(I).↑ Lo Decret Reial 1560/1997 indica indiferentamentMarcha Granadera eMarcha Real.
(II).↑ Ja que l'Acadèmia Reiala Espanhòla a validat los dos glotonims tant «espanhòu» coma «castelhan»,[1] la Constitucion emplega de manièra explicita «castelhan» per diferenciar-lo del rèsta de las lengas de la peninsula Iberica.[2] Aitau, son coofiaus locatalan, lobasc, logalèc e l'occitanaranés dins quauquescomunautats autonòmas.
(III).↑ Abans2002, lapesseta (en espanhòl:peseta).
Son territòri d'una superfícia de 504 782 km² es limitròf au nòrd deFrança e d'Andòrra e a l'oèst dePortugal. Es banhat au nòrd e au sud per l'ocean Atlantic e a l'èst per lamar Mediterranèa. Possedís egalament de territòris extra-europèus essent lasIllas Canàrias en l'ocean Atlantic, e las vilas autonòmas deCeuta eMelilla, ambedoas frontalièras deMarròc.
Resultat d'un procès lòng de fusions d'unei reiaumes iberics formats dins lo corrent de laReconquista, Espanha presenta d'identitats regionalas fòrtas e una organizacion politica fòrça descentralizada.
Poissança mondiala majora pendent lo sègle sègle xvi après la descubèrta e la colonizacion d'America, lo país conoguèt un declin lòng fins au sègle xx marcat per la pèrda progressiva de son empèri. De1936 a1939, una guèrra civila saunosa entraïnèt la formacion d'un regimafaissista dirigit per lo generauFrancisco Franco. Après sa mòrt en1975, una transicion permetèt de formar un regime democratic que permetèt d'integrar Espanha a l'Union Europèa. Aquò favorizèt lo desvolopament economic dau país que ne venguèt la cinquena poissança economica.
Espanha es un paísmontanhós d'una superficia de 497 000 km² que 56% de son territòri es situat entre 400 e 1 000 m d'altitud. Sus locontinenteuropèu, solamentSoïssa a una altitud mejana pus auta. En revènge, au contrari dei regionsaupencas lei cimas pus importantas passan pas 3 500 m. Lo pus aut es lomont Mulhacén (entre 3 478 e 3 482 m) dins laSierra Nevada au sud. Pasmens, fau nòtar l'existéncia daumont Teide (entre 3 715 e 3 718 m) dins leisillas Canàrias.
Sièis ensems compausan leis elements majors de la topografia dau país :
la region deMeseta cuerb aperaquí 40% de sa superficia e es l'ossatura de la peninsula. Es format de plans d'altitud auta enviroutat de cadenas demontanhas coma leimonts Cantabrics e lacordilhera Iberica centrala. Au centre, es marcat per la vau deTage qu'es lo fluvi pus lòng de laPeninsula Iberica. Dos autrei rius majors,Douro eGuadiana, passan tanben dins la region respectivament au nòrd e au sud.
lo bacin d'Èbre fa geologicament partida deMeseta.Fluvi pus poderós d'Espanha, forma una vau importanta entre lei regions centralas e lei Pirenèus.
leiPirenèus forman un relèu important au nòrd que marca la frontiera ambFrança dempuei l'Edat Mejana.
lei cadenas beticas son situadas dins lo sud lòng de laMar Mediterranèa. La longor dau sistèma principau aganta 800 km. D'autrei cadenas mai ò mens isoladas existisson a l'entorn d'aquel ensems fins a la region deMeseta.
lo plan deGuadalquivir es una region sedimentària situada a l'oèst e au nòrd dei cadenas beticas. Es lo pus estendut d'Espanha.[6]
Lo territòri espanhòla se devesís entre tres zònasclimaticas :
una region sud, nòrd-èst e nòrd-oèst que presenta unclima mediterranèu caracterizat per d'estius secs e cauds. Doas variantas existisson en foncion de l'altitud e delatitud que son aumentacion demenís l'aspèct canicular dei periòdes cauds.
una region sud-èst que presenta un clima semi arid. Pron similar au clima mediterranèu, es caracterizada per una sason seca lònga que pòu s'estendre sus laprima e sus l'autona.
una region que s'estend sus lo rèsta dau territòri que presenta un clima d'influéncia continentala. D'efècte, es pas unclima continentau tipe e sei caracteristicas vertadieras oscillan entre un clima sec moderat per lei precipitacions e l'èr portats per l'Ocean Atlantic.
Densitat de populacion e vilas principalas d'Espanha.
Espanha aviá oficialament 47 059 533 abitants lo 1èr de genier de2013. Aquò representava una densitat de populacion de 93 ab/km². Èra fòrça inegalament despartida sus lo territòri e concentrada lòng dei regions litoralas e au sen de la region deMadrid. Son estructura es caracteristica d'un país desvolopat amb una esperança de vida auta (81 ans en 2012), de taus de feconditat e de mortalitat febles e una populacion que son temps se situa magerament entre 15 e 64 ans. L'imigracion a donc un ròtle importanta dins lo mantenement de la creissença demografica.
La premiera vila espanhòla esMadrid que son aglomeracion agantava 5,8 milions d'abitants en2005 e qua fa partida dei vilas pus importantas d'Euròpa.Barcelona (4,7 milions en 2005) es la segonda vila pus importanta e es tanben un centre europèu major. Sa posicion pus pròcha dau rèsta daucontinent li permet d'aver un ròtle primordiau au sen de l'economia nacionala. Quatre autreis aglomeracions passan lo milion d'abitants (Valéncia,Malaga,Sevilha eBilbao). Son situadas dins de regions litoralas.
Unei lengas territorialas existisson en Espanha. An divèrseis estatuts. L'espanhòl ò castelhan es la lenga oficiala de l'estat. Es la lenga premiera de 74% de la populacion — magerament dins lei regions sud e centralas — e es mestrejada per la màger part deis abitants. Domina leis autrei lengas dins un rapòrt dediglossia.
