Lo territòri del Canadà actual foguèt abitat durant de millenis per diferentspòbles autoctòns. A partir de la fin del sègle XV, d'expedicions colonialas britanicas e francesas explorèron, e pus tard poblèron, la region de la còsta atlantica. França cediguèt totas sas colonias d'America del Nòrd a la Granda Bretanha en 1763 après laGuèrra de Sèt Ans. En 1867, amb l'union de tres colonias britanicas dins la Confederacion canadenca, Canadà èra format d'un dominion federal de quatre províncias. Comencèt una reünion de províncias e territòris cap a un processus d'autonomia, qu'abotirà alCanada Act en 1982.
Canadà es unestat federal governat coma unademocracia parlamentària e unamonarquia constitucionala, ambCarles III coma cap d'estat. Lo país e oficialament bilingüe e multicultural al nivèl federal, amb una populacion d'aproximativament 37 millions de personas en 2021. L'economia de Canadà es una de las pus importanta al mond que depend largament de sas ressorsas naturalas e del negòci internacional, particularament amb los Estats Units, amb los quals las relacions foguèron longas e complicadas. Per sonPIB per abitant, lo país se classa al noven reng mondial, e al sesen reng per son indici del desvolopament uman. Es tanben ben classat al nivèl internacional per l'educacion, la qualitat de vida, la transparéncia de govèrn, e la libertat del comèrci. Canadà es sòci delG7,G8,G20,OTAN,OCDE,OMC,Commonwealth,Francofonia,OAS,APEC, e de lasNacions Unidas.
Lo nomCanadà ven del mot laurencian (lenga iroquesa)kanata, que significa "vilatge" o "poblament". En 1535, los abitants indigènas de la region de lavila de Quebèc actuala utilizèron aqueste mot per dirigir l'explorador francésJacques Cartier cap al vilatge deStadacona[3]. Pus tard Cartier utilizèt lo tèrme deCanadà per designar non solament aqueste vilatge, mas tanben l'airal entièr de la tribú deDonnacona (cap de Stadacona); en 1545, los libres e las mapas europèas comencèron de se referir a aquela region jol nom deCanadà[4].
Familha de lengas en America dau Nòrd a l'arribada deis Europèus
Coma per leis autrei pòbles d'America dau Nòrd, la populacion dau Canadà actuau es eissida de la mescla de quatre ensems principaus :
de populacions indigènas, es a dire deisAmerindians e deisInuits respectivament arribadas i a aperaquí 10 000 e 2 000 ans. Mai ò mens mestissats, aquelei pòbles forman encara de minoritats importantas dins lei regions septentrionalas dau país.
de premierscolonsfrancés ebritanics que s'installèron dins lo país ai sègles XVII e XVIII. Coma dins lo rèsta daucontinent, impausèron sacultura qu'es totjorn lo modèl dominant a l'ora d'ara.
de populacionsafricanas desbarcadas per servir d'esclaus. Pasmens, a respèct deis autrei paísamericans, lo nombre d'esclaus negres es totjorn demorat feble en Canadà e lo ròtle deis Africans dins la formacion de la populacion canadenca actuala es donc fòrça limitat.
d'imigrants tardius, generalamenteuropèus òasiatics, que s'installèron dins lo país a partir dau sègle XIX. Adoptèron la cultura dei colonseuropèus ja installats.
Leis informacions sus l'istòria deis Amerindians son fòrça raras avans lo sègle XVI. A l'arribada dei premiereis explorators europèus, sièis grops principaus dominavan lo territòri canadenc actuau : leisInuits lòng dins lei regions pus nòrdicas, leisAtabascans dins l'oèst, leisAlgonquins dins l'èst, leisIroqués dins la vau deSant Laurenç, leiSalish au sud-oèst e de populacionssiox dins losud.
Locontinentamerican èra conegut deiVikings que l'avián descubèrt per azard en985 ò en986. Segon lei sagasislandesas, un grop deVikings comandats perLeif Ericson passèt vèrs l'an1000 un ivernatge dins un país dich « Vinland » situat a l'oèst deGroenlàndia[5]. En1960, la descubèrta de la pichona colonia del'Anse aux Meadows confirmèt l'existéncia d'una preséncia vikinga ponctuala enAmerica dins lo corrent de l'Edat Mejana Centrala[6]. Pasmens, aquel interès durèt gaire e l'existéncia d'America foguèt obligada fins ais expedicions deCristòl Colomb a la fin dau sègle XV.
