Itàlia (Italia enitalian), oficialament laRepublica Italiana (Repubblica Italiana en italian), es un estat de l'Euròpa Meridionala que lo territòri coïncidís principalament amb lapeninsula eponima. La capitala n'esRoma.[2]
Itàlia ocupa principalament unapeninsula situada au sud dau continent europèu e entre lei bacins occidentau e orientau de la mar Mediterranèa. A una superficia de 301 277 km² qu'es limitada per defrontieras naturalas formadas per lei Aups ambé França au nòrd-oèst, Soïssa e Àustria au nòrd e Eslovènia au nòrd-èst. Lo territòri italian engloba tanben lei doas enclavas de Sant Marin e de Vatican.
La peninsula Italica se pòu devesir entre tres zònas principalas que son lo nòrdmontanhós, la Vau dePò e lei cadenas de montanhas deisApenins. Lei cimas dau nòrd fan partida deisAups e agantan d'altituds autas ambé mai de 38 montanhas majoras que passan 4 000mètres. Lo ponch culminant es loMont Blanc (4 810 m) situat a lafrontiera francoitaliana. La Vau dePò es un golf marin ancian comolat per leisalluvions dei montanhas situadas a l'entorn (Aups au nòrd e a l'oèst e Apenins au sud). Pò es unfluvi cort mai abondant (debit finau mejan d'aperaquí 1 560 m3/s) que forma un deltà dins lo nòrd-oèst de lamar Adriatica. Aquela vau es relativament plana e forma un axe de comunicacion aisat dins lo nòrd dau país. LeisApenins forman l'òssa de la peninsula. Son de montanhas jovas formadas de 222 cimas principalas que son altitud se situa entre 2 000 e 3 000 m. Son enviroutadas per de plans litoraus situats de cada costat de la cadena e percorrudas per de fluvis relativament limitats comaTibre (405 km de longor amb un debit finau mejan de 231 m3/s).
En mai de la peninsula continentala, la geografia fisica d'Itàlia es completada per doas illas majoras de Mediterranèa que son Sicília (25 708 km² e Sardenha (24 090 km²). I a tanben quauqueisarchipèlas entreCorsega eToscana (illa d'Elbe) e au nòrd deSicília (illas Eolianas).
La màger part dau territòri italian a un clima temperat que pòu presentar de variacions regionalas importantas liadas a lalatitud, a l'altitud e a l'influéncia de la mar Mediterranèa. Per exemple, la temperatura mejana evoluciona de 11°C aTurin a 16°C aNàpols ò lei precipitacions anualas de 2000 mm dins certanei regions aupencas a 600 mm dins certaneis endrechs dau pendís orientau deis Apenins. Pasmens, en despiech d'aquelei variacions, se pòu devesir Itàlia entre tres zònas climaticas principalas.
Au nòrd e au nòrd-oèst dins lei regions aupencas d'altitud auta, lo clima es de tipe montanhard ambé d'estius cauds e d'ivèrns fòrça fregs. La Vau de Pò e la mitat nòrd de la costatadriatica an un clima subtropicau umid ambé d'estius cauds e d'ivèrns fregs. Lo rèsta, que representa la màger part de la peninsula, Sicília e Sardenha, a unclima mediterranèu. Leis estius i son cauds e secs amb una aumentacion de l'ariditat en direccion dau sud. Dura per exemple dos mes en Toscana dins lo centre de la peninsula e cinc en Calabra dins lo sud. Leis ivèrns i son doç e la prima e l'autona marcadas per de precipitacions importantas.
En2012, Itàlia teniá 60,87 milions d'abitants qu'èra magerament concentrada dins la Vau de Pò e dins lei zònas litoralas en causa dei constrenchas impausadas per lo relèu montanhós deis Aups e deis Apenins ò per l'ariditat dei regions meridionalas. 67% de la populacion es urbana e lo ret de vilas e de rotas es fòrça dens dins la Vau de Pò e lo centre de la peninsula. S'i troba la capitala economica dau país,Milan, e lei vilas deTurin, deGènoa e deFlorença. Dins lo rèsta dau país,Roma,Nàpols ePalèrme son lei centres de regions urbanas importantas situadas lòng de la costat occidentala mediterranèa.
La populacion es vielhissenta en causa d'un taus de creissement naturau negatiu (taus de feconditat egau a 1,42 en2008) e d'una esperança de vida importanta (80,4 ans per leis òmes, 85,3 ans per lei fremas). L'aumentacion de la populacion es donc sostenguda per l'imigracion magerament dempuei lei regionsbalcanicas (Romania,Bulgaria,Albania) emaugrabinas. Ansin, la populacion estrangiera conois una creissença rapida. Passèt per exemple de 2,8% de la populacion totala en2002 a 6,5% en2008. Aperaquí un quart es estimat en situacion irregulara car Itàlia representa una intrada importanta per l'imigracion illegala dins l'Union Europèa gràcias a sa proximitat ambé locontinentafrican
Itàlia es un país fòrça lingüisticament eterogenèu e sa politica linguïstica es relativament complèxa. L'italian es la lenga premiera de la màger part de la populacion. Pasmens, presenta una diversitatdialectala non negligibla e lei regions de lengas italianas se pòdon devesir entre unei zònas principalas caracterizadas per l'usatge de dialèctes especifics entre lo nòrd (grops nòrd-italian e venèt), lo centre e la màger part de lapeninsula (grops toscan, centrau e meridionau) e Sicília e l'extrèm sud de la peninsula (grop sicilian). Lo dialècte toscan es la basa de l'italian normalizat utilizat comalenga oficiala. Dins aquò, l'utilizacion dei dialèctes dins la vida vidanta conois una demenicion lenta mai regulara dempuei la fin de la Segonda Guèrra Mondiala. Ansin, certanei dialèctes, coma lonapolitan, son d'ara endavant considerats coma vulnerables e començan de far l'objècte de politicas de proteccion per leis autoritats.
En fòra dei populacions italofònas, divèrsei minoritats linguïsticas existisson sus lo territòri italian. Lei pus importantas son situadas dins lei regions aupencasfrontalieras e d'autrei son presentas dins d'endrechs que faguèron a passat temps partida d'estats estrangiers (Aragon,Empèri Bizantin...) ò utilizats coma refugi per de populacions refugiadas, especialament originària deiBalcans. Aquelei minoritats representan solament una fraccion de la populacion italiana mai pòdon èstre localament majoritàrias. Ansin, lofrancés dins laVal d'Aosta, loladin (una lenga retoromanica) dins lo nòrd-oèst, l'alemand au sud deTiròl e l'eslovèn a l'entorn deTrieste son de lengas cooficialas. D'autrei lengas an pas un estatut de cooficialitat mai son reconegudas e protegidas per l'estat italian coma lenga minoritària. Son l'occitan dins leiValadas Occitanas, l'arpitan dins laVal d'Aosta, locatalan de la vila d'Alghero, l'albanés parlat dins certanei províncias dau sud ò deSicília, lo grèc parlat dins lo sud de la peninsula, losarde enSardenha e locroat parlat dins certaneis endrechs dau centre de la peninsula.
Locatolicisme es la religion predominanta (85% de la populacion) ; i a de comunautats deprotestants e dejosièus e una comunautat creissenta de confessionmusulmana.
Lei vestigis clars pus ancians indicant una presénciaumana en Itàlia descubèrts per leisarqueològs datan de 500 000 ans (Paleolitic inferior). Per la seguida, i a aperaquí 50 000 ans, durant loPaleolitic mejan,Homo neanderthalensis s'installèt dins la region (Bauma Breuil,bauma de Fumane). Enfin,Homo sapiens i arribèt i a 34 000 ans (Fumane). Aquela arribada se faguèt en parallèl de cambiaments climatics importants liats a la fin dau darrierperiòde glaciari (formacion de la mar Adriatica, disparicion deiglacièrs alpins).
Après la fin dei periòdes preistòric e protoistoric, lei migracions en direccion de la peninsula e leis influéncias dei culturas aparegudas localament foguèron a l'origina d'un poblament relativament complèx. Au nòrd, lacultura de Villanova se turtèt a una resisténcia importanta dei pòbles d'Itàlia centrala e demorèt limitada a la region de Toscana ont evolucionèt per formar lacivilizacionetrusca. Gràcias a sa cultura de remarca, leis Etruscs aguèron una influéncia majora sus leis autrei pòbles locaus. En revènge, sadesfacha de Cumae còntra lei Grècs entraïnèt l'anientament de la màger part de sei capacitats militaras e bloquèt definitivament sei temptativas d'expansion vèrs lo sud[5].
Leis Etruscs èran pas l'unic pòbles installats dins lo nòrd de la peninsula. D'efècte, d'importantei migracions de populacions vengudas dei regions montanhosas de l'èst e dau nòrd de la mar Adriatica entraïnèron la colonizacion dei litoraus meridionaus per divèrsei pòbles ilirians coma lei Venèts. Au sègle IV avC, de Cèltas colonizèron una partida de la vau de Pò[6].
Dins leis autrei regions de l'Itàlia modèrna, se trobavan de pòbles italics coma lei Marses, lei Samnitas, lei Volsques, lei Sabins ò lei Latins[7]. Son origina es supausada similara a aquelei deiCèltas. Formavan dei federacions locaus que deguèron luchar a partir dau sègle VIII avC còntra l'installacion de colonsgrècs[8],fenicians òcartaginés lòng dau litorau[9]. Au començament dau sègle V avC, après divèrsei conflictes (Alalia,Himera, etc.), lei Grècs dominavan lei litoraus dau sud de la peninsula e de l'èst de Sicília e lei Cartaginés lei regions maritimas de Sardenha e de l'oèst de Sicília. Quauquei ciutats fenicianas demorèron independentas mai foguèron pauc a pauc integradas au sen dau domeni cartaginés. Leis Etrucs capitèron d'ocupar lo litorau de Corsega.
Extension de la Republica Romana entre500 e240 avC.
Roma foguèt fondada au sègle VIII avC (en753 avC segon la tradicion[10]) lòng deTibre dins la zòna d'influénciaetrusca en Itàlia centrala[11]. Fins a la fin dau sègle VI avC (509 avC segon la tradicion), foguèt dirigit per de rèis (sèt segon la tradicion que tres èran etruscs) que capitèron de conquistar la region a l'entorn de la vila. Gràcias a una tièra d'alianças (Liga Latina en493 avC, Hernics en486 avC... etc.), Roma capitèt de se protegir còntra lei trèblos dau centre de la peninsula[12] puei poguèt luchar còntra lei vilas etruscas rivalas dau centre d'Itàlia, especialament Véies. Una tièra de guèrras victoriosas s'acabèron per la conquista de la vila en396 avC[12] e Roma venguèt una vila importanta de la peninsula maugrat son pilhatge per deCèltas en390 avC.
A partir dau sègle IV avC, acomencèt l'expansion de Roma sus tota la peninsula. D'etapas majoras foguèron leiGuèrras Samnitas (343 a290 avC) que li permetèt de dominar son centre, la conquista de Tarenta (272 avC) que li permetèt de s'estendre fins au sud e la destruccion de Faleries (241 avC) que marquèt l'acabament de la somission deiciutats-Estats etruscas. Après aquelei victòrias, leiGuèrras Punicas (264-146 avC) còntraCartage e leiGuèrras de Macedònia (215-168 avC) s'acabèron per la destruccion de doas poissanças rivalas majoras e la Republica Romana foguèt d'ara endavant la premiera poissança de Mediterranèa. Aquò permetèt ai Romans d'ocupar una partida de lapeninsula Iberica, d'Africa, deGrècia e d'Anatolia.