Quatre lengas a un estatut locau de cooficialitat definit per lei comunautats autonòmas :
locatalan es la lenga premiera de 17% de la populacion. Es cooficiau dins laGeneralitat de Catalonha, loPaís Valencian e leisillas Balearas. En revènge, a ges d'estatut dins lei regions perifericas de l'espaci catalan situadas dins d'autrei regions;
logalèc es la lenga premiera de 7% de la populacion. Es coficiau enGalícia mai pas en Astúrias ont es parlat perifericament;
Espanha es un país fòrça omogenèu regardant lareligion de seis abitants. En2015, 69,3% se considerava comacatolic, 16% non cresents, 10,3atèus e 1,9% d'autra religion. Pasmens, coma dins la màger part d'Euròpa Occidentala, l'influéncia de laGlèisa Catolica demenís e mai de la mitat dei fidèus an una practica limitada. Leis autrei religions son minoritàrias.[7]
Lei traças pus ancianas de preséncia d'ominidats (Homo antecessor) en Espanha foguèron descubèrtas sus lo sèti paleontologic d'Atapuerca e datan de 1,2 milions d'annadas[8]. Puei, s'i desvolopèron ò s'i installèron divèrseis espècias pus desvolopadas comaHomo heidelbergensis òHomo neanderthalensis. Enfin, l'òme modèrne (Homo sapiens) i arribèt i a 35 000 ans après lo passatge deiPirenèus.
Après laPreïstòria, leisIbèrs son le premier pòble mencionat dins lapeninsula dins de documentsescrichs. Avans lo sègle V avC, leiCèltas migrèron dins la peninsula onte se mesclèron ai pòbles locaus. A partir dau sègle IX avC, leiFenicians comencèron d'installar de comptadors maritims (Malaga, Cadix, Ibiza, Cartagèna...). Puei, au sègle VII avC, de colonsgrècs s'installèron tanben lòng dei costats. Aquelei marchands e colons aguèron una influéncia importanta sus certanei populacions indigènas. Per exemple, se desvolopèt a l'entorn de la vila de Tartessos unalenga e unaescritura pròprias fòrça marcadas per l'influéncia culturafeniciana eegipciana.
Après la desfacha cartagenisa a l'eissida de laPremiera Guèrra Punica (264-241 avC), laPeninsula Iberica venguèt lo còr de la poissança novèla deCartage sota l'impulsion de l'ostau Barca. La màger part de son territòri foguèt conquista ò somesa per lei Cartaginés mai aquela expansion causèt de tensions novèlas ambRoma. En219 avC, lo sètge e la conquista de la vila de Sagonta, aliada ai Romans, foguèt a l'origina de laSegonda Guèrra Punica (218-201 avC) que s'acabèt per una desfacha novèla e majora de Cartage. Una partida de sei possessions ibericas foguèt ocupada per lei Romans e l'autra capitèt de restaurar son independéncia.
Dins lo corrent dau sègle II avC, lei Romans acomencèron la conquista sistematica de lapeninsula (dichaHispania). Se turtèt a de resisténcias importantas, especialament dins lo nòrd, e s'acabèt solament pendent lo rèine d'August (37 avC -9 apC). L'influéncia romana aguèt d'efèctes importants dins la region — franc dei zònasmontanhosas dau nòrd — regardant la politica, l'economia e la tecnica. L'aristocracia locala foguèt integrada au sen deis òrdres dei senators e dei chivaliers e, en74, lo drechlatin e la ciutadanetat romana foguèron estenduts a la region.Hispania foguèt la província d'origina d'uneis emperaires (Trajan,Adrian...) ò conselhiers importants dau govèrn (Senèca...). Gràcias a l'instauracion de laPax Romana,Hispania conoguèt un desvolopament economic important (exportacions devin, d'òli, de metaus) e lei Romans creèron unei vilas novèlas comaSaragossa òValéncia. Favorizèt tanben l'expansion daucrestianisme.
A partir dau sègle III, l'Empèri Roman acomencèt de declinar e son territòri deguèt faciar divèrseis invasions de pòbles barbaras venguts d'Euròpa Centrala e d'Asia. En406-407, l'afondrament dei defensas romanas d'Occident entraïnèt l'installacion dei Vandals dins l'Andalosia actuala e dins lo nòrd deGalícia e dei Sueves dins lo sud deGalícia e leis Alans dins loPortugal modèrne en411. En429, leiVisigòts obliguèron lei Vandals de se desplaçar en Africa dau Nòrd e formèron un reiaume important estendut sus laPeninsula Iberica e susGàllia.
La formacion e l'expansion de l'Espanha de l'Edat Mejana e de la Renaissença
En454, leiVisigòts acomencèron de conquistar laPeninsula Iberica que foguèt totalament ocupada levat dau nòrd-oèst e dau litorau nòrd. Après labatalha de Vouillé (507) e la pèrda d'Aquitània, lapeninsula venguèt lo centre dauReiaume Visigòt que sacapitala foguèt installada aToledo en554. En586, ne'n ocupèt la màger part après la somission dei Sueves. Dins lo corrent dau sègle VI, capitèt d'integrar leisaristocracias germanicas e romanas au sen d'una classa dirigenta unica e leis envaïsseires foguèron tanben assimilats per lei populacions indigènas (abandon dau gòtic au profiech dei parlars romans). Pasmens, aquel edifici demorèt fragil en causa dei conflictes entre lo rèi e sei senhors pus importants.
En711, aquelei tensions foguèron belèu la causa de l'invasion d'una armada berbèra venguda sostenir lei princes en lucha còntra lo poder centrau. Lo rèi visigòt e son armada foguèron esquichadas e tota lapeninsula, franc dei montanhas meridionalas onte se formèt loReiaume deis Astúrias, foguèron annexadas per loCalifat Omeiade en732. En756, après l'afondrament dau Califat Omeiade, un eiretier de ladinastia capitèt de conquistar lo poder en Espanha e d'i formar l'Emirat de Còrdoa que venguèt un califat en929.
Lei musulmans s'installèron lòng dau litoraumediterranèu, especialament enAndalosia e dins lo bacin de l'Èbre. DichaAl Andalús, la regionmusulmana de la Peninsula Iberica conoguèt un desvolopament important gràcias a l'introduccion de tecnicas novèlas (subretot d'aigatge) per lei venceires. Leicrestians e leijosieus obtenguèron l'estatut dedhimmis e demorèron relativament liures. L'islamizacion de la peninsula acomencèt de progressar a partir dei sègles IX e X quand la pression per convertir lei populacions indigènas a l'islam venguèt pus fòrta. Pasmens, a partir de1002, lo Califat de Còrdoa declinèt rapidament en causa de guèrras de succession ò de poder entre lei faccions arabias, berbèras e indigènas de son aristocracia. En1031, aquò entraïnèt sa division entre 23 emirats locaus dichs taifas.