Après la fin de l'Edat Mejana, lei premierei reconeissençaseuropèas lòng daulitorau canadenc aguèron luòc en1497-1498 ambé lei viatges deJohn Cabot, exploratoritalian au servici d'Anglatèrra, a l'entorn deTèrra Nòva. Pasmens, Cabot dispareguèt dins la region durant una segonda expedicion e la region interessèt plus leis Europèus fins aisannadas 1520.
Lo novelum de l'interès per lo nòrd-oèst de l'Ocean Atlantic foguèt l'òbra deFrancés Ièr (1515-1547) tant que cercar lo « Passatge dau Nòrd-Oèst » vèrsAsia que contrar l'influénciaespanhòla enAmerica. En1524, financèt ansin l'expedicion deGiovanni da Verrazzano que reconoguèt la region e li donèt lo nom deNovèla França. Puei, a partir de1534, una exploracion pus seriosa acomencèt sota la direccion deJacques Cartier. De1534 a1542, tres viatges permetèron aiFrancés de descubrir la vau deSant Laurenç. Pasmens, lei projèctes de creacion d'unacolonia permanenta mau capitèron e ges de richessa foguèt descubèrta. Lei colons subrevivents foguèron repatriats en1543.
Dins aquò, leiFrancés contunièron de frequentar la region onte de colonias-comptadors (establiments provisòris destinats au comèrci) foguèron fondadas per servir de basa ai pescaires e ai marchands depelissas. Aquela darriera activitat comencèt de venir importanta a partir deis annadas 1580 e justifiquèt de temptativas novèlas decolonizacion. En1608,Samuel de Champlain fondèt laVila de Quebèc qu'es a l'origina dau poblament francés en Canadà. Pasmens, en despiech de l'establiment de relacions bònas ambé leiHurons, la vila se desvolopèt pas e teniá solament un centenau d'abitants en1627.
Fondada en1627 per desvolopar laNovèla França, laCompanhiá dei Cent Associats recrutèt decolons, fondèt una segonda colonia aTrois-Rivières e permetèt l'arribada dejesuistas (1632). Lei missionaris fondèron la vila deMontreal per servir de basa a l'evangelizacion deis indigèns. Pasmens, la ciutat venguèt rapidament un centre dau comèrci depelissas e leijesuistas s'installèron dirèctament au sen dei comunautats hurons.
Dins aquò, aqueu sistèma conoguèt tanben rapidament de problemas car un conflicte entre Hurons e plusors autrei pòblesiroqués s'acabèt per una desfacha dei premiers. Chaplats per lei venceires, lei Hurons s'installèron a proximitat deQuebèc e certanei s'integrèron a la societat coloniala. La guèrra se transformèt alora en conflicte dirècte entreFrancés eIroqués (Guèrras francoiroquesas). Lei combats causèron la falhida de la laCompanhiá dei Cent Associats en1663.Loís XIV (1643-1715) decidèt alora de transformar la colonia en província reiala.
Loís XIV nomèt un governador generau cargat dei relacions ambé leis Amerindians e leisAnglés e un intendant cargat dei finanças, de lajustícia e de la polícia. Mandèt tanben de tropas regularas que permetèron d'impausar lapatz aisIroqués en1667. Un regime dich « senhorau » organizèt la colonia. Proprietaris dei tèrras, de senhors leis arrendèron a de païsans en cambi d'una renda. De mai, leis abitants devián pagar lodèima, cumplir decorvadas e servir au sen de la milícia.
Dins aquelei condicions, lo poblament de la província foguèt malaisada. Gràcias a una politica activa d'incitacions (tèrras donadas ai soudats après seis annadas de servici, servitors sota contract, mandadís fòrçat de fremas... etc.), la populacion passèt de 3 000 abitants en1663 a 10 000 en1681. Pasmens, aquel esfòrç foguèt pas perseguit e a partir deis annadas 1680, la creissença naturala foguèt l'unic factor d'aumentacion de la populacion.
En parallèl de la politica de renfòrçament dau poblamentfrancés dins la vau deSant Laurenç, leis autoritats de la Novèla França sostenguèron l'exploracion de la region e la creacion de contactes ambé leis Amerindians. La recèrca deMississipí e lo desvolopament dau comèrci (pelissas) ne'n foguèron lei motors principaus.