Pasmens, aquelei conquistas renforcèron lo ròtle de l'armada e leis institucions republicanas perdiguèron pauc a pauc son autoritat en fàcia de generaus mai e mai ambiciós. Après una insureccion generala dei pòbles d'Itàlia (Guèrra Sociala de91 a89 avC qu'obtenguèron la ciutadenetat romana, la Republica foguèt afeblida per una tièra de conflictes entre lei generausMarius eSulla de88 a81 avC. Puei, dins leis annadas50 avC, lo poder foguèt partejat entre lei generausCrassus,Pompeu eCesar (premier triumvirat). Après la mòrt de Crassus aCarrhes en53 avC, una guèrra civila se debanèt entre Cesar e Pompeu de49 a45 avC S'acabèt per la victòria dau premier e la mòrt dau segond. Acusat d'assaiar de restaurar lamonarquia, Cesar foguèt tuat per un complòt republican mai leis autors de l'assassinat foguèron finalament vencudas aFilipos (42 avC). Enfin, fins a30 avC, un periòde de trèvas malaisadas e de conflictes entre lei partisans de Cesar s'acabèt per la victòria d'August que fondèt l'Empèri Roman.
Maugrat lei guèrras civilas dau sègle I avC, la fin de la Republica veguèt unei conquistas aumentar lo territòri roman enAnatolia, Orient Mejan,Gàllia eHispania.August i apondiguètEgipte e ordonèt la contuniacion d'aquela politica d'expansion. A sa mòrt en14, la màger part dau bacin mediterranèu èra ansin tengut per lei Romans. Lo poder format per August gardèron leis institucions republicas mai son ròtle èra limitat per un emperaire dotat dei poders suprèms[13]. Roma e Itàlia èran alora lo centre d'un empèri poderós e prospèr gràcias a l'establiment de laPax Romana que favorizèt lo desvolopament dau comèrci e de l'economia.
L'Empèri Roman contunièt una politica de conquistas fins au començament dau sègle II mai lo ritme demeniguèt rapidament. Après lo rèine d'Antonin (138-161), lei conquistas s'arrestèron e l'Empèri acomencèt un declin lòng magerament entraïnat per l'influéncia creissenta de l'armada sus leis afaires politics.
D'efècte, unei còps d'estat foguèron organizats per l'armada tre la premiera mitat dau sègle I. De mai, en l'abséncia de reglas de succession claras, la mòrt d'un emperaire èra sovent lo començament d'una guèrra civila entre unei generaus proclamats emperaires per lei sieunas tropas. Pasmens, au sègle III, la situacion degenerèt après l'assassinat deSever Alexandre en235. Fins a285, au mens setze emperaires ocupèron lo poder que deguèron luchar còntra de desenaus de temptativas d'usurpacion e la seccession de certanei territòris. Un autre fenomèn de remarca d'aqueu periòde foguèt lo desvolopament daucrestianisme persecutat en causa de son refús d'observar lo culte de l'emperaire. Pasmens, l'influéncia de la religion novèla aumentèt rapidament e foguèt finalament autorizada en313. En391, lopaganisme foguèt oficialament enebit.
La presa dau poder perDioclecian permetèt d'estabilizar tornarmai leis institucions gràcias au sistèma de laTetrarquia que devesiguèt l'Empèri entre unei generaus cargats de protegir diferentei regions. D'emperaires energics se succediguèron dins lo corrent de la fin dau sègle IV mai deguèron d'ara endavant faciar de menaças grèvas lòng dei frontieras germanicas (desfacha d'Andrinòple en378). Après lo rèine deTeodòsi en395, l'Empèri foguèt devesit entre doas partidas. Itàlia faguèt partida de l'Empèri Roman d'Occident que deguèt faciar lei Grandeis Invasions Barbaras en406 e s'afondrèt en476. D'aqueu temps, la peninsula foguèt pilhada mai d'un còp e son economia e sei vilas conoguèron un declin important.
Après la disparicion de l'Empèri Roman d'Occident en476, Itàlia foguèt lo centre d'un reiaume dirigit per lo cap barbar Odoacre. En493, foguèt vencut e tuat per leisOstrogòts deTeodoric lo Grand que fondèt lo sieu reiaume centrat sus la peninsula. Son estat foguèt organizat sus lo mantenement de la societat romana e son integracion per leis Ostrogòts. Pasmens, a partir de535, foguèt atacat e destruch per leiBizantins deJustinian que conquistèron tota la peninsula en553-554 e i fondèron l'Exarcat de Ravena. DichGuèrra dei Gòts, aqueu conflicte entraïnèt la destruccion de la màger part d'Itàlia.
La politica bizantina foguèt d'encoratjar la romanizacion de la peninsula per i restaurar l'Empèri Roman. Pasmens, tre568, d'invasions lombardas comencèron dins la vau de Pò. Fins au començament dau sègle VII, capitèron d'ocupar tota lo nòrd, Toscana e lei regions interioras dau sud. Dins lo corrent d'aqueu sègle, lei Lombards, fòrça minoritaris au sen de la populacion, comencèron de fusionar ambé lei populacions latinas e seis elèits adoptèron lolatin coma lenga. Lei Bizantins se mantenguèron dins lei regions maritimas, aRoma e aRavena. Per favorizar la defensa d'aquelei territòris, adoptèron un sistèma relativament descentralizat que favorizèt pauc a pauc l'emergéncia de poders locaus autonòms, especialamentVenècia.
En751, la conquista de Ravena per lei Lombards marquèt la rompedura de l'equilibri. Lopapa perdiguèt la proteccion — sovent pesanta — deConstantinòple e cridèt a l'ajuda leiFrancs dePepin lo Brèu. Ocupèt la capitala lombarda e son fiuCarlesmanhe annexèt definitivament lo Reiaume Lombard en774 après una temptativa de sètge còntra Roma. En cambi d'un sostèn religiós de lapapautat, leiCarolingians laissèron au papa un territóri en Itàlia Centrala que foguèt a l'origina deisEstats Pontificaus. L'òrdre gardèt en plaça la màger part de l'aristocracia lombarda e foguèt gaire contestat maugrat quauquei temptativas dau duc de Benevent per venir independent. Lei Bizantins gardèron quauquei territòrins a l'entorn deVenècia e dins lo sud de lapeninsula.
Au sègle IX, la peninsula venguèt la buta d'incursions de pilhatges menats per denaviris sarrasins e, en Sicília, aqueleis incursions aprofichèron la division deiBizantins per realizar la conquista de l'illa de827 a902. Palèrme i venguèt la capitala novèla e conoguèt un desvolopament economic important. Lei Sarrasins s'installèron tanben sus lei litoraus de Sardenha e de Corsega. Lo succès sarrasin foguèt tanben favorizat per la guèrra civila entre Carolingians que comencèt en875 per lo contraròtle d'Itàlia. Lo caòs politic foguèt contuniat per de guèrras intèrnas a l'aristocracia italiana fins a l'integracion dau nòrd de la peninsula au sen dau reiaume d'Oton II en936. En962, foguèt coronat emperaire per lo papa e fondèt loSant Empèri Roman Germanic.
L'autoritat dauSant Empèri Roman Germanic se concentrèt inicialament sus lapapautat e leis afaires religiós. Ansin, en despiech dei tensions creissentas entre l'emperaire e lo papa, se formèt divèrsei poders locaus dins lei comunas italianas que venguèron mai e mai autonòmas e desvolopadas[14]. Lei pus favorizadas per aqueu procès foguèron lei ciutats totjorn oficialament sota la senhoriábizantina comaVenècia òAmalfi que venguèron de republicas marchandas aprofichant lo comèrci maritim per s'enriquir[15]. Pilhada en1073 per leiSarrasins e dins leis annadas 1130 per leiPisans, Amalfi perdiguèt rapidament son importància[16]. Sa plaça foguèt ocupada per Venècia que venguèt la poissança dominanta de la mar Adriatica e desvolopèt de relacions fruchosas ambé lo rèsta de l'Empèri Bizantin[17]. En cambi, i obtenguèt d'avantatges comerciaus importants[17] mai l'introduccion de rivaus (Pisa,Gènoa) en Orient Mejan après laPremiera Crosada (1096-1099) entraïnèt una desgradacion progressiva dei relacions ambéConstantinòple desirós d'aprofichar lei rivalitats entre republicas marchandas per defendre lei sieus interès. En1204, Venècia favorizèt donc lo destornament de laQuatrena Crosada vèrs la capitala bizantina que foguèt conquistada e pilhada[18]. Venècia i averèt unei territòris grècs e gardèt sei posicions comercialas dins la region[18].
Au sen dau Sant Empèri Roman Germanic, lei doas ciutats marchandas principalas foguèronPisa eGènoa[15]. La premiera ocupèt Corsega e una partida deSardenha. Au sègle XI, èra la premiera poissança navala de Mediterranèa Occidentala mai se turtèt rapidament au desvolopament deGènoa que foguèt capabla de rivalizar ambé Venècia. En1284, labatalha de la Meloria s'acabèt per una desfacha grèva dei Pisans fàcia ai Genoès. Pisa acomencèt de declinar. De son caire, Gènoa fondèt una rota comerciala fins aBrujas[19] e, aliada ai Bizantins[20], obtenguèt d'avantatges comerciaus majors dins laMar Negra.
En fòra de l'emergéncia dei republicas marchandas, dos autrei poissanças apareguèron en Itàlia dins lo corrent dau periòde : loReiaume de Sicília[21] e la vila de Florença. D'efècte, a partir dau sègle XI, Sicília e lo sud de lapeninsula venguèt la buta d'aventuriers normands qu'acomencèron sa conquista, encoratjats a partir de1059 per lo papa en conflicte ambé l'Empèri Bizantin après l'esquisme de1055. En1091, Sicília èra fondat e loReiaume de Sicília foguèt unificat en1127. En1156, la màger part de la mitat sud d'Itàlia èra plaçada sota son autoritat. De son caire, Florença capitèt d'obtenir un ròtle economic e culturau major illustrat per l'emission d'unamoneda d'aur tre1252, l'influéncia de sei bancas sus lo continent europèu e sa plaça centrala dins lei cambis intellectuaus de l'epòca[22][23].
Enfin, lo periòde dei sègles XI e XII foguèt pereu marcat per lo conflicte lòng entre l'emperaire e lo papa que sostenguèt lpei demandas d'autonòmias dei comunas dau nòrd d'Itàlia. Regardant leis afaires religiós, laQuerèla deis Investiduras (1075-1122) foguèt una victòria clara de la papautat que restaurèt son independéncia espirituala a respèct de l'emperaire. Puei, en1167, la formacion d'una Liga dei ciutats lombardas e ladesfacha imperiala de Legnano en1176 confirmèt l'autonòmia quasi totala dei comunas italianas[24]. Enfin, au sège XIII, se debanèt la darriera fasa. Leis elèits italianas se devesiguèron entre partisans dau papa (Guelfs) e partisans de l'emperaire (Gibelins) e la lucha se centrèt sus lei conflictes entre lei comunas[25] e sus lo contraròtle dau Reiaume de Sicília que sa dinastia dispareguèt a la fin dau sègle XII. Après doas temptativas deis emperaires per venir rèi de Sicília, la papautat donèt lo reiaume a l'Ostau d'Anjau que lo conquistèt en1266. Pasmens, aquela dominacion foguèt mau acceptada e en1282, una revòuta donèt lo reiaume aurèi d'Aragon[26]. Aquò entraïnèt una intervencion francesa e lo partiment dau reiaume entre Anjau (region continentala) e Aragon (Sicília).