LaReconquista designa lo lòng procès — de718 a1492 — que permetèt ai reiaumes crestians de laPeninsula Iberica de conquistar lei territòris sota contraròtle de princes musulmans. Associat aiCrosadas e renfòrçat per de chivaliers venguts d'Euròpa Occidentala, lo movement aguèt un ròtle primordiau sus l'estructuracion politica d'Espanha.
Acomencèt tre lo sègle VIII quand loReiaume deis Astúrias capitèt d'estendre son influéncia en direccion deGalícia e vèrs lo sud. Installats a Oviedo, sei sobeirans se presentèron coma lei successors dei Visigòts. En912, installèt sa frontiera amb loEmitat de Còrdoa lòng dau fluviDouro. En revènge, dins lo bacin de l'Èbre — poblat per de populacions musulmanas nombrosas — resistiguèt ais ofensivas francas, especialament durant aquelei menats perCarlesmanhe que poguèt solament ocupar una faissa territòriala estrecha au sud deiPirenèus.
Dins lo corrent dau sègle XI, la fragmentacion deis estats musulmans après la disparicion dauCalifat de Còrdoa foguèt una occasion novèla d'expansion per lei reiaumes crestians. Èran militarament pus poderós que lei taifas e poguèron impausar de tribúts importants en cambi d'un mantenement de la patz. Son organizacion acomencèt tanben de s'estabilizar après la mòrt dau rèi deNavarraSanç lo Grand (1004-1035) amb la formacion de tres reiaumes dirigits per sei fius : loReiaume d'Aragon a l'èst, loReiaume de Navarra —que gardèt son independéncia mai demorèt un estat pichon — au nòrd e loReiaume de Castelha — aumentat per l'absorpcion dauReiaume de Leon (estat successor dauReiaume deis Astúrias) tre1037 — au nòrd e a l'oèst. Completat per la formacion dePortugal en1139, aquel esquèma demorèt en plaça fins a la fin de l'Edat Mejana.
L'avançada militara d'aquelei reiaumes, especialament de Leon e de Castelha, foguèt inicialament aisada car progressèron dins lei regions vuejas entre Douro e la Cordilhera Centrala. En revènge, lei regions pobladas d'Arabis ò de convertits a l'islam resistiguèron. En1086, en fàcia de la pression militara creissenta dei crestians (presa deToledo en1085 perAlfons VI de Leon), lei taifas demandèron l'ajuda deisAlmoravides. Ocupèron leis estats musulmans de la peninsula e ganhèron labatalha de Sagrajas (1086) que permetèt d'arrestar lei progrès crestians.
Debanament de la Reconquista dins lo corrent dau sègle XIII.
Au sègle XIII, la Reconquista contunièt gràcias a la creacion deis òrdres religiós militars e a l'estrambòrd dei chivaliers crestians desirós de participar aiCrosadas. Pasmens, en1195, aquelei fòrças foguèron esquichadas aAlarcos per leisAlmohades — qu'avián conquistat leis estats musulmans espanhòus entre 1145 e 1172. Aquela desfacha suscitèt un apèu de la papautat qu'entraïnèt la reünion d'una coalicion gropant lei reiaumes de la peninsula sostenguts per d'importants còrs de chivaliers venguts d'Euròpa (principalament deFrança). En1212, ganhèt labatalha de Las Navas de Tolosa onte la màger part dei fòrças musulmanas foguèron anientadas. Après aquela victòria, la màger part de la peninsula foguèt conquistada per leis estats crestians (Còrdoa en1236,Sevilha en1248,Cadis en1263) franc dauReiaume de Granada que gardèt son independéncia fins a1492 en cambi dau pagament d'un tribút important.
L'afirmacion dau Reiaume de Castelha e lo declin catalan
LoReiaume de Castelha foguèt lo beneficiari principau de laReconquista e son sobeiran esitèt pas d'adoptar lo títol d'Imperator totius Hispaniae ai sègles XI e XII. Après l'union definitiva dei Reiaumes de Leon e de Castelha en1230, èra la premiera poissança territòriala de la region. Adoptèt una politica pus dura — a respèct per exemple d'aquela d'Aragon — còntra lei populacions musulamanas que foguèron marginalizadas ò expulsadas après de revòutas. Aquò empachèt pas d'acòrds concluts per certanei rèis coma Alfons VI òFerdinand III per limitar la resisténcia musulmana dins lo corrent dei periòdes d'avançadas. Pasmens, au sègle XIV, una crisi de succession e una lònga guèrra civila — que se transformèt en conflicte periferic de laGuèrra de Cent Ans — entre lei partisans dePèire Ièr e d'Enric de Trastamare entraïnèt un novèu periòde d'ostilitat còntra leimusulmans e tanben còntra leijosieus. Aqueu periòde causèt una demenicion de la poissança castelhana durant lo sègle XIV (desfacha còntra lei Portugués en 1385) mai favorizèt l'emergéncia d'unaaristocracia militara e un començament de sentiment d'unitat nacionala.
Expansion en Mediterranèa dau Reiaume d'Aragon fins a son union amb lo Reiaume de Castelha en1479.
D'aqueu temps, loReiaume d'Aragon èra vengut una poissança mediterranèa importanta. D'efècte, basat sus una aliança entre leis Ostaus d'Aragon e de Barcelona definitivament concluda en1137, aqueu reiaume aguèt un ròtle important dins la Reconquista au sègle XII (presa de Saragossa, de Lerida e de Terual). En revènge, sa temptativa d'expansion au nòrd dei Pirenèus s'acabèt per una revirada e per la mòrt dePèire II a labatalha de Murèth (1213). Puei, blocat après la conquista de Valéncia dins son expansion vèrs lo sud per la conquista castelhana deMúrcia, dirigiguèt sa politica militara vèrs laMar Mediterranèa (conquista deisillas Balearas).