La patz signada en1667 entreFrancés eIroqués èra demorada precària en causa dau desvolopament dei relacions entre la Novèla França e divèrsei pòbles indigèns desirós de trobar una proteccion còntra l'expansionisme iroqués. Dins lo corrent deis annadas 1690, leisAnglés, en guèrra còntraLoís XIV enEuròpa, encoratjèron una represa de la guèrra francoiroquesa e sostenguèron leis Iroqués. Pasmens, a respèct de la premiera partida de la guèrra, lei colons s'èran adaptats ai tacticas deguerilha deis Amerindians e podián tanben comptar ambé l'ajuda de tropas regularas. Après una tiera de desfachas, leis Iroqués deguèron donc negociar e lei dos camps signèron una patz definitiva en1701.
La rivalitat francoanglesa e la fin de la Novèla França
Poissanças rivalas enEuròpa,França eAnglatèrra exportèron rapidament sa lucha enAmerica dau Nòrd onte lei motius de conflictes, principalament per de rasons comercialas, èran pas rars. Premier,Tèrra Nòva èra lo centre de rivalitats entre pescairesfrancés, que frequentavan lonòrd de l'illa, e colonsanglés installats aSaint John's.
Puei, veniá la question d'Acàdia onte deFrancés s'èran installats, a la seguida d'iniciativas privadas, dins labaia de Fundy a partir de1630. Amainatjèron la region per l'agricultura e desvolopèron de relacions comercialas ambé leisAnglés. Pasmens, en despiech d'aquelei relacions bònas, demoravan una menaça per leicolonias daunòrd-èst deisEstats Units actuaus.
Enfin, i aviá lei tensions entraïnadas per lo comèrci depelissas dins labaia d'Hudson, tenguda per leis Anglés, e dins lei territòris de la Novèla França. En fòra de la concurréncia entre marchands, aquò aviá subretot entraïnat la presa de contraròtle de la vau deMississipí perFrança, çò que menaçava de blocar a tèrme l'expansion anglesa vèrs l'oèst.
A la fin de la guèrra, en1713, loTractat d'Utrecht reorganizèt la region per tenir còmpte dei combats.Acàdia passèt sota sobeiranetatanglesa maiFrança obtenguèt leis illas dauCap Breton e dauPrince Edoard[7]. Lei pescaires francés gardèron sei drechs de pesca a l'entorn deTèrra Nòva e lo limit entre lei territòris de labaia d'Hudson e de la Novèla França foguèt fixat sus la linha de partiment deisaigas.
De la Guèrra de Succession d'Espanha a la Guèrra de Sèt Ans
De laGuèrra de Succession d'Espanha a laGuèrra de Sèt Ans,Quebèc conoguèt un periòde depatz relativa que favorizèt son desvolopament, especialament gràcias a la pesca e au comèrci. Vèrs1750, la vau deSant Laurenç, que començava d'èsser dicha Canadà segon una apelacion iroquesa, èra poblada per 60 000 colons e l'illa dau Cap Breton per 5 000. L'expansion vèrs la vau de Mississipí avián contuniat. Una tiera de fòrts e divèrseis alianças ambé leipòbles amerindians ne'n asseguravan lo contraròtle. Pasmens, la demografa deicoloniasfrancesas èra febla a respèct d'aquela dei territòris anglés d'America (100 000 colons còntra 1,5 milions).
A partir de1756, leis escaramochas se generalizèron ambé l'acomençament de laGuèrra de Sèt Ans (1756-1763). Gràcias a seis aliatsamerindians e son experiéncia de la « pichona guèrra » dins lei seuvas de la region, l'armadafrancesa capitèt d'arrestar lei premiereis atacasanglesas en direccion deQuebèc. Pasmens, a partir de1758, la superioritat numerica anglesa menacèt laVila de Quebèc que capitulèt lo 18 de setembre de1759 après unsètge de tres mes. L'annada seguenta, maugrat una brèva còntra-ofensiva (reconquista provisòria de Quebèc), leiFrancés foguèron obligats de capitular. Obtenguèron pasmens d'asseguranças regardant l'usatge de salenga e la libertat de culte.
