cours d'eau--montagnes--lieux-dits. Delagrave, 1926.
.svg)