Aquelei conquistas foguèron integradas au sen d'un ensems complèx de reiaumes segondaris dirigits per de fius cadets de l'Ostau de Barcelona e liats entre elei per de pactes destinats a la proteccion dei libertats de cada entitat. Lei populacions aràbias conoguèron donc de sòrts variables segon lei regions : expulsion deis illas Balearas, mantenement dins lo bacin d'Èbre (pasmens amb pèrda de l'usatge oficiau de l'arabi) e a l'entorn de Valéncia (amb mantenement de l'usatge oficiau de l'arabi). A la fin dau sègle XIII, lo rèi aragonés capitèt tanben de venir rèi de Sicília segon un procès complèx que se debanèt entre1282 e1296 e que li permetèt tanben d'obtenir lo drech de conquistarSardenha (conquista realizada entre1323 e1412) eCorsega (ges de temptativa importanta per ocupar l'illa que demorèt possession deGènoa). Enfin, en1442, lo reiaume de Napòli foguèt conquistada.
Aquò entraïnèt la formacion d'un reiaume important dependent de l'Ostau de Barcelona que gropava Aragon, la mitat sud d'Itàlia, leis illas Baleares, Sardenha e Sicília. Pasmens, a partir dau sègle XV, acomencèt de declinar en causa d'una crisi economica, de revòutas periodicas de paisans e de la disparicion d'Ostau de Barcelona que foguèt remplaçat per un Ostau castelhan eissit dei Trastamare. Aqueu cambiament de poder entraïnèt de tensions importantas entre lo rèi d'origina castelhana e sonaristocracia d'origina catalana. En1462, una guèrra civila comencèt entre lei dos camps. Marcada per d'intervencions estrangieras, en particular aquela deFrança que poguèt ocuparCerdanha eRossilhon fins a1493, accelerèt lo declin dau reiaume e favorizèt son union amb Castelha gràcias au maridatge entreFerrand II d'Aragon eIsabèl Ièra de Castelha.
Ferrand II d'Aragon eIsabèl Ièra de Castelha dirigiguèron ensems lo novèu reiaume. Cada entitat i gardèt seis institucions e sei drechs mai Castelha — reiaume pus poblat d'Espanha — prenguèt pauc a pauc l'egemonia. En1492, foguèt aumentada de l'Emirat de Granada que sa conquista marquèt la fin de laReconquista. Aquò renforcèt una politica religiosa, començada en1478 amb la creacion d'unaInquisicion espanhòla, fòrça repressiva còntra lei non crestians. Ansin, en 1492, lei Josieus dau reiaume deguèron « chausir » entre la conversion ò l'expulsion. En1502, foguèt lo torn dei musulmans deCastelha (levat de Granada) puei d'aquelei d'Aragon en1526. En1568, aquela politica entraïnèt una revòuta massiva dei musulmans de Granada que foguèt esquichada. Enfin, entre1609 e1614, lei musulmans foguèron expulsats d'Espanha.
En fòra de l'annexion dei darrierei regions musulmans de lapeninsula,1492 foguèt tanben l'annada de la descubèrta d'America perCristòl Colomb. En1494, Espanha capitèt de s'assegurar la sobeiranetat — fòrça teorica — sus lei tèrras novèlas e acomencèt de lei conquistar. Aprofichant lei divisions politicas localas, lei desvastacions causadas per leimalautiás novèlas vengudas d'Euròpa e sa superiotat tecnologica (arma de fuòc), leis Espanhòus capitèron de conquistar leisestats astècs en1521, l'Empèri Incà en1533[9] e la màger part deiciutats-estatsmaias entre1520 e1547[10]. Puei, l'expansion espanhòla contunièt enAsia (conquista deiFilipinas dins leis annadas 1560) e sus lo rèsta dau continent american, especialament enAmerica dau Sud. Enterin, divèrsei pòrts arabis de Mediterranèa foguèt tanben atacats e ocupats coma Melilla (1497) òOran (1509). Espanha èra d'ara venguda una poissança mondiala majora — basada sus la poissança economica dei jaciments d'aur americans — qu'agantèt son apogèu durant lei rèines deCarles Quint (1516-1555) e deFelipe II d'Espanha (1556-1598).
Territòris contraròtlats per Felipe II coma rèi d'Espanha (roge) e coma rèi dePortugal (blau).
D'efècte,Carles Quint capitèt d'unificar lei territòris espanhòus amb aquelei — alemands e austrians — de l'Ostau Habsborg. Premier prince europèu, se turtèt a l'oposicion acarnada de laFrança deFrancés Ièr mai capitèt de rompre leis ambicions francesas enItàlia. En revènge, poguèt pas sometre França que contunièt d'assaiar de rompre la dominacion espanhòla en Euròpa. Après son abdicacion, foguèt remplaçat en Espanha, enItàlia e aiPaís Bas per Felipe II[11]. En1580, i foguèt apondutPortugal, sei colonias e son comèrci d'espècias après la mòrt sensa eiretier de son rèi e l'adopcion d'una union personala entre lei coronas espanhòla e portuguesa.
A partir de la fin dau sègle XVI, Espanha acomencèt de subir una tièra de desfachas que minèron rapidament sa poissança. Dins l'encastre dau desvolopament de laReforma protestanta, Felipe II assaièt de se pausar coma lo defensor daucatolicisme e mau contentèt leis estats e sei subjèctes protestants. En1581, leiProvíncias Unidas se proclamèron independentas e la guèrra navala començada còntra l'Anglatèrraanglicana s'acabèt per una revirada en1588. Dins leis annadas 1620, lo país s'engatjèt dins laGuèrra de Trenta Ans que s'acabèt tornarmai per una desfacha espanhòla aitractats de Vestfàlia (reconóissança de l'independéncia dei Províncias Unidas en1648) e autractat dei Pirenèus (pèrda de Rossilhon annexat perFrança en1658). Enterin, divèrsei guèrras se debanèron dins la peninsula còntraPortugal que restaurèt son independéncia en1649 e còntraCatalonha que faguèt secession sensa succès. Enfin, Espanha foguèt la victima principala de l'expansion francesa menada perLoís XIV.