A partir dau sègle XIV, Itàlia foguèt quasi independenta dau Sant Empèri Roman Germanic que gardèt solament un ròtle limitat dins leis afaires de lapeninsula. Lei comunas i ocupèron la premiera plaça, situacion renfòrçada per l'alunchament de lapapautat enAvinhon de1309 a1423. Ansin, lei guèrras entre comunas evolucionèron a l'avantatge dei vilas pus ricas e pobladas entraïnant l'emergéncia d'unei poders regionaus comaMilan e lo renfòrçament deis ancians coma Venècia, Gènoa ò Florença[27]. Lo periòde de la fin de l'Edat Mejana foguèt donc relativament agitat. A partir de la Pèsta de1348, foguèt tanben marcat per una tièra d'epidemias grèvas[28] que van favorizar de transformacions socialas, especialament au sen de l'aristocracia urbana[29].
De'n premier, Sardenha foguèt lo teatre d'una conquista malaisada de part deisAragonés, politicament sostengut per lo papa, a partir deis annadas 1320. Capitèron d'eliminar lei preséncias genoesa e pisana dins l'illa mai se turtèron a la resisténcia opiniastra dei populacions indigènas (1391-1409). Après aquelei dificultats, leis Aragonés ataquèron pas Corsega que passèt sota lo contraròtle de laRepublica de Gènoa. En Sicília, una revòuta de l'aristocracia en1377 entraïnèt la quasi disparicion dau poder centrau que foguèt conquistat per leis Aragonés[30]. Après lei conquistas de Sardenha e de Sicília, Aragon s'interressèt au reiaume de Nàpols que foguèt ocupat en1442 permetent a la corona d'Aragon puei aEspanha après lo maridatge dei Rèis Catolics de venir una poissança importanta en Itàlia. Pasmens, per assegurar sa posicion, lo rèi aragonésAnfós V deguèt reconóisser toteis leis usurpacions feodalas realizadas dins lo corrent dau periòde d'anarquia de la fin dau sègle XIV[31]. Aquò venguèt una basa de la poissança feodala dins lo sud de la peninsula.
Dins lo nòrd de la peninsula, lo periòde foguèt marcat per l'emergéncia de Milan[32] dirigida per lei Visconti. Formèron au sègle XIV un estat poderós que se turtèt rapidament a l'ostilitat de Florença[33] e de Venècia. Au sègle XV, Venècia adoptèt una politica d'expansion dins la vau de Pò qu'entraïnèt una tièra de guèrras. I annexèt unei vilas comaPàdoa,Verona òBreissa[34]. La patz de Lodi en1454 sancionèt aquelei progrès e establiguèt un equilibri important fins ais intervencions francoespanhòlas dau sègle seguent. De son caire, Florença capitèt de se renfòrçar en Toscana après lei conquistas d'Arezzo (1384) e dePisa (1406).
Pasmens, l'afrontament pus important dau sègle XIV foguèt la lucha lònga per la supremàcia comerciala entre Venècia e Gènoa. Son apogèu foguèt la saunosaGuèrra de Chioggia (1376-1381) que s'acabèt per la destruccion de la flòta de Gènoa e de pèrdas fòrça importanta per aquela de Venècia[35]. Dins aquò, lei doas ciutats mau capitèron de s'eliminar maugrat lo mantenement d'una leugiera superiotat de Venècia. De mai, après lapresa de Constantinòple per leisOtomans en1453 e la descubèrta de rotas comercialas novèlas per leiPortugués, anavan desenant subretot luchar per defendre e gardar sei possessions.
A la fin dau sègle XV, lei rèis deFrança eiretèron de l'Ostau d'Anjau divèrsei revendicacions sus de territòris italians, especialament loReiaume de Sicília. De1494 a1559, aquelei revendicacions se turtèron ai drechs d'Espanha eissits de lacorona d'Aragon entraïnant leiGuèrras d'Itàlia. S'acabèron per una victòriaespanhòla que venguèt la poissança dominanta de lapeninsula.
Lo conflicte centrau dau periòde acomencèt en1494 quandCarles VIII (1483-1498) ocupètNàpols amb una armada e s'i faguèt coronar rèi de Nàpols. Una coalicion gropantEspanha, lei Habsborg, la papautat,Venècia eMilan l'obliguèt de se retirar mai son successorLoís XII (1498-1515) contunièt de revendicar Nàpols. Eiretier dei Visconti, apondiguèt tanben Milan ais ambicionsfrancesas. Capitèt d'ocupar Milan e Nàpols entre1499 e1501 mai leis Espanhòus, sostenguts per la màger part deis estats italians, capitèron de lei reconquistar de1504 a1513 après divèrsei cambiaments d'alianças. Après sa revirada, son successorFrancés Ièr (1515-1547) assaièt a son torn de conquistar l'eiretatge d'Anjau e dei Visconti[36]. En1515, savictòria de Marignan li donèt loDucat de Milan mai sadesfacha de Pavia permetèt aCarles Quint (1516-1555) de gardar Nàpols e d'annexar Milan au sieu domeni[37]. Après Pavia, d'autrei guèrras d'Itàlia se debanèron entre Francés e Espanhòus[38] mai l'importància de la region dins l'encastre de la confrontacion entre lei rèis de França e lei Habsborg demeniguèt. En1559, lei Francés èran finalament laissats en fòra d'Itàlia e Espanha i assegurava son egemònia gràcias a la possession de Sardenha, de Sicília, de Nàpols, deMilan (demenit de Parma venguda independenta e de territòris aupencs ocupat perSoïssa) e de quauquei zònas maritimas de Toscana[39]. De revòutas còntra lafeodalitat fòrça pesanta de Sardenha, de Sicília e de Nàpols aguèron luòc mai foguèron esquichadas dins lo corrent dau sègle XVI confirmant l'òrdre de l'aristocracia de la region. En revènge, Milan conoguèt un desvolopament economic rapide.
Per leis estats italians, lo periòde dei Guèrras d'Itàlia foguèt marcat per de fortunas variablas e per lo començament dau declin deVenècia e deGènoa menaçats sus lo continent e mai sus la mar per leis avançadas de l'Empèri Otoman. Sota la direccion deipapasAlexandre VI (1492-1503),Juli II (1503-1513) eLeon X (1513-1521), la Glèisa anava capitar de sometre a son autoritat — relativa car lo bregandatge demorèt una mença non negligibla[40] — leisEstats Pontificaus. Pasmens, i cambièt pas l'organizacion de la societat que demorèt de tipe feodau coma dins lo sud[41]. Lo desvolopament i demorèt donc fòrça feble[42]. De mai, lo gras de corupcion agantat per lei papas d'aqueu periòde anava venir una causa dau succès de laReforma Protestanta començadas tre leis annadas 1510.
EnToscana, lei Medicis capitèron d'utilizar leis alianças francesa e espanhòla a son profiech per fondar en1532 un Ducat de Toscana dirigit per ladinastia[43]. De mai, en1555, obtenguèron una ajuda militara espanhòla per conquistar Siena. Pasmens, dins lo procès, la classa dirigenta deFlorença perdiguèt son influéncia dins leis afaires financiers d'Euròpa e se concentrèt magerament sus l'esplecha agricòla de Toscana[44]. EnSavòia, lei ducs conoguèron unei periòdes d'ocupacion estrangiera mai aprofichèron finalament lei Guèrras d'Itàlia per s'estendre en direccion dePò. Entre1588 e1601, una tièra de conflictes e d'acòrds ambéFrança renforcèt lei posicions italianas dau ducat que cedèt en revènge divèrsei fèus occidentaus ai Francés[45]. Lo Ducat venguèt donc pauc a pauc un estat mai e mai italian mai la cultura francesa i gardèt de posicions importantas. Ansin, Savòia qu'èra alora una marcha entreFrança e Itàlia venguèt pauc a pauc un estat italian[46]. Enfin, entreToscana,Milan eGènoa, divèrsei estats pichons capitèron de demorar ò de venir independents. Poguèron venir de còps la causa de conflictes d'amplor coma laGuèrra de succession de Mantòa (1628-1631).
Expansion e declin dei Republicas de Venècia e de Gènoa.
Regardant leis afaires de las republicas de Venècia e de Gènoa, leis annadas seguents la disparicion de l'Empèri Bizantin foguèron jalonadas de reculaments còntra l'Empèri Otoman en Mediterranèa Occidentala e enMar Negra mentre que lei Portugués acomencèron de lei concurrenciar gràcias ai rotas comercialas passant au sud d'Africa. Lei doas ciutats conoguèron tanben d'annadas malaisadas dins lo corrent dei Guèrras d'Itàlia. Pasmens, aqueu declin foguèt lòng e progressiu car tant Venècia que Gènoa avián encara d'arguments d'opausar ais Otomans. De mai, lo comèrci d'espècias portugués lòng d'Africa èra perilhós e representèt lòngtemps una fraccion febla a respèct deis importacions europèas passant per Itàlia[47]. Venècia opausèt ansin una resisténcia acarnada ais atacas otomanas e lei Turcs deguèron sostenir de guèrras lòngas e saunosas (batalha de Lepanta en1571) per conquistar pauc a pauc lei comptadors e territòris venecians d'Orient. De son caire, Gènoa se reconvertiguèt amb succès dins leis afaires financiers gràcias a sei bancas[48]. Pasmens, dins lei fachs, lei bancas prenguèron lo contraròtle de l'estat[49].
Lo declin economic vertadier d'aquelei ciutats — e de tota lapeninsula — se debanèt dins lo corrent dau sègle XVII quand lei poissanças occidentalas (Províncias Unidas,Anglatèrra eFrança) s'afirmèron tanben coma poissanças marchandas. Acomencèt per un periòde d'estagnacion avans de se transformar en crisi prefonda qu'anava entraïnar una agitacion sociala mai ò mens importanta segon lei regions. Per exemple, la produccion de pèças de lana demeniguèt a Venècia de 29 000 en1602 a solament 2 000 a la fin dau sègle. La populacion aumentèt gaire durant aqueu periòde (per exemple, de 1,07 milions en1570 a solament 1,123 milions en1714 perSicília). Enfin, leis estats italians perdiguèron sa supremàciamaritima au profiech dei marchands anglés e olandés[50]. En fàcia d'aquela crisi, l'aristocracia arrestèt de finançar d'expedicions comercialas perilhosas per s'orientar vèrs l'investiment dins la tèrra ò la bastida immobiliàri. Aquò empachèt ò limitèt leis esfòrç deis estats italians per assaiar de se redreiçar.
