Losmapuches ("Pòble de la tèrra" enmapudungún demapu "tèrra" eche "la gent") son las comunautats aborigènas de la zòna centre-sud deChile e d'Argentina, conegudas maitot sos lo nom espanhòl d'araucans.
Segon lo recensament oficiau de 2002, los mapuches representen 4 % de la populacion chiliana (87,3 % daus indigènas), seja un pauc mai de 600 000 personas. D'autras statisticas en balhen un nombre mai elevat. Viven principalament dins las zònas ruralas de laregion d'Araucania dins laregion daus Lacs e laregion metropolitana de Santiago (la capitala,Santiago de Chile).
Estimem a l'entorn 200 000 lur nombre en Argentina, repartits principalament sus la província deNeuquén, mas tot-parier sus las deRío Negro e deChubut[1]. Las autras populacions autoctonas dau Chile, moens nombrosas, sonAimaras eRapanuis.
Pikunche (pòble dau nòrd). Viven entre los flumesChoapa eItata. Quauqu'uns eran integrats a l'EmpèriInca. Lur dialecte es conegut sos lo nom dechilidengu ochilidungun ;
Williches enmapudungún williche = pòble dau sud (willi=sud) ;
Pewenches : pòble dau Pewen (Araucaria), vivent dins las montanhas[3] ;
Au sègle XVI, los mapuches organisats en gropes separats, viven de chaça, de pescha, d’agricultura e d’elevatge. Guerriers redobtables, an una extrema abiletat dins lo manejament de l’arc, dau javelòt e dau cassa-testa.Los mapuches viven essencialament de l'agricultura (orticultura). Lur cultura es de tradicion orala e lur conduita sociala e religiosa era regida per l'Admapu (ensemble de tradicions ancestralas, de leis e de normas).
Lur linga es lomapudungun(omapuzungun), lo « parlar de la tèrra ». Practiquen un espòrt pro pròche dalOquei conegut sos lo nom depalín (ochueca/chweka) que se jugava amb un baston corbat.
Losistèma de numeracion mapucha es decimal, amb de noms particulars per las nòu unitats (dins l'òrdre : kiñe, epu, küla, meli, kechu, kayu, regle, pura, aylla), lo desenat (marit), la centena (pataka) e lo milièr (warangka), la rèsta dels nombres essent formada per composicion, pel mejan de somas e de multiplicacions, ont una unitat nommada a esquèrra d'un nombre d'òrdre superior multiplica aqueste, e li es addicionada s'es nommada a drecha. Per exemple, kechu pataka küla marit küla representa 533 (5 x 100 + 3 x 10 + 3).
Segon lo missionariFélix d'Augusta (1860-1935), los mapuches dispausavan pas d'un metòde establit per operar amb de fraccions e de las decimalas, de manièra que l'autor deguèt adaptar la terminologia espanhòla als usatges mapuches.
Al sègle XIX,Claudio Matte, dins son sillabari de 1884 familiarament apelat Silabario del ojo, afirmava que los mapuches sabián pas comptar e qu'utilizavan demetafòras per exprimir los nombres, afirmacion que serà a l'origina d'una cresença erronèa que durarà de decennias.«« [...] la lei relativa a l'instruccion primària obligatòria de 1928 se carguèt de formalizar lo mesprètz indigèna de cap a nòstre pòble en çò que tòca al sistèma numeric e al comptatge, e M. Claudio Matte, grand saberut de l'universitat de Chile, autor del Silabario El Nuevo Método, comunament apelat Silabario El Ojo, dins las annadas 50, soslinhava dins la leiçon no 21, jol títol Los Indios mapuch no saben contar, que per dire ‘un’ dison ‘solelh’, e per dire dos dison ‘pata d'aucèl’. »
— Juan Ñanculef Huaiquinao, Centre de documentacion mapucha»