La situacion s'agravèt a la fin dau sègle XVII quand lo rèiCarles II moriguèt sensa eiretier. D'efècte, leis Espanhòus chausiguèronFelipe V un eiretier deLoís XIV coma rèi menaçant de permetre una unificacion entreFrança — alora premiera poissança mondiala — e Espanha — premiera poissança coloniala — èra pas acceptabla per leis autrei poissanças europèas. Unaguèrra lònga e saunosa de 1701 a 1714 s'acabèt per un compromés : Felipe V demorèt rèi d'Espanha mai deguèt renonciar au tròne deFrança e perdiguèt lei territòris espanhòus d'Itàlia (ocupats per lo candidat austrian a la corona d'Espanha), Gibraltar e Menòrca (annexats perLondres). Deguèt tanben tornarmai sometre Barcelona e sa region en seccession dempuei1705.
Lo declin dau sègle dei Lutz e lei dificultats dau periòde revolucionari
Après la fin de la Guèrra de Succession d'Espanha, Felipe V renoncièt pas ai territòris italians de la corona espanhòla. Gràcias a una diplomacia fòrça activa e a una reorganizacion de la flòta e de l'armada, capitèt de reconquistar lo ducat de Parma (1731) pueiSicília eNàpols (1734). Poguèt pas annexar dirèctament aquelei territòris que formèron un reiaume distint. En Espanha, sei successors assaièron sensa succès de contuniar sa politica de reformas en causa de la manca de sostèn popular a la politica novèla. Lo país declinèt donc lentament dins lo corrent dau sègle dei Lutz.
En1793, participèt a la Coalicion opausada a laRevolucion Francesa mai sei fòrças foguèron rapidament desfachas e la patz signada. En1796,Madrid cambièt d'aliança au profiech de la França Revolucionària per reconquistar Gibraltar. Pasmens, en fòra d'una guèrra frontaliera ambPortugal — aliat tradicionau deis Anglés — aquela aliança aguèt ges de resultat. Au contrari, en1805, la signatura d'una convencion navala francoespanhòla entraïnèt la destruccion de sa flòta aTrafalgar. Puei, lei relacions se desgradèron ambNapoleon Ièr e França ocupèt Espanha en1808. Aquò foguèt l'acomençaça de laGuèrra d'Espanha còntra l'ocupacion francesa que s'acabèt per una victòria mai causèt de pèrdas e de destruccions considerablas dins lo reiaume. En1814,Ferdinand VII poguèt i restablir aisament l'autoritat dei Borbons. Pasmens, la desfacha continentala de 1808 demeniguèt lo prestigi espanhòu e favorizèt lei movements independentistas dins lei colonias d'America. Après una tièra de reviradas suplementàrias, Espanha perdiguèt la màger part de son empèri e gardèt en1825 solamentCuba,Puerto Rico e leiFilipinas.
Maugrat la fin dei Guèrras Napoleoncas, Espanha aguèt gaire d'estabilitat politica durant lo sègle XIX en causa d'una succession de còps d'estat e d'insureccions. Lo premier se debanèt en1820 quand l'armada — bastion dei tendàncias liberalas espanhòlas fins ais annadas 1870 — prenguèt lo poder per installar un regime liberau que demorèt en plaça fins a una intervencionfrancesa en1823, sostenguda per laSanta Aliança.
Puei, dins leis annadas 1830, acomencèron lei crisiscarlistas après la mòrt de Ferdinand. D'efècte, dins lo corrent de son rèine, aviá abolit lalèi salica permetent a una frema de lo remplaçar. Pasmens, aquela decision èra mau acceptada per una partida de la populacion. Ansin, en1833, la filha de Ferdinand,Isabèu II venguèt rèina d'Espanha mai son coronament foguèt refusat per lei partisans deCarles de Borbon e de la lèi salica. LaPremiera Guèrra Carlista (1833-1840) s'acabèt per una victòria malaisada d'Isabèu que deguèt demandar l'ajuda dei Francés e dei Britanics. Doas guèrras suplementàrias se debanèron en1846-1848 e en1872-1876 sensa mai de succès per lei carlistas.
Per faciar la pression carlista, lamonarquia espanhòla assaièt de se raprochar dei movements liberaus. Pasmens, aquela aliança mau capitèt de dirigir lo país d'un biais eficaç e foguèt reversat en1868 per un còp d'estat militar comandat perJoan Prim que foguèt rapidament assassinat. L'objectiu dei militars èra de fondar una monarquia parlementària. Acomencèt un periòde de trèbols intèrnes (abdicacion d'Amadèu de Savòia après un rèine cort de1870 a1873, guèrra carlista, Ièra Republica esquichada per lei militars, restauracion dau fiu d'Isabèu en1874) que s'acabèt en1876 amb l'adopcion d'unaconstitucion.
Après sa desfacha de1898, Espanha acomencèt de participar a la corsa ai colonias enAfrica. Pasmens, en causa de la feblessa de sei fòrças, limitèt seis ambicions a la region deMarròc que foguèt partejat ambFrança.Madrid obtenguèt lo nòrd e lo sud mentre queParís ocupèt lo centre. Pasmens, l'armada espanhòla aguèt de dificultats importantas per conquistar sa zòna (desfacha d'Anoal en1921) e laguèrra dau Rif (1921-1926) s'acabèt en victòria solament gràcias a l'ajuda de l'armada francesa.
De son caire, la societat espanhòla conoguèt d'evolucions politicas importantas amb l'arribada d'idèas politicas novèlas (socialisme,anarquisme) e lo desvolopament de movements nacionalistas dins lei regions bascas e catalanas. A partir de1917, la crisi economica causada per lei reduccions dau comèrci internacionau entraïnadas per laPremiera Guèrra Mondiala (1914-1918) suscitèt de tensions socialas importantas. En1923, un còp d'estat militar menat per lo generauPrimo de Rivera assaièt d'establir un regime autoritari per assaiar d'acabar la crisi e de redreiçar l'economia dau país. Aguèt inicialament un sostèn larg (dei monarquistas moderats ai sindicats socialistas) mai son govèrn mau capitèt e s'afondrèt en1930.
Après l'abdicacion d'Alfons XIII en1931, la IIa Republica foguèt proclamada e lei partits de senèstra, majoritaris dins lei Cortes cargats de preparar una constitucion, adoptèron de mesuras de reorganizacion de l'armada, de l'agricultura e dei relacions entre la glèisa e l'estat. Pasmens, lei divisions entre partits conservadors e progressistas empachèron de trobar un acòrd per adoptar una politica establa. Au contrari, lo desòrdre ganhèt la màger part dau país e la victòria dei partits de senèstra en1936 entraïnèt un còp d'estat militar sostengut per lei conservadors. Aquò foguèt lo començament deGuèrra Civila Espanhòla. S'acabèt en1939 per la victòria de l'armada dirigida per lo generauFranco sostenguda per l'Itàliafaissista e l'Alemanha Nazia.