La guèrra de succession d'Espanha e la redistribucion territòriala dau sègle XVIII
La Guèrra de Succession d'Espanha foguèt causada per la menaça d'una unificacion dei coronas de França, premiera poissança mondiala, e d'Espanha, premiera poissança coloniala. Per defugir la formacion d'un estat tant poderós en Euròpa Occidentala, se formèt alora una coalicion antifrancesa gropant la màger part deis estats europèus. S'acabèt militarament per una revirada dei Francés capables de protegir sei frontieras maugrat una tièra de desfachas mai incapables de protegir totei lei territòris espanhòus e de destrurre la coalicion enemiga. En particular, en Itàlia, la màger part dei possessions de la corona d'Espanha foguèron conquistadas per lei fòrças d'Anglatèrra, d'Àustria e de Savòia. Ansin, a la signatura de lapatz d'Utrecht en1714, lei territòris espanhòus de Milan, de Sardenha, de Toscana e lo Reiaume de Nàpols foguèron annexadas per leis Austrians e Sicília foguèt annexada per Savòia.
Pasmens, Espanha acceptèt pas son exclusion de la peninsula Italica; atauFelipe V (1700-1746) aprofichèt son maridatge ambé la filha dau duc de Parma per trobar d'aliats e atacar lei possessions austrianas en1717. Una intervencion francoanglesa limitèt la desfacha austriana mai permetèt ais Espanhòus de retrobar certanei territòris. Entraïnèt tanben un cambi territòriau entre Savòia e Àustria : Sicília venguèt austriana e Sardenha foguèt integrada au sen de Savòia que venguèt d'ara endavant loReiaume de Sardenha en1720. Dins lo corrent de laGuèrra de Succession de Polonha (1733-1738),Espanha eSardenha aprofichèron son aliança ambé França per atacar tornarmai lei possessions austrianas. Una tièra de victòrias li permetèt de conquistar lo sud de la peninsula (Sicília, Nàpols). Pasmens, en causa de l'ostilitat britanica,Madrid poguèt pas annexar dirèctament aquelei regions mai poguèt lei fixar a un prince de l'Ostau Borbon. Aquò entraïnèt la formacion d'un Reiaume de Nàpols e de Sicília que venguèt un aliat de França e d'Espanha. De son caire, Sardenha conquistèt e annexèt una partida de la region de Milan. Puei, en1748, la fin de laGuèrra de Succession d'Àustria (1740-1748) permetèt a un Borbon de venir duc de Parma e a Sardenha d'avançar mai en direccion de Milan.
De1748 a1796, la peninsula conoguèt un periòde depatz marcat per un renfòrçament dei posicions de l'Ostau dei Habsborg gràcias a una tièra de maridatges ambé lei princes Borbons, especialament aquelei de Parma e de Nàpols. Dins lo corrent d'aqueleis annadas, lo nòrd-oèst (Milan e la region continentala de Sardenha) de la peninsula aprofichèt una tièra de sobeirans inspirats per leisidèas dei Lutz ò la preséncia de foncionaris austrians ben formats per se desvolopar economicament[51][52]. Venècia e Gènoa, dirigidas per d'oligarchias conservatritz[53], deguèron faciar de dificultats economicas e socialas en causa de la demenicion de son comèrci e de son trafeg portuari maugrat d'esfòrç venecians a la fin dau sègle per restaurar una partida de sa capacitat maritima gràcias a d'acòrds navaus ambé d'estats musulmans mediterranèus. Dins lo rèsta d'Itàlia, de temptativas de reformas se turtèron a de resisténcias importantas e mau capitèron[54]. Ansin, loReiaume de Nàpols e leisEstats Pontificaus demorèron fòrça pauc desvolopats[55][56].
En fòra de sei dificultats intèrnas, Gènoa aguèt tanben de dificultats importantas en Corsega que se revoutèt a partir de1729. Aquò foguèt lo començament d'un cicle de repression e d'insureccions novèlas (formacion d'un reiaume efemèr en1736-1738 puei d'una republica en1755-1769). Entraïnèt pauc a pauc l'afebliment de la preséncia genoesa que gardèt finalament solament lei pòrts importants gràcias a un sostèn militar francés. En1768, Gènoa vendèt l'illa au rèi de França per pagar sei dèutes. En1769, lei Francés esquichèron lo movement independentista dePasquale Paoli aPonte Novu e l'illa quitèt l'esfèra italiana per intrar dins aquela de França. De son caire, Venècia perdiguèt a cha pauc sei possessions en Mediterranèa Orientala après una tièra de guèrras novèlas que s'acabèron en1718 maugrat una resisténcia acarnada (sètge de Candia de1648 a1669, reconquista provisòria de Peloponés en1699)[57]. En revènge, capitèt d'estendre sei possessions de Dalmàcia.
A partir de1796, Itàlia venguèt un teatre d'operacions dei guèrras revolucionàrias e napoleoncas e foguèt ocupada per França de1801 a1814. Aqueu periòde foguèt relativament cort mai aguèt una infuéncia importanta sus l'istòria de lapeninsula e l'emergéncia dau movement d'unificacion dins lo corrent dau sègle XIX[58].
Lei victòrias deNapoleon Bonaparte entre1796 e1799 entraïnèron l'ocupacion d'una partida importanta dau nòrd (Piemont, Milan...) e l'annexion de Venècia per Àustria per compensar la pèrda de Milan. A partir de1801, leis ocupacions venguèron d'annexions e, dins lo corrent dei conflictes europèus d'aqueu temps, lei Francés ocupèron tota la peninsula que foguèt reorganizat per l'emperaireNapoleon Ièr. Lei regions de Turin, de Gènoa, de Parma, de Florença e de Roma venguèron dirèctament dei departaments de l'Empèri Francés. Lo nòrd e lo nòrd-oèst (Lombardia,Venèt,Emília) formèron la Republica Italiana que venguèt lo Reiaume d'Itàlia en1805[59]. Napoleon n'èra lo rèi e son fiu adoptiu e generauEugène de Beauharnais lo vice-rèi. Lo sud formèt un Reiaume de Nàpols que foguèt fisat aJosèp Bonaparte de1806 a1808 puei aJoachim Murat de1808 a1813. Enfin, quauquei territòris magerament situadas a l'entorn deMassa e deLucca formèron un ensems de principats dirigidas perElisa Bonaparte.
Lei Francés adoptèron de politicas de modernizacion deis institucions politicas e economicas[60][61]. Pasmens, lei besonhs dei guèrras (impòsts,conscripcion, etc.), lo refús de la preséncia estrangiera ò de la politica jutjada anticrestiana de la Republica Francesa entraïnèron d'insureccions regularas de còps renfòrçadas per d'incursions britanicas[62][63]. En abriu de1814, après l'abdicacion de l'emperaire,Eugène de Beauharnais deguèt retirar lei fòrças francesas de la peninsula maugrat la revirada dei temptativas d'invasions austrianas (batalha de Mincio) sostengudas per lei Napolitans après lo cambiament de camp de Murat[64]. Pasmens, Murat perdèt son reiaume a l'eissida de la premiera desfacha de Napoleon e jonhèt tornarmai lo camp imperiau en 1815. En octòbre, assaièt de lo reconquistar mai foguèt vencut, capturat e fusilhat[65].
LoCongrès de Viena restaurèt principalament la situacion de1796 franc de laRepublica de Venècia annexada per l'Empèri Austrian e deGènoa annexada per lo Reiaume de Sardenha. Lo ducat de Parma foguèt fisat a Maria Loïsa, l'anciana frema de Napoleon. A sa mòrt, lei Borbons de Parma devián recuperar la direccion dau ducat. Dins aquò, aquela restauracion deis estats italians e de la preséncia italiana deguèt rapidament faciar d'agitacions politicas desirosas de luchar per l'unificacion d'Itàlia.
La Restauracion e lei premierei temptativas d'unificacion
Après lo Congrès de Viena en1815, la restauracion politica deis estats italians conoguèt de dificultats variadas. Lei dos problemas principaus foguèron lo mantenement ò non dei reformas napoleonencas e, subretot, l'aparicion d'una oposicion politica desirosa de defendre leis idèas novèlas e l'unitat italiana parcialament instaurada per lei Francés.
La restauracion politica prenguèt de formas variadas dins lei diferents estats italics. Dins lo Reiaume de Sardenha per exemple, leis autoritats assaièron d'eliminar totei lei traças de la preséncia francesa[58]. Dins d'autrei regions , certanei reformas foguèron en revènge conservadas ò inspirèron de movements reformators coma dins lo Reiaume dei Doas Sicílias[58]. Pasmens, lo conservatisme foguèt la politica pus frequenta e deguèt faciar de movements d'oposicion gropats au sen d'organizacions secrètas fòrça devesidas entre elei. Aquò entraïnèt donc dins totei leis estats un renfòrçament dei mesuras de contraròtle politic (polícia, susvelhança deifrontieras...) e una afirmacion novèla dei frontieras entre estats qu'avián disparegut dins lo corrent dau periòde francés[66]. Dins aquò, aquelei decisions poguèron pas defugir d'insureccions regularas en1820-1821 dins loReiaume dei Doas Sicílias e en1831 dins la màger deis estats d'Itàlia, compres leis Estats Pontificaus. Foguèron reprimidas per l'armada austriana que restabliguèt lostatu quo ante[67][68].
Pasmens, après aquelei desfachas, lei movements populars italians acomencèron de s'estructurar a l'entorn de programas politics. En particular, apareguèt una idèa republicana desvolopada perGiuseppe Mazzini[69], una idèa dicha neo-guelfa que prepausèt un modèle basat sus de comunas fòrça autonòmas plaçadas sus l'autoritat morala de la papautat[70] e un movement desirós l'unificacion de la peninsula a l'entorn dau Reiaume de Sardenha. Entre1846 e1848, l'eleccion dau papaPiu IX, considerat coma favorable a l'unitat italiana[71], entraïnèt un envam en favor de reformas d'inspiracion liberalas e obliguèt leis Austrians de mandar de tropas suplementàrias. Aquò renforcèt l'òdi antiaustriana e entraïnèt una tièra d'insureccions en1848. En1848 e1849, ajudadas per unei revòutas dins lei vilas principalas de la peninsula, lei tropas de Piemont assaièron de vencre lei fòrças austrianas mai foguèron desfachas entraïnant l'abdicacion dau rèiCarles-Albèrt de Sardenha e son exil[72]. Puei, Àustria, sostenguda perFrança dins la region romana, capitèt d'esquichar leis insureccions republicanas de Venècia e deis estats d'Itàlia Centrala[73]. Dins lo sud, lei Borbons capitèron de restaurar son poder.
A la fin de1849, lostatu quo ante èra restablit. Au sen dau movement d'unificacion italian, lei movements republican e neo-guelf èran descreditats ò tròp afeblits per gardar un ròtle important. Demorèt solament l'idèa d'unificar Itàlia a l'entorn dei rèis de Sardenha[74]. Pasmens, en causa de la superiotat militara austriana, aquela opcion necessitava de trobar d'aliats poderós en Euròpa.
Après1849, lo Reiaume de Sardenha venguèt lo centre dau procès d'unificacion dau país gràcias a l'òbra deCamillo Cavour e deJosèp Garibaldi. Dins lo corrent d'emergéncia dau nacionalista en Euròpa Centrala e Orientala, capitèron de trobar de sostèns internacionaus e de suscitar de movements insureccionaus dins leis autreisestats italians per unificar la peninsula a partir de Piemont de1861 a1870.