Autoproclamat cap de l'estat per la durada de la guèrra, Franco demorèt en plaça fins a sa mòrt en1975. Establiguèt un regime fòrça autoritari basat sus lei principis daufaissisme e sus la defensa dei valors tradicionalas de la societat espanhòla. Refusèt de participar a laSegonda Guèrra Mondiala (1939-1945) mai Espanha foguèt isolat enEuròpa après la desfacha nazia fins a la generalizacion de la logica diplomatica eissida de laGuèrra Freja que favorizèt un raprochament amb leisEstats Units. Puei, a partir deis annadas 1960, Franco acomencèt una politica de modernizacion economica que menacèt pauc a pauc son regime. A la fin deis annadas 1960, Franco deguèt acceptar la restauracion de la monarquia après sa mòrt e nomètJoan Carles coma successor.
Vengut rèi en1975,Joan Carles adoptèt una politica de democratizacion d'Espanha. Fins a1977, divèrsei reformas permetèron de fondar una monarquia parlementària e democratica maugrat de temptativas de còps d'estat menats sensa succès per de partisans d'una restauracion de l'Espanha franquista. En1986, aquò permetèt a Espanha de venir membre de laComunautat Economica Europèa puei de la Zòna Èuro en1999. Favorizèt lo desvolopament economic dau país que venguèt la cinquena poissança economica de l'Union aprèsAlemanha,França, loReiaume Unit eItàlia.
En parallèl, Espanha adoptèt una politica en favor de l'autonòmia locala amb la creacion dei comunautats autonòmas localas entre1979 e1983. Aquò permetèt de contentar certanei revendicacions nacionalistas. Pasmens, dins loPaís Basc ò enCatalonha, l'influéncia d'aquelei movements demora importanta. En particular, dempuei2010 e lo refús d'un estatut d'autonòmia avançada, de tensions fòrtas existisson entreMadrid eBarcelona, agravada en2013 per l'anóncia d'un referendum sus l'independéncia de Catalonha per la fin de2014.
L'executiu es dirigit per lo rèi d'Espanha e per lo cap dau govèrn. Lo premier es lo cap oficiau de l'estat e lo comandant suprèm dei fòrças armadas. Pasmens, son ròtle es subretot simbolic. En realitat, es lo cap dau govèrn qu'es cargat de la màger part dau poder executiu e de la definicion de la politica espanhòla. Lo Parlament es compausat de doas chambras que son lo Congrès dei Deputats elegits au sufragi universau dirèct e lo Senat que sei membres son elegits dirèctament ò designats indirèctament per lei regions.
Regardant l'organizacion politica de son territòri, Espanha es caracterizada per una descentralizacion importanta, en particular au profiech dei comunautats autonòmas. Aqueleis entitats presentan d'estatuts variats mai son competentas per tractar d'afaires importants, compres de seguritat ò de finanças.
Lo poder executiu es tengut per lo rèi e per lo cap dau govèrn dich president dau govèrn. Lo rèi fa ofici de cap de l'Estat e de cap de l'armada. Sei ròtles principaus son de designar lo cap dau govèrn (après designacion per lo Congrès) e de representar diplomaticament lo país, especialament dins l'encastre dei relacions ambAmerica. Au sen dei províncias espanhòlas, es cargat de designar lei presidents deis autonòmias (totjorn après designacion per lo parlament locau).
Lo govèrn es compausat de son president, de vice presidents e de minisitres. Lo mandat dau president es de quatre annadas. Son ròtle principau es de dirigir la politica interiora e exteriora, l'administracion civila e la defensa. Tèn tanben un poder reglementari e es cargat de la gestion dau budget. Es responsable davans lo Congrès dei Deputats.
Lo poder legislatiu es tengut per un Parlamentbicamerau. Es compausat d'una chambra bassa dicha Congrès dei Deputats e formada de 350 deputats elegits au sufragi universau dirèct segon un sistèma proporcionau de lista. La durada dau mandat es de quatre annadas. Es tanben compausat d'una chambra auta dicha Senat qu'es formada de 264 senators elegits per lei províncias de peninsula (4 per cada província), per lei províncias insularas (3 per cada província) e per leis enclavas de Ceuta e Melilla (2 per cada enclava). Aquelei senators elegits dirèctament son completats per d'autrei senators elegits per lei parlaments regionaus (1 per cada parlament e un suplementari per un milion d'abitants).
Lei doas chambras a de poders diferents. Lo Congrès es cargat de l'iniciativa legislativa, dau contraròtle dau govèrn e dau vòte dei lèis. Dèu tanben vòtar lo budget e pòu reversar lo govèrn. De son caire, lo Senat a per drech principau la possibilitat de s'opausar ai decisions dau Congrès gràcias a un drech de vetò.
Lo poder judiciari espanhòu es tengut per divèrsei tribunaus superiors cargats d'afaires diferents organizats segon un ret nacionau piramidau. Lo Tribunau Constitucionau es ansin en carga deis afaires constitucionaus e dau contraròtle deis eleccions. Un Conseu Superior dau Poder Judiciari es cargat de la regulacion e de l'organizacion de la justícia. Enfin, existís un Tribunau Suprèm que s'ocupa deis afaires jutjats en apèu e de certaneis afaires grèus ò especializadas. Lei tribunaus inferiors son generalament fòrça especializats.
L'organizacion territòriala es basada sus una division entrecomunautats autonòmas compausadas deprovíncias. A son torn, lei províncias son compausadas de comunas. D'autrei divisions existisson dins certaneis endrechs coma lei comarcas que son de gropaments de comunas. Aqueu descoptage es basat sus lei principis d'autonòmia dei comunautats autonòmas (compres financiera), de solidaritat entre lei diferentei comunautats e d'unitat politica e economica dau país. Es a dire que lei comunautats an una autonòmia locala importanta mai son obligadas de respectar divèrsei lèis nacionalas en matèria d'economia ò de politica. En particular, existís un fons nacionau per assegurar un equilibri financier entre lei comunautats gràcias a un sistèma de transferiment dei riquessas dei regions pus ricas vèrs lei pus pauras.