D'efècte, après l'abdicacion deCarles-Albèrt de Sardenha, Piemont aprofichèt lo govèrn novèu per se liberalizar e desvolopar son potenciau economic[75]. A partir de1852, dirigit perCavour, anava aprofichar lei cambiaments politics de la segonda mitat dau sègle XIX per crear de condicions favorablas au procès d'unificacion. De'n premier, capitèt de se raprochar de laFrança deNapoleon III e dauReiaume Unit gràcias a la participacion dauReiaume de Sardenha a laGuèrra de Crimèa (1853-1856)[76]. En1858, Cavour negocièt un acòrd ambé l'emperaire francés per permetre la creacion d'una confederacion italiana sota la direccion morala daupapa, l'annexion dau nòrd d'Itàlia perPiemont, lo regropament deis estats centraus au sen d'un reiaume novèu, lo mantenement dau Reiaume dei Doas Sicílias e lo mantenement deis Estats Pontificaus[77]. En cambi,Savòia e loComtat de Niça foguèron promes a França. Après una tièra de provocacions, una guèrra aguèt luòc en1859 entre lo Reiaume de Sardenha, sostengut per França, e Àustria. Desfachs aMagenta e aSolferino, leis Austrians deguèron cedir Milan au Reiaume de Sardenha[78].
Puei, en1860, una tièra d'insureccions acomençadas en1859 dins leis estats centraus d'Itàlia entraïnèron la signatura d'un acòrd novèu entre França e Sardenha. En cambi de la confirmacion de la cession deSavòia e deNiça, Piemont poguèt annexar lei regions de Parma, de Modena, de Bolonha e de Florença[79]. Pasmens, loReiaume dei Doas Sicílias e leis Estats Pontificaus èran encara en plaça. Totjorn en1860, una expedicion militara foguèt organizada perGaribaldi còntra lo reiaume napolitan. Gràcias a un sostèn de la flòta britanica, lei volontaris de Garibaldi capitèron de desbarcar e de conquistar Sicília[80]. Puei, ataquèron dirèctament lo sud de la peninsula que foguèt tanben conquistat au començament de1861 gràcias au renfòrç de l'armada sarda. Aqueu movement permetèt tanben d'ocupar la màger part deis Estats Pontificaus. A la fin de l'annada, deplebiscites foguèron organizats perCavour per proclamarVictor Manuel II rèi d'Itàlia[81].
En1865, una aliança foguèt concluda ambé laPrússia deu temps deu cancelièrOtto von Bismarck còntra Àustria. Militarament desfacha, Itàlia aprofichèt la victòria prussiana per annexar la region de Venècia[82]. En revènge, en1867, una expedicion de volontaris comandats tornarmai perGaribaldi foguèt vencuda aMentana per lei tropas francovaticanas[83].Roma e sa region demorèron ansin en fòra d'Itàlia fins a la retirada de sagarnison francesa en1870 après l'afondrament dau regime deNapoleon III, defensor de l'independéncia de la papautat[83]. Après la pèrda de son territòri, lopapa se considerèt coma presonier de Vatican entraïnant un conflicte diplomatic lòng (fins a1929) ambé lo govèrn italian[84].
La proclamacion dau Reiaume d'Itàlia favorizèt la formacion de l'Estat italian modèrne. La separacion entre lo nòrd e lo sud de la peninsula s'afirmèt rapidament en causa de la concentracion deis investiments dins la Vau de Pò. Pauc a pauc, lo país venguèt una poissança regionala puei mondiala après sa participacion victoriosa a la Premiera Guèrra Mondiala. Pasmens, lo resultat d'aquela guèrra causèt una crisi intèrna grèva que favorizèt la presa dau poder per leifaissistas deMussolini. Desirós d'estendre la dominacion italian en Mediterranèa e enAfrica, son regime s'afondrèt en1943 après una tièra de reviradas. Descreditada, lamonarquia foguèt abolida après lo conflicte.
D'efècte, après1861, l'unificacion d'Itàlia se faguèt a l'entorn dePiemont e l'administracion sarda s'estendèt a cha pauc a tota la peninsula. Pasmens, l'introduccion d'impòsts novèus e de laconscripcion obligatòria i causèt rapidament de contestacions e d'insureccions armadas, especialament entre1861 e1865[85]. Aquò agravèt lei dificultats e lei retards economics dei regions meridionalas[86] onte comencèron de se formar d'organizacions criminalas poderosas a l'origina deimafias actualas. Puei, laRevolucion industriala renforcèt aquela tendància en orientant vèrs leis investiments realizats dins lo nòrd leisimpòsts levats dins lo sud[87]. Durant lo govèrn d'Agostino Depretis (1876-1887), la borgesiá dau nòrd conquistèt la supremàcia economica — e venguèt una poissança industriala importanta a partir de 1900[88] — e l'aristocracia dau sud capitèt de mantenir sei posicions. Entraïnèt tanben lo començament de l'emigracion massiva d'Italians en direccion daucontinentamerican (Argentina,Estats Units...)[89]. De mai, per assegurar e estabilizar son poder, Depretis inaugurèt una politica dicha transformisme basada sus la manipulacion dei parlementaris gràcias a l'atribucion de divèrsei favors. Sei sucessors contunièron aquela politica mai la question dau sud s'agravèt ambé la partença d'aperaquí dos milions de personas entre 1872 e 1900[90]. En parallèl, Itàlia acomencèt de desvolopar una politica estrangiera pus ambiciosa. Comencèt de participar a la corsa ai colonias[91] (conquista d'Eritrèa, revirada còntraEtiopia en1896[92] e conquista de Libia en1911 après una guèrra còntra leisOtomans[93]) e intrèt dins lo sistèma d'alianças defensivas europèas au sen dau camp austroalemand[94][95].
Aqueu raprochament foguèt entraïnat per de tensions ambéFrança aparegudas après l'instauracion d'unprotectorat francés enTunisia puei per un conflicte doanier lòng[96] entre lei dos país. Pasmens, en1914, aquelei tensions èran en cors de reglament e Itàlia mantenguèt sa neutralitat après l'ultimatum austrian e la declaracion de guèrraalemanda[97]. Puei, en1915, cambièt d'aliança e intrèt en guèrra còntra leis Empèris Centraus per conquistar lei territòris austrians poblats per de populacions italianas lòng de la mar Adriatica e dins leis Aups. Marcats per de batalhas saunosas[98], lo teatre italian veguèt finalament la victòria deis Aliats. Pasmens, laConferéncia de Versalhas de1919 donèt solament una partida dei regions revendicadas perRoma.
Itàlia durant la Segonda Guèrra Mondiala.
Aqueu resultat decebable[99] entraïnèt una crisi politica que se conjuguèt rapidament ambé la crisi economica causada per lo conflicte[100]. Aquò donèt una crisi intèrna majora que s'acabèt per la presa dau poder per lo movementfaissista dirigit perBenito Mussolini en1922[101]. Après un periòde de transicion fins a1925, lei faissistas transformèron a cha pauc leis institucions dau país segon un modèle fòrça nacionalista e autoritari[102]. Egalament volontarista regardant leis afaires economics, lo regime de Mussolini capitèt de reglar la crisi intèrna deis annadas 1920[103] mai mau capitèt de reglar la question dau desesquilibri nòrd/sud ò de l'aumentacion de la corupcion[104]. En revènge, negocièt leis acòrds de Latran en1929 que permetèron de normalizar lei relacions ambé la papautat e la Glèisa. Dins lo corrent deis annadas 1930, chausiguèt de s'aliar ambé l'Alemanha Nazia[105] e afirmèt l'ambicion italiana de venir la poissança dominanta de la mar Mediterranèa. En1935, conquistèt Etiopia[106] puei participèt a laGuèrra d'Espanha dins lo campfranquista. Pasmens, a partir de1940, lei fòrças italianas, mau preparadas e equipadas[107], conoguèron una tièra de desfachas sus totei lei teatres de laSegonda Guèrra Mondiala[108] que minèron lo prestigi dau regime. En1943, lei desbarcaments aliats en Itàlia entraïnèron l'afondrament dau faissisme italian[109] e lo govèrn novèu declarèt la guèrra ais Alemands[110]. De son caire, Mussolini, arrestat mai rapidament liberat per leis Alemands, creèt un regime satellit (la Republica de Salo) dau Reich alemand dins lo nòrd d'Itàlia. Gràcias a una reaccion rapida après lo reversament de Mussolini, l'armada alemanda ocupèt la màger de lapeninsula e leis Aliats deguèron menar una campanha lònga e malaisada per agantar la Vau dePò a la prima de1945.
Après l'execucion de Mussolini en abriu de1945 e la capitulacion dei fòrças alemandas d'Itàlia en mai de1945, un poder provisòri s'installèt a la tèsta de l'estat. Dirigit per lei partits de la resisténcia antialemanda (Partit Comunista, Partit Socialista e Democracia Crestiana), organizèt unreferendum en mai de1946 que proclamèt larepublica e l'eleccion d'una assemblada constituenta.
L'assemblada constituenta aprofichèt l'actitud concilianta deicomunistas dePalmiro Togliatti[111] per acabar l'escritura d'una constitucion novèla adoptada en1948. Creèt un regimeparlamentaribicamerau per defugir la restauracion d'un poder autoritari. Puei, gràcias a l'aliançaestatsunidenca assegurada tre1947 e l'intrada au sen de l'OTAN,Alcide de Gasperi e Democracia Crestiana (DC) rompèron sei relacions ambé lei comunistas e averèron leis eleccions legislativas. Aqueu partit de centre drech dominèt la vida politica italiana fins a sa disparicion dins leis annadas 1990. A partir deis annadas 1950, Itàlia participèt au procès deconstruccion de l'Union Europèa.
Après la guèrra, la republica deguèt faciar tres questions diferentas. La premiera regardèt lei frontieras, especialament aquelei ambIogoslavia que finiguèt per annexar una partida dei territòris conquistats a l'eissida de la Premiera Guèrra Mondiala. Quauquei territòris aupencs foguèron tanben cedits aFrança[112]. Totei lei colonias, franc de Somalia, foguèron perdudas. Puei, per amaisar lei temptativas regionalistas de restaurar d'autonòmia larga, especialament aquelei deSicília, foguèt adoptada una politica de creacion d'autonòmia locala dins lei regions perifericas. Enfin, foguèt creat una administracion especiala, dotada de budgets importants, per assaiar de reglar la question dau retard de desvolopament de la mitat sud gràcias a una politica volontarista d'investiments. Pasmens, en despiech de certanei capitadas dins lei regions pus pobladas (Nàpols, Bari, Palèrme...), lei resultats foguèron limitats. D'efècte, lei revenguts son totjorn dos còps superiors au nòrd e una emigracion massiva se debanèt en direccion dau nòrd. De mai, aquò entraïnèt de reaccions virulentas d'una partida dei populacions dau nòrd que comencèron de revendicar l'independéncia.
Dins lo corrent deis annadas 1990, la fin de laGuèrra Freja e l'aumentacion dau nombre d'escàndols de corupcion entraïnèt l'esclatament, la disparicion dei tres partits principaus (PC, PS e DC) e una reformacion totala de la vida politica italiana. Dos personalitats dominèron aqueu periòde :Silvio Berlusconi a drecha eRomano Prodi a senèstra. Itàlia intrèt dins la zònaèuro au començament dau sègle XXI. Pasmens, leis escàndols de corupcion contunièron d'agitar sa vida politica, especialament durant leis annadas dau segond e dau tresen govèrn Berlusconi (2001-2006 e2008-2011). Dempuei2008, Itàlia dèu faciar una crisi economica grèva.