Lei drechs de cada comunautats pòdon variar car lo procès de creacion foguèt pas identic per totei lei comunautats. Per exemple, lo País Basc e Navarra an l'autonòmia financiera gràcias au mantenement dei cartas medievalas assegurant de poders particulars a aquelei regions. La creacion d'aquelei comunautats foguèt rapide après la fin dau franquisme per lei « nacionalitats istoricas » (Catalonha,Bascoat,Galícia) e lo drech foguèt estendut ais autrei regions espanhòlas que s'organizèron en comunautats entre1979 e1983.
Regardant l'organizacion intèrna, cada comunautats dèu adoptar un sistèma democratic. Sa basa es generalament un parlament que son nom varia segon l'endrech (Generalitat enCatalonha, Junta General en Astúrias...). Maugrat lei diferéncias entre regions, lei comunautats an generalament de competéncias per organizar son sistèma de santat e d'educacion, adoptar sa politica urbana, organizar una fòrça depolícia locala, adoptar un còde civiu regionau, definir de lengas oficialas suplementàrias. Lei domenis de l'estat centrau son lei relacions internacionalas, la defensa, l'administracion de lajustícia, lo comèrci, lei legislacions criminala e economicas, leis afaires financiers generaus, la legislacion generala, la coordenacion generala dei politicas e lo dèute public.
Divèrsei formas de regionalisme existisson en Espanha. Revendican l'idèa qu'Espanha sigue un estat format d'unei nacions diferentas. Lei movements moderats defendon generalament aqueleis identitats localas sènsa contestar lo mantenement de l'unitat espanhòla. Lei movements pus radicaus defendon lo drech a l'autodeterminacion d'aquelei pòbles. Dins la practica, certanei movements mesclan lei doas tendàncias.
Aquelei movements son fòrts dins lei regions perifericas que formèron a passat temps d'estats independents ò autonòms e an gardat la sieuna lenga (Bascoat,Catalonha,Navarra,Galícia...). Pasmens, n'existís dins de regions istoricas dau reiaume de Castelha comaAndalosia. Dins dos cas, aquelei movements an una importància primordiala. Lo premier esBascoat que foguèt marcat per la guèrra lònga (1958-2011) menada per lo movement armatETA revendicant l'independéncia de la region. Lo segond esCatalonha qu'a decidit d'organizar un referendum sus son independéncia per la fin de2014 maugrat l'oposicion dau govèrn centrau.
Espanha participa ai principaleis organizacions internacionalas (ONU,OMC...) e regionalas (UE,OTAN...). Sa diplomacia es caracterizada per tres axes principaus que son la participacion a l'OTAN e ai liames transatlantics, lo desvolopament de relacions bònas amb lei paísmediterranèus e lo renfòrçament dei liames amb lei paísispanofòns.
La participacion a l'OTAN e l'aliança amb leisEstats Units d'America son l'axe pus important de la diplomacia internacionala deMadrid. Ansin, lo govèrn espanhòu se representa coma un aliat fidèu deWashington e alinha generalament[12] sa politica estrangiera sus aquela deis Estats Units (sostèn e participacion a la guèrra d'Iraq, participacion a aquela d'Afganistan... etc). Regardant lo renfòrçament dei relacions entre paísmediterranèus, Espanha se concentra magerament susMarròc que lei relacions son de còps marridas entre lei dos estats en causa de divèrsei questions deisenclavas de Ceuta e Melilla, de l'imigracion e deSahara Occidentau. Enfin, pertocant lei liames ambIspanoamerica, an un ròtle important dins leis afaires estrangiers espanhòus car son considerats coma un factor de desvolopament economic per lo país. Per aquò, doas politicas parallèlas son menadas per promòure e defendre la lenga espanhòla e encoratjar lei cambis economics.
En fòra dei questions frontalieras ambMarròc, existís tanben de territòris contestats ambPortugal. Lo premier regarda la sobeiranetat sus la comuna d'Olivença qu'es revendicada perPortugal mai administrada per Espanha. Pasmens, lei temptativas portuguesas per faire reconóisser sei drechs son gaire activas. Lo segond es pus important e regarda leisillas Selvagens, una archipèla situada dins leisillas Canàrias, que sa situacion es invèrsa. Son administradas perPortugal e revendicadas per Espanha. Entraïnèt cada annada l'intercepcion d'unei naviris per la marina portuguesa.
Espanha fa partida de l'OTAN dempuei1982[13] qu'es lo fondament de la defensa dau país. En2012, lei fòrças armadas espanhòlas alinhavan 123 000 militars professionaus amb un budget de 6,3 miliards de dolars. Èran devesits entre de compausantas terrèstra (75 000 òmes), aeriana (20 000 òmes) e navala (21 000 òmes) equipadas d'armaments modèrnes. Lei principaus èran 327carris de combat (Leopard II A4 e A6), mai de 2 100 veïculs blindats de combat, 192 pèças d'artilhariá pesuca, aperaquí 153aeronaus de combat e 56 naviris (compres un naviri amfibí utilizat tanben comapòrta-avions leugier, 2 naviris de transpòrt, 11fregatas e 3sosmarins).
Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX e lo començament dau sègle XXI, Espanha conoguèt unei conflictes intèrnes d'intensitat bassa opausant lei govèrns centraus successius a de movements d'extrema drecha, d'extrema senèstra e independentistas. Lo pus important èra laGuèrra de Bascoat (1958-2011) que causèt la mòrt d'aperaquí un milièr de personas. S'acabèt en2011 après la decision de l'organizacion indepentista bascaETA d'arrestar la lucha armada. Pasmens, n'existiguèt d'autrei enCatalonha (fins ais annadas 1990) e còntra lo movement maoista GRAPO (un centenau de tuats de1975 a2008).
Dempuei son intrada au sen de l'Union Europèa en1986, Espanha es venguda un país desvolopat e la 5a poissança economica de l'Union aprèsAlemanha,França, loReiaume Unit eItàlia amb unPIB egau a 1 352 miliards de dolars en2012. En particular, conoguèt una creissença economica anuala d'aperaquí 3,8% sus lo periòde 1997-2007. Pasmens, entraïnèt tanben la formacion d'una bofiga especulativa fòrça importanta dins lo sector de la construccion immobiliària. La crisi financiera començada en2008 causèt l'afondrament d'aqueu sector e d'unei partidas de l'economia espanhòla. En2011, lo taus de caumatge agantèt 26% de la populacion activa e lo govèrn adoptèt divèrsei mesuras fòrça duras per restaurar sa competitivitat amb la disparicion ò la demenicion d'unei drechs sociaus.
En2012, losector primari representava 4,2% deis emplechs e 3,1% dauPIB. L'agricultura permet pas d'assegurar l'auto-suficiéncia alimentara dau país e dèu faciar una manca frequenta d'aiga, de tenements sovent pauc druds e d'altituds autas. Aquò entraïna la formacion de regions agricòlas — e de produccions — variadas. Lo nivèu de modernizacion dei tecnicas agricòlas presenta tanben de variacions importantas segon l'endrech.
Espanha a tanben de ressorsas naturalas diversificadas mai generalament sota la forma de jaciments limitats ò gaire concentrats. Ansin, maugrat la preséncia d'un centenau demineraus sus son territòri, solament 17 èran esplechats en2009. Lei produccions principalas regardavan lofèrre, locoire, l'estam, loplomb, lomercuri, lotungstèn, losau e lafluorita.
Losector segondari espanhòu representava en2012 26,3% dauPIB nacionau e 24% deis emplechs. Tres regions principalas —Madrid,Catalonha e loPaís Basc — ne'n gropavan la màger part. Aquelaindustria èra diversificada e desvolopada especialament dins lo tèxtil, lametallurgia, lo sector agroalimentari, laquimia, laconstruccion navala, la produccionautomobila (5en reng mondiau), la fabricacion de maquina otís, la produccion de materiaus de construccion, lo sector farmaceutic e l'equipament medicau.
En2012, losector terciari representava 70,7% dauPIB e 71,7% de la populacion activa. Es caracterizat per l'importància de l'administracion publica e dausector toristic. D'efècte, Espanha es lo quatren país pus visita de laplaneta amb mai de 55 milions de toristas anuaus. Aqueu sector representava 11% dau PIB e un motor economic major per tota l'economia dau país, especialament dins lei regions situadas lòng de laMar Mediterranèa.
L'arquitectura es un art fòrça present en Espanha. D'efècte, lei premiereis òbrasarquitecturalas bastidas sus lo territòri de l'Espanha actuala apareguèron tre laPreïstòria (megalits) e l'Antiquitat anciana (construccionscelticas e ibericas). La conquista punica puei romana entraïnèron un desvolopament important dei vilas (Emerita Augusta) e deis infrastructuras (pòrta-aiga de Segòvia).
Per la seguida, la conquistamusulmana favorizèt lo desvolopament d'una arquitectura islamica caracterizada per la bastida demosquetas (Granda Mosqueta de Còrdoa, Giralda de Sevilha...), depalais (Alhambra), defortalessas, detombas e d'infrastructuras urbanas (banhs publics...). D'aqueu temps, se desvolopèt au nòrd d'arts arquitecturaus d'origina crestiana (roman, gotic...) que foguèron influenciats per l'art islamic. Dins lei regions reconquistadas per lei reiaumescrestians, se desvolopèt donc l'estil mudejar marcat per l'utilizacion de tecnicas ò de materiaus de construccion musulmans per la bastida d'edificis crestians.
Après la fin de laReconquista, se desvolopèt fins a la fin dau sègle XVIII leis arts de la Renaissença, lo periòde barròc (catedrala de Granada), l'arquitectura coloniala espanhòla e lo neoclassic (Musèu del Prado). Au sègle XIX, apareguèt divèrseis estils regionaus, especialament d'estils basats sus l'utilizacion deveire. Enfin, lo sègle XX foguèt dominat per lo modernisme catalan (Sagrada Familha deGaudí) e l'arquitectura contemporanèa.
Lo tèrme literatura espanhòla designa la literatura escricha enespanhòu. Pasmens, en Espanha, existís tanben a l'ora d'ara divèrsei literaturas escrichas dins d'autreilengas coma locatalan, lobasc ò logalèc. Dins lei sègles precedents, existís tanben d'òbras escrichas dins de lengas ancianas ò ancianament parladas en Espanha coma lolatin ò l'arabi. Aquela literatura es un centre culturau major dempuei lei sègles XV e XVI e l'aparicion dauroman modèrne a l'inicitiava d'autors comaMiguel de Cervantes e sonDon Quichòte.
Coma per lei domenis culturaus precedents, Espanha es un centre de remarca daucinèma mondiau eeuropèu maugrat de dificultats importantas dins lo corrent dau periòdefranquista que foguèt marcat per l'exil d'unei realizators. Dos realizators,Luis Buñuel ePedro Almodóvar aguèron un ròtle important dins aqueu desvolopament amb d'actors venguts d'estelas mondialas comaAntonio Banderas òPenélope Cruz
↑LaConstitucion Espanhòla non estipula cap de nom oficiau per l'Estat, malgrat que lei noms Espanha, Estat espanhòl e Nacion espanhòla sián utilizats de faiçon intercambiabla dins lo document —«Espanha es un Estat sociau e democratic de drech» (article 1.1)— per indicar lo nom dau país.[3] Lo ministèri daus Afars estrangiers a mentretant establit en 1984 que lei denominacions d'Espanha e de Reiaume d'Espanha (en espanhòu dins l'original) son egalament valablas dins lei signaturas de tractats internacionaus.
↑En revènge, lo mirandés es cooficiau dins certanei regions dePortugal.
↑Real Academia Española y Asociación de Academias de la Lengua Española. «español». Diccionario panhispánico de dudas (2.ª edición, versión provisional), 2023.
↑Unei ciutats maias, isoladas dins lajungla continentala demorèron independentas. La darriera,Tayasal, foguèt conquistada en1697.
↑Lei territòris austrians demorèron en revènge sota lo contraròtle de la branca austriana de l'Ostau Habsborg.
↑Lo limit principau dau govèrn espanhòu es lo refús de reconóisser l'independéncia deKosova en crenhença d'encoratjar lei volontats independentistas sus lo sieu territòri.
↑Dins l'encastre de laGuèrra Freja, Espanha èra ja pròcha dau blòt occidentau amb l'installacion de basas estatsunidencas sus son territòri.
.svg)