Itàlia es unarepublicademocraticaparlamentàriamultipartita descentralizada e aplicant lei principis de laseparacion dei poders que son organizacion es fondada sus unaconstitucion adoptada lo 1èr de genier de1948 après laSegonda Guèrra Mondiala e la fin de lamonarquia. Un pensament important de l'assemblada constituenta èra d'empachar una restauracion daufaissisme italian ò d'un regime autoritari. Lo centre deis institucions italianas es donc format perparlament bicamerau compausat de doas chambras egalas e d'unpoder executiu relativament feble e instable que pòu èstre reversat relativament aisament per lopoder legislatiu[113]. En1996, lo refús perreferendum d'una modificacion constitucionala destinada a renfòrçar l'executiu e crear unparlament monocamerau per lo vòte deilèis pus importantas confirmèt aquel equilibri. Enfin, lopoder judiciari conoguèt un periòde de formacion lòng (fins ais annadas 1950) e veguèt sei poders pauc a pauc renfòrçats, especialament dins l'encastre de la lucha còntra lacriminalitat endemica de certanei regions (mafia,corrupcion...).
Lo poder executiu italian es devesit entre unpresident de la republica, lo cap daugovèrn, dich President dau Conseu dei ministres, e logovèrn. Lo premier es elegit per un mandat de sèt annadas[114] durant una sesilha comuna dei doas chambras dauParlament completadas per 58 delegats dei regions. Sei poders son subretot simbolic. Lei pus importants son la nominacion dau cap dau govèrn e lo drech de dissòuvre una ò lei doas chambras dau Parlament. Lo sèti de la presidéncia es installat auPalais dau Quirinal.
Lo President dau Conseu dei ministres tèn la màger part dau poder executiu. Es nomat per lo president e responsable davans eu. Dèu tanben obtenir un vòte de fisança dei doas chambras dau Parlament. Enfin, es generalament chausit entre lei deputats e lei senators. Es cargat de la formacion dau govèrn qu'es compausat de ministres, de ministres sensa pòrtafuelha, de vice-ministres e de secretaris d'estat. Pòu de còps nomar un ò unei vice-presidents dau Conseu. Lo sèti dau cap dau govèrn es installat auPalais Chigi.
Lo poder legislatiu es tengut per unparlamanet bicamerau que consistís en unachambra bassa dicha Chambra dei Deputats (630 deputats) e unachambra auta dicha Senat (320 senators). La premiera es installada auPalais Montecitorio e la segonda auPalais Madama. Lei doas chambras son cargadas de la preparacion e dau vòte dei projèctes delèi presentats per lo govèrn, de parlamentaris, de conseus regionaus ò de ciutadans. A tanben lo poder de modificar laconstitucion dau país. Son egalas, es a dire qu'un projècte dèu èstre aprovat per lei doas assembladas per intrar en vigor.
Lei mòdes d'eleccion dei doas chambras son diferents, ço qu'explica la formacion eventuala de majoritat diferenta au sen de cada assemblada maugrat un debanament sovent simultanèu dei doas eleccions. La Chambra dei Deputats es elegida per lei ciutadans de mai de 18 ans amb un escrutinh proporcionau de listas amb una prima per lo venceire. Leipartits pòdon se gropar au sen de coalicion ò se presentar solets. Lo venceire de l'eleccion avera au mens 55% dei deputats de la chambra. Lo rèsta dei sètis es distribuit proporcionalament entre lei coalicions aguent agantat 10% dei votz e lei partits solets aguent agantat 4%.
Regardant lo Senat, l'escrutinh es tanben proporcionau de listas mai es organizat segon una basa regionala e amb un còrs electorau pus limitat car lo temps minimom per votar i es de 25 ans. Lo venceire avera automaticament au mens 55% dei senators designats per la region. Lo rèsta es distribuit proporcionalament entre lei coalicions aguent agantat 20% dei votz e lei partits solets aguent agantat 8%. Aqueu sistèma permet de designar 315 senators. Cinc autrei sètis de senators son reservats ai presidents de la republica ancians ò a de ciutadans designats per lo president en activitat.
Lo poder judiciari es devesit entre un òrdre administratiu e un òrdre judiciari regardant respectivament leis afaires administratius e leis afaires ordinaris. Lo premier es supervisat per lo Conseu d'Estat e lo segond per la Cort Suprèma de Cassacion. L'administracion dei dos òrdres es fisada per lo Conseu superiora de la magistratura (òrdre judiciari) presidit per lopresident de la republica e per lo Conseu de la presidéncia de la justícia administrativa (òrdre administratiu) presidit per lo president dau Conseu d'Estat. Leilèis italianas son magerament basadas sus lodrech roman modificat per locòde napoleonenc e leis estatuts subsequents.
Regardant lo contraròtle dei vòtes deilèis per lo Parlament ò leis autoritats regionalas e l'arbitratge dei conflictes entre lo poder centrau e lei poders regionaus, existís una Cort constitucionala cargada de verificar la conformitat dei tèxtes a respèct de laconstitucion. Es formada de 15 jutges nomats per lo president de la republica, lo Parlament e lei magistrats de la Cort Suprèma de Cassacion. Completada per 16 ciutadians chausits a l'asard, pòu formar un tribunau cargat de jutjar lo president dins lo cas de traïson ò d'atacas còntra la constitucion.
L'organizacion territòriala d'Itàlia se compausa de tres nivèus principaus formats de 20 regions, 104 províncias e de 7 958 comunas. Existís tanben localament d'estatuts especiaus per leisaglomeracions pus importantas, per lei zònasmontanhosas e de gropaments de vilatges dins lei sectors ruraus.
Lei regions foguèron creadas après laSegonda Guèrra Mondiala dins leis endrechs presentant una identitat regionala fòrta. Puei, lo dispositiu foguèt pauc a pauc estendut a tota lapeninsula. Cada region a lei sieus parlament e poder executiu que son dotats d'una autonòmia importanta franc dau domeni dei finanças que son contraròtladas per l'autoritat centrala. En mai d'aquò, cinc regions, assostant generalament de minoritats linguïsticas, an una autonòmia renfòrçada en matèria de finanças e de legislacion locala.
Lei províncias foguèron creadas tre l'independéncia d'Itàlia au sègle XIX. Son dirigidas per un prefècte representant lo govèrn de la republica e per una assemblada provínciala e un executiu provínciau. Dempuèi la refòrma de 2014, las províncias se perdèron lo poder legislatiu e sas competéncias foguèron partidas entre las regions e las comunas. D'unas venguèron de Ciutats Metropolitanas, d'autras de Consòrcis liures de comunas (Sicília), enfin aquelas de Friül Venècia Juliana son suprimidas (3 en 2017, la darrièra, Udine, en 2018).
Lei comunas son dirigidas per un conseu elegit que designa un executiu. Son cargadas d'afaires locaus coma la gestion deis escòlas mairalas e elementàrias, lo netejatge dei carrieras, l'accion sociala ò la gestion d'una fòrça de polícia comunala.
Lo drapèu italian actuau foguèt adoptat après la Segonda Guèrra Mondiala lo 1èr de1948. Es compausat de tres bendas verticalas egalas verda, blanca e roja. Lo vèrd representa l'esperança, lo blanc la fe catolica e lo roge la caritat. Es eissit dei drapèus adoptats per leiregiments italians que sostenguèronNapoleon Bonaparte e per lei republicas satellitas fondadas per lei Francés (en particular la Republica Cisalpina) sus lo modèl de laFrança Revolucionària. En1848, lo drapèu de tres bendas verda, blanca e roja completadas per de simbòls locaus foguèt adoptat per totei lei movements revolucionaris italians. Après la victòria austriana, lo rèi deSardenha adoptèt aqueu drapèu e i apondiguèt son blason au centre. En1861, aqueu drapèu venguèt lo drapèu dau Reiaume d'Itàlia fins a1946 quand lamonarquia foguèt abolida entraïnant la disparicion dau blason reiau dins lo drapèu republican.
Lo blason actuau dau país foguèt adoptat lo 5 de mai de1948 per remplaçar lo blason de lamonarquia abolida. L'estèla blanca es un simbòl tradicionau d'Itàlia introduch perNapoleon Ièr en1804. La roda representa lo trabalh e lo progrès, la branca de rove la fòrça e la branca d'olivier lapatz. L'imne nacionau d'Itàlia es dichFratelli d'Italia que foguèt escrich en1847 perGoffredo Mameli. Èra un cant patriotic que conoguèt una popularitat gròssa durant lei guèrras dei Revolucions de 1848. En1862,Giuseppe Verdi li donèt lo ròtle de simbòl nacionau italian. Après l'abolicion de lamonarquia e de la marcha reiala coma imne, foguèt adoptat coma imne nacionau per la republica en1946. Enfin, existís una figura allegorica femenina dau país dichaItalia turrita.
Drapèu actuau d'Itàlia adoptat lo 1èr de genier de1948.
L'Union Europèa i es un axe fondamentau car a un ròtle decisiu dins la modernizacion economica dau país e dins son raionament internacionau. L'OTAN e lo liame transatlantic a tanben una influéncia majora sus leis afaires estrangiers deRoma car permet d'assegurar la seguritat dau país. Itàlia es ansin generalament un sostèn diplomatic deis Estats Units (participacion ai guèrras d'Iraq eAfganistan per exemple). Enfin, lei relacions balcanicas e mediterranèa son d'importància en causa de rasons culturalas (preséncia de minoritats italianas ò de liames istorics ancians) ò economica (petròli, gas naturau...).
Lei fòrças armadas italianas fan partida deis armadas principalas daucontinenteuropèu e de l'OTAN gràcias a d'efectius relativament importants e a un armament modèrne. En2012, alinhavan 183 000militars e 186 000 policiers organizats segon un sistèma paramilitari amb un budget de 21,3 miliards d'èuros (10en reng mondiau) siá 1,2% de sonPIB. Lei fòrças militaras èran devesidas entre una fòrça terrèstra, una fòrça aeriana e una fòrça navala. Seis equipaments son de tresena generacion e son magerament eissits de l'industria nacionala. Lei pus importants èran 200carris de combat, aperaquí 4 400 veïculs militars de divèrsei tipes, 470 pèças d'artilhariá, 275elicoptèrs, 270avions de combat, 35 avions de transpòrt, 2pòrta-avions CVH, 6sosmarins d'ataca convencionau, 3 naviris d'assaut amfibí, 13fregatas, 3 fregatas leugieras, 6corvetas, 14patrolhaires e 10naviris deguèrra dei minas.
En2012, Itàlia èra la 9en poissança economica mondiala e la 5en daucontinenteuropèu aprèsAlemanha,França, loReiaume Unit eRussia. En2012, sonPIB èra estimat a 1 987 miliards dedolars e èra caracterizat per una importància gròssa dausector industriau a respèct d'autrei país desvolopats comaFrança. Lei partenaris economics principaus d'Itàlia sonAlemanha,França, leisEstats Units d'America,Soïssa,Espanha, leiPaís Bas,China eBelgica. La valor mejana de sonPIB per abitant es auta e aperaquí egala a 32 270 $/ab. Pasmens, aquò dissimula de contrastes regionaus marcats entre lo nòrd e lo sud de la peninsula (lei revenguts mejans son quasiment dos còps inferiors au sud), un taus de caumatge important (pus important au sud qu'au nòrd) e de dificultats persistentas coma una criminalitat organizada fòrça desvolopada ò un dèute important.
Losector primari italian ocupava en2012 3,9% de la populacion activa e representava 2% dauPIB. Lei culturas despendon de la geografia e dau clima. Lo nòrd es ansin caracterizat per de produccions similaras au rèsta dau continent europèu coma loblat, logròs blat, loris ò, lableda-rada. Lo sud es mai marcat per de culturas de tipe mediterranèu coma l'òli d'oliva ò leis agrumes. Lei vinharés e lo norrigatge (bovins,ovins,pòrcs...) son presents sus la màger part dau territòri e Itàlia es lo premier productor mondiau devin. Lo modèle agricòla es basat sus de tenements familiaus de talha relativament febla (aperaquí 5ectaras). Lei sistèmas de produccion son pus modèrnes au nòrd qu'au sud.
Lei ressorsas naturalas de la peninsula son feblas car i a ges de jaciment important defèrre, decarbon ò d'idrocarburs. Ansin, mai de 80% deimatèrias premieras utilizadas per l'economia italiana sonimportadas. Lei ressorsas pus importantas esplechadas localament son formadas per de venas de fèrre sus l'illa d'Elbe (a l'ora sarrats), per de jaciments de gas naturau dins la Vau dePò e dins la mar Adriatica e per de situacions fòrça favorables a la produccion d'energia renovelabla d'origina idraulica, eoliana, solara ò geotermica dins mai que d'una region (en 2009, Itàlia èra lo 1èr productor mondiau d'energia renovelabla).
Industria, energia e ressorsas naturalas principalas d'Itàlia.
En2012, losector segondari representava 24,3% dauPIBnacionau e 28,3% de la populacion activa. Coma l'agricultura, l'industria èra magerament concentrada (60% deis activitats) dins lo nòrd dau país a l'entorn d'un triangle format per lei vilas deMilan, deTurin eGènoa que s'èra pauc a pauc estendut en direccion de laMar Adriatica. Lo rèsta èra subretot concentrat a l'entorn dei vilas deFlorença, deRoma, deNàpols ò dePalèrme.
Lei produccions principalas èran similaras a aquelei deis autrei poissanças economicas d'Euròpa. Èran formadas per lasiderurgia, lametallurgia deimetaus non ferrós (alumini), la produccion automobila, la construccion navala, laconstruccion aeronautica, laquimia (pesuca compres la petroquimia ò leugiera), la mecanica de precision, l'electromecanica, la produccion tèxtila, la produccion de mòbles ò la produccion depapièr.
La màger part èra organizada a l'entorn de grops industriaus fòrça importants (FIAT, ENI...) e sovent dirigits per una familha fondatritz (Agnelli, Pirelli...). Aquelei grops dominan de regions entieras que son fòrça especializadas e organizadas au servici de sa produccion. Aquò permet de demenir lei còsts favorisant leis exportacions. Pasmens, a l'ora d'ara, aqueu modèle comença de presentar de sinhau de feblessa en causa de la crisi de certanei bacins industriaus tròp especializats ò de companhiás d'una talha tròp per tenir un ròtle important au nivèu important. Ansin, d'esfòrç d'adaptacion importants d'inspiracion liberala (demeccion dei còsts dau trabalh, disparicion de divèrsei proteccions socialas dei salariats, compradas de companhiás estrangieras...) son actualament en cors de realizacion per mantenir la competitivitat dau país. Dins certanei brancas, per exemple lo sector de textils, l'industria aprofichava tanben leis avantatges de « l'economia sosterrana » (evasion fiscala, abséncia de factura, man d'òbra pauc costosa...) per demenir sei còsts e se mantenir en fàcia dei produccions asiaticas.
Lo sector terciari representava en2012 73,8% dauPIB e 67,8% de la populacion activa. Leis activitats de servici principalas son lotorisme, lo comèrci, lo sector bancari e lei servicis destinats ai personas vièlhas.
A respèct deis autrei país d'Euròpa Occidentala, la criminalitat organizada es un sector relativament important au sen de l'economia italiana en causa de l'existéncia d'unei grops fòrça organizats (mafia) probablament apareguts au sègle XIX dins lo corrent dau procès d'unificacion dau país. Una mafia es caracterizada per una estructura e de reglas intèrnas partejadas per sei membres (certanei an d'institucions quasiment similaras a aquelei d'unestat), per una utilizacion de la violéncia per s'enrichir e per protegir l'organizacion gràcias a de tacticas d'intimidacion, per un ròtle sociau important (certanei membres pòdon aver de situacions importantas dins la vida politica, economica ò sociala), per un ancoratge territòriau poderós, per una coexisténcia d'activitats legalas ò illegalas e per de liames importants ambé leis institucions politicas ò nacionalas. Aquò permet d'estructurar de rets fòrça desvolopats e de limitar ò d'alentir leis enquistas dirigidas còntra l'organizacion.
Lei mafias italianas pus importantas son situadas dins la mitat sud de la peninsula. Lei domenis d'activitats son largas e van dei trafecs dedròga e d'armas ais intervencions dins leis administracions publicas cargadas de l'atribucion dei contractes publics. Son expansion economica es sovent estimat a 7% dau PIB nacionau.
Marcat precòçament per lo desvolopament decivilizacions a l'origina d'unaarquitectura brilhanta (Civilizacion nuragica,Etruscs,Grècs), Itàlia presenta una arquitectura rica e variada que va de l'Antiquitat au periòde contemporanèu. D'efècte, tre lo començament dau millenari I avC, se desvolopèt o s'installèt dins la peninsula, en Sicília e en Sardenha de civilizacions indigènas (Civilizacion nuragica,Etruscs[115]) ò estrangieras (Grècs, Fenicians) que bastiguèron de monuments de remarca e desvolopèron generalament d'ensems urbans (temples,tombas,fortificacions) impausants e sovent rics. Puei, vèrs lo sègle II avC, la civilizacion romana — venguda la poissança majora de la mar Mediterranèa a la fin dau sègle III avC — adoptèt l'estile grèc (ambé d'influéncia etrusca) e lo transformèt pauc a pauc. Fins a sa disparicion, l'Empèri Roman foguèt ansin a l'origina de la bastida d'unei monuments urbans importants, especialament dins la capitala Roma, que son considerats coma d'òbras majoras de l'istòria umana (Colisèu, forum de Roma, catacomba).
Après leis Invasions Barbaras e la disparicion de l'Empèri Roman d'Occident, l'arquitectura italiana foguèt dominada per la Glèisa Catolica e per lei Bizantins que bastiguèron unei monuments d'estile orientau, especialament dins lo sud de la peninsula. Puei, entre lei sègles IX e XII, la màger part dei regions italianas adoptèron l'arquitectura romanica que caracteriza unei monuments bastits per lei comunas dins lo corrent dau periòde de formacion dei vilas italianas. Per exemple, es lo cas de Pisa famosa per sa tor penjada realizat a la fin dau sègle XII. Après l'art romanic, Itàlia adoptèt l'art gotic importat de França que dominèt fins au sègle XVI. Au contrari deis autrei país europèus, lo gotic italian desvolopèt pauc de tecnicas de trabalh novèlas mai preferiguèt gardar leis ancianas. Ansin, desvolopèt un estil leugierament diferent inicialament marcat en particular per una autor mens importanta a respèct dei monuments gotics dau nòrd-oèst d'Euròpa. Pasmens, a la fin dau periòde gotic, aquelei diferéncias èran mens importantas e Milan ò Roma bastiguèron de catedralas que fan totjorn partida dei glèisas pus autas dau monde.
A partir dau sègle XV, Itàlia venguèt lo brèç dau movement de la Renaissença europèa que marquèt una « redescubèrta » deis arts antics, lo desvolopament de tecnicas novèlas e una aumentacion fòrça rapida de la produccion d'òbras culturalas sostenguda per lo dinamisme economic dei vilas, de l'aristocracia italiana e de la Glèisa Catolica. Conjugats a sei desvolopaments dins lo domeni intellectuau, la Renaissença faguèt d'Itàlia lo centre culturau d'Euròpa fins ai sègles XVII-XVIII. Regardant l'arquitectura, de vilas coma Florença e Roma veguèron la bastida d'unei monuments importants coma la Glèisa Sant Pèire ò lei palais de l'Ostau Medicis.
A partir dau sègle XVII, Itàlia perdiguèt sa posicion centrala dins l'arquitectura europèa en causa dau desvolopament de l'art francés sostengut per la monarquia absoluda formada perLoís XIV puei dau desvolopament deis autrei poissanças europèas (Reiaume Unit,Prússia, etc.). Pasmens, garda un ròtle major dins la vida culturala europèa e mondiala. Lo periòde dei sègles XVII-XVIII veguèt lo desvolopament deis estiles rococò e barròc tardiu. Foguèron caracterizats per una abondància ò una subreabondància d'ornaments. Au sègle XIX, s'impausèt au contrari un estile austèr. Dich neoclassic, èra inspirada per l'arquitectura antica grèga ò romana especialament, après sa descubèrta, per lei vestigis de Pompeii e de Herculaneum. En parallèl, acomencèron de se desvolopar l'arquitectura modèrna. Lo pus important foguèt lo corrent futurista desvolopèt una arquitectura racionalista que foguèt encoratjada per lo regimefaissista. Enfin, dempuei la fin de laSegonda Guèrra Mondiala, Itàlia adoptèt una arquitectura modernista similara ais autrei país occidentaus.
Coma l'arquitectura, l'escultura italiana a d'originas anticas datan dei premiereicivilizacions establidas dins la peninsula e leis illas adjacentas coma leisEtruscs ò leiGrècs. En particular, lei cavaments an mostrat l'existéncia d'un art estatuari etrusc fòrça desvolopat que, conjugat ais influéncias grègas, foguèt a l'origina deis esculturas romanas entre lei sègles VI avC e sègle V apC.
Après l'afondrament de l'Empèri Roman, l'art estatuari de l'Edat Mejana se concentrèt sus lei subjèctesreligiós coma la decoracion deisautars ò deicrucifiç. A partir de1200, lo movement iniciat perNicola Pisano e son fiu Giovanni adoptèt un estile novèu basat totjorn sus de tematicas religiosas mai sus d'influéncias romanas e goticas per la decoracion desarcofags ò de mobiliers religiós (autars, pupitres, etc.). Aqueleis evolucions aguèron una influéncia de remarca sus l'aparicion de l'art estatuari de laRenaissença au començament dau sègle XV.
La Renaissença foguèt un periòde faste per l'escultura italiana marcat per lo restabliment deis idèas classicas e per una generacion d'artistas fòrça famós coma Donatello, acopo della Quercia, Michelozzo, Bernardo e Antonio Rossellino, Agostino di Duccio e Michelangelo. Uneis ostaus aristocraticas e la papautat rivalizèron per leis engatjar entraïnant una produccion fòrça importanta e per una dominacion incontestada deis artistas italians sus lo continent europèu.
Après la Renaissença, Itàlia conoguèt un periòde baroc dominat perGian Lorenzo Bernini. Foguèt caracterizat per de presentacions teatralas ambé de combinason d'emocions e de movements e tanben ambé d'abondàncias d'ornaments (lutz, fònts...). Puei, tre leis annadas 1700, apareguèt l'estile neoclassic dins l'art estatuari que foguèt caracterizat per un retorn ai tematicas e ai reglas classicas. Aqueu movement foguèt sostengut per l'existéncia d'unei jaciments de maubre de qualitat granda dins la peninsula. Enfin, dempuei lo començament dau sègle XX, leis escultors italians an un ròtle major dins lo desvolopament de l'art modèrne, especialament gràcias au movement futurista qu'estudièt la representacion de l'espaci, dau movement e dau temps e son influéncia sus lei formas.
Tre l'Antiquitat, lacivilizacionetrusca semblèt desvolopar lo sieu art de lapintura coma lo mostra lei descubèrtas de frescas realizadas magerament dins detombas. Ai sègles seguents, l'Empèri Roman mestrejava aquel art qu'èra un element important de decoracion. Ambé lo desvolopament dau crestianisme, apareguèt una pintura religiosa utilizada per l'ornament dei glèisas.
Après l'afondrament de l'Empèri Roman, la pintura realizada sus lo territòri italian conoguèt divèrseis influéncias. Dins lo sud, l'art bizantin, contuniacion de l'art roman, se mantenguèt dins lo sud de lapeninsula. Dins lo nòrd e lo centre, la pintura aguèt una evolucion relativament similara au rèsta d'Euròpa Occidentala e foguèt magerament limitada a la decoracion deiglèisas e deimonastèris.
A partir de laRenaissença, la pintura italiana conoguèt un periòde de desvolopament fòrça importanta a l'iniciativa d'unei generacions d'artistas. Se concentrèron magerament sus la realizacion de retrachs ò de representacions realistas. Lei tematicas principalas foguèronreligiosas car la Glèisa comandèt mai d'una òbra. A la fin dau sègle XIV e au començament dau sègle XV, la pintura italiana foguèt dominada perMichelangelo Buonarroti,Raffaello Sanzio eLeonardo da Vinci que melhorèron lei tecnicas dau començament de la Renaissença e aguèron mai de libertat per s'inspirar de l'Antiquitat. Ansin, realizèron d'òbras majoras de l'istòria umana coma laCapèla Sixtina ò laLa Gioconda. Enfin, lo movement evolucionèt vèrs lo manierisme que foguèt la darriera tendància important de la Renaissença en Itàlia.
Après la Renaissença, lei pintres italians contunièron de dominar lo continent europèu dins lo corrent dei periòdes rococò e baroc gràcias a d'artistas comaCaravaggio.Roma demorèt un centre d'atraccion per d'autrei pintres majors coma lofrancésNicolas Poussin. Au sègle XVIII, lo centre de la pintura d'Itàlia se desplacèt a Venècia, especialament gràcias aGiovanni Battista Tiepolo.
Au sègle XIX, la pintura italiana adoptèt l'estil neoclassic que foguèt inspirat coma en Euròpa per l'Antiquitat e tanben dins la peninsula per la Renaissença italiana. Puei, a la fin dau sègle, desvolopèt un impressionisme especific dichMacchiaioli. Enfin, au sègle XX, la pintura italiana participèt a l'emergéncia de l'art modèrne e formèt divèrsei movements que lo pus famós es lo futurisme.
Fresca romana de la vila de Pompeii.
Fresca romana de la vila de Pompeii.
Fresca dau començament de laRenaissença realizada per Giotto.
Pintura dau començament de laRenaissença realizada per Masaccio.
Itàlia ocupa una plaça major au sen de lamusica car foguèt lo luòc onte se fondèt la musica modèrna dins lo corrent de l'Edat Mejana. D'efècte, dins leis annadas 1000, un monge dichGuido d'Arezzo inventèt un sistèma novèu de notacion de lamusica que conoguèt un succès gròs e foguèt a l'origina dau sistèma de notacion actuau. A l'ora d'ara, la màger part dei tèrmes musicaus an donc una origina italiana. En mai d'aquò, divèrseis instruments fòrça importants coma loviolon ò lopiano foguèron inventats en Itàlia. Dins lo corrent de la Renaissença, apareguèt tanben en Itàlia l'opèra que venguèt rapidament un estile musica major. Ansin, dempuei lo periòde medievau e en despiech de l'aparicion de tradicions musicalas capablas de rivalizar dins d'autrei país vesins (Alemanha, França, Àustria), lei musicians italians an totjorn gardat un ròtle important dins la musica europèa e mondiala e lo país tèn unei luòcs d'espectacle musicau fòrça prestigiós coma l'operaLa Scala aMilan.
La literatura apareguèt tre l'Antiquitat sus lo territòri de l'Itàlia actuala. Ansin, uneis autorslatins, influenciats per la literatura grèga anciana, dau periòde de l'Empèri Roman escriguèron uneis òbrasistoricas,filosoficas,scientificas òpoeticas que fan partida deis òbras majoras de l'istòria umana e son totjorn estudiadas a l'ora d'ara.
Dins lo corrent de laRenaissença, lo desvolopament intellectuau consecutiu a l'Umanisme (aparegut en Itàlia) favorizèt la publica d'òbras importantas dins la peninsula. La pus importanta foguètlo Prince deNicolau Maquiavèl que depintèt lei metòdes politics per conquistar e gardar lo poder[117]. Pasmens, en fòra de la filosofia e de la politica, d'autreis estiles coma lo roman de chavalariá conoguèron d'autors majors ambéLudovico Ariosto autor deRoland furiós, coma lo libre d'etiqueta ambéBaldassare Castiglione autor dauLibre dau cortesan ò coma lapoesia ambéTorquato Tasso. Puei, au sègle XVII durant lo periòde baroc, la literatura italiana contunièt de tenir de poetas famós comaGiambattista Marino. Aqueu sègle veguèt tanben la publicacion deis òbras scientificas deGalileo Galilei. Enfin, a partir de la fin dau sègle, se desvolopèt un movement que son objectiu èra de simplificar tornarmai lei formas d'escritura ambé d'escribans coma Metastasio.
Lo corrent romantic dau sègle XIX foguèt caracterizat en Itàlia per lo patriotisme que sostenguèt lo procès d'unificacion dau país. Ansin, la tematica principala deis autors majors d'aqueu periòde tractèt de la restauracion de la nacion italiana, especialament entre lei poetas (Vittorio Alfieri,Ugo Foscolo,Giacomo Leopardi...) ò au sen d'un corrent realista dich verisme que foguèt dominat perGiovanni Verga. Au començament dau sègle XX, lo futurisme dominèt la literatura italiana e tractèt magerament de la velocitat, dau dinamisme e de la violéncia de lamaquina. Puei, d'autrei corrents literaris apareguèron avans e après la Segonda Guèrra Mondiala. D'existéncia generalament corta, permetèron l'emergéncia d'autors internacionaus comaGabriele D'Annunzio,Luigi Pirandello eGrazia Deledda avans la guèrra e comaIgnazio Silone,Alberto Moravia,Italo Calvino,Umberto Eco,Dario Fo,Salvatore Quasimodo eEugenio Montale après.
Lo teatre apareguèt dins la peninsula gràcias a l'apòrt deiGrècs qu'aguèron una influéncia importanta sus lo teatre roman. Ansin, una partida importanta deis òbras romanas foguèron de traduccion d'òbras grègas pus ancianas ò foguèron basadas sus l'esquèma narratiu de pèças grègas. Pasmens, aquel art foguèt fòrça actiu e lo teatre èra un monument urban frequent fins au desvolopament de la Glèisa que s'opausèt auteatre a partir dau sègle IV. Après l'afondrament de l'Empèri Roman, lo teatre dispareguèt quasiment de la peninsula franc de pèçasreligiosas inspiradas per laBíblia e donc sostenguts per la Glèisa. Au sègle XVI, lo teatre venguèt independent dei pèças religiosas e fins au sègle XVIII, se desvolopèt un art riche de lacomedia. DichCommedia dell'arte, adoptèt una dimension importanta d'improvizacion e marquèt prefondament lo teatre mondiau gràcias a sei personatges. Puei, ai sègles XIX e XX, Itàlia contunièt de tenir d'autors importants comaLuigi Pirandello.
Locinèma italian apareguèt entre1903 e1908 e conoguèt rapidament un succès internacionau. Pasmens, laPremiera Guèrra Mondiala entraïnèt un declin important dei premierei companhiás cinematograficas en causa de l'utilizacion dei materiaus per contentar lei besonhs de l'armada. Ansin, ges de fim important foguèron produchs dins lo corrent deis annadas 1920 e 1930. En revènge, laSegonda Guèrra Mondiala aguèt una influéncia importanta sus una generacion novèla de cineastas comaVittorio De Sica,Roberto Rossellini eLuchino Visconti que se concentrèron sus lei problemas de la societat italiana e creèron lo premier movement europèu d'importància, dich neorealisme, après lo conflicte mondiau. Dins lo corrent deis annadas 1950 e 1960, de tematicas novèlas se desvolopèron coma lei comedias e lei western (Sergio Leone) que conoguèron un important succès internacionau. En parallèl, lo cinèma italian venguèt o brèç d'unei cineastas de dimension internacionala comaMichelangelo Antonioni,Federico Fellini,Vittorio De Sica,Roberto Rossellini eLuchino Visconti.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, pp. 13-14.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, p. 15.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, p. 21.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, p. 25-26.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, p. 11.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, pp. 17-20.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, pp. 15-16.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, p. 27.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, pp. 30-32.
↑12,0 et12,1(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, p. 33.
↑(fr) Lucien Jerphagnon,Histoire de la Roma antique, Tallandier (2010), pp. 201-217.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 23-28.
↑15,0 et15,1(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 19-22.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 19.
↑17,0 et17,1(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 20.
↑18,0 et18,1(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 21.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 41.
↑Gènoa foguèt ansin un sostèn major de la restauracion de l'Empèri Bizantin. Sei fòrças ajudèron a la destruccion de l'Empèri Latin protegit per Venècia en1261 e participèron a la defensa de laConstantinòple en1453.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 28-32.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 45 e 51-58.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 105-109.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 32.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 32-36.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 37.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 72.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 61-62.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 63-64.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 83.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 84.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 43-45.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 73.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 68-69.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 67.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 114.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 125.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 126-134.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 130-137.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 167.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 167-168.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 168.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 127-128.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 147-151.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 153.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 151-152.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 138-139.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 138.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 69-72.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 181.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 213-221.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 230-234.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 227-228.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 235.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 221-226.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 227-229.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 180.
↑58,058,1 et58,2(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 253.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 242.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 240.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 242-246.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 241.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 245-246.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 249.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 250.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 251-252.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 255.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 262-265.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 267-269.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 269-272.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 274-276.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 277-280.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 280-281.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 285.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 286-289.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 289-290.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 290-291.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 291.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 291-292.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 292-293.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 294-295.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 302-303.
↑83,0 et83,1(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 304.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 305.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 298-301.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 306-307.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 319-320.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 306-307.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 346-349.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 315.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 322-323.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 335.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 362-363.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 321.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 327-328.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 328.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 366.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 368-369.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 372.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 372-379.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 379-382.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 385-387.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 384.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 389.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 394-395.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 393-394.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 402.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 403-405.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 405-406.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 409.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 419-421.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 416.
↑Dempuei1946, ges degovèrn a capitat de demorar en plaça durant un periòde legislatiu complèt.
↑Tradicionalament, un president italian complís solament un mandat e se presenta pas a sa succession.
↑(fr) Pierre Milza,Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard, 2005, p. 25.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), pp. 88-91.
↑(fr) Giuliano Procacci,Histoire des Italiens, Fayard (1998), p. 121-124.
.png)
.png)
.png)
.png)
_crowned.svg)
.jpg)
.JPG)
_(1622021151).jpg)
%2c_location_unknown%2c_destroyed.jpg)
.jpg)