Maugrat la capitulacionfrancesa, leisAmerindians qu'èran estats aliats ai Francés contunièron de combatre leisAnglés, especialament dins la region dei Grands Lacs. En particular, en1763,Pontiac, un cap deisOttawes, declarèt la guèrra generala còntra lei colonsanglés e menacètPennsilvània eVirgínia. La repòsta deLondres prenguèt la forma d'una reocupacion dei fòrtsfrancés deMississipí e de la disseminacion planificada demalautiás (vairòla).
Leis Anglés foguèron obligats de negociar e una proclamacion reiala reconoguèt lei drechs territòriaus deisAmerindians e fixèt leisApalaches coma limit de la colonizacioneuropèa. Mau respectat per la seguida, aqueu tèxte permetèt pasmens d'amaisar lei tensions.Pontiac l'acceptèt en1766 e sonassassinat, tres ans pus tard, privèt leis indigèns dei Grands Lacs d'un cap eficaç.
L'Acte de Quèbec e la formacion de l'America dau Nòrd Britanica
LoTractat de París (1763) reconoguèt l'annexionanglesa de la quasi totalitat de la Novèla França, compres leicolonias de la vau deSant Laurenç. La region prenguèt alora lo nom de « Quebèc ». Pasmens, la question dei colonsfrancés èra pas lo problema pus important per leis autoritatsanglesas d'America dau Nòrd. D'efèct, la pression coloniala dins leisApalaches èra una menaça pus grèva car lei colons desobesissián ai restriccions impausadas per la proclamacion reiala de1763.
Per assaiar de reglar aqueu problema,Londres decidèt de restacar lei territòris aunòrd dauriuOhio a la colonia de Quebèc. Aquò agravèt lei tensions entreAnglatèrra e sei 13 colonias mai contentèt lei colonsfrancofòns. De mai, logovèrn anglés acceptèt de reconóisser laGlèisa Catolica e de mantenir leilèiscivilasfrancesas. Ansin, enQuebèc, la vida dei Francés cambièt gaire franc dau remplaçament d'una partida deis elèits, rintradas enFrança en1763, per de marchands ò de senhors anglés.
En1775, Quebèc demorèt donc fidèu a la corona anglesa dins lo corrent de laGuèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America. En particular, en1775-1776, lei milícias localas participèron a la defensa de la vau deSant Laurenç còntra leisEstatsunidencs que deguèron finalament se retirar. Après la desfacha anglesa e l'establiment d'unafrontiera novèla dins la region dei Grands Lacs, de desenaus de miliers de leialistas venguèron s'installar enQuebèc, especialament dins lei regions superioras de la vau deSant Laurenç qu'èran gaire abitadas. Aquò entraïnèt la formacion de l'Aut Canadà (lo sud de l'Ontàrio actuau). Lei territòrisfrancofòns formèron alora lo Bas Canadà. En1791, lo nom « Canadà » foguèt oficialament adoptat per designar l'America dau Nòrd Britanica. Leis autrei colonias anglesas de la region (Illa dau Cap Breton,Tèrra Nòva... etc.) gardèron una existéncia distinta de Canadà.
Pasmens, totei lei pòbles indigèns foguèron pauc a pauc tocats per lei consequéncias dau comèrci deipelissas. D'efèct, doas companhiás, laCompanhiá de la baia d'Hudson e laCompanhiá dau Nòrd-Oèst, se faguèron concurréncia entraïnant una multiplicacion dei comptadors e dei caças. A tèrme, la demenicion dau nombre d'animaus causèt de dificultats alimentàrias per lei tribüs amerindianas, agravadas per leis epidemias veïculadas per lei pioniers e per lei degalhs liats a la consumacion d'alcòl.
A l'oèst deiMontanhas Rocosas, maugrat quauquei reconóissenças de trapaires, l'exploracion foguèt subretot l'òbra de navigaires e de colons locaus. D'efèct, dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XVIII, plusors missions maritimas (James Cook en1778),George Vancouver en1791-1795... etc.) i notèron la posicion daulitorau e deis illas principalas. En1804-1806, una mission terrèstraestatsunidenca i foguèt mandada entraïnant la creacion d'un condominium angloestatsunidenc sus la region en1818. Puei, foguèt partejada entre loReiaume Unit e leisEstats Units en1846 au nivèu dau 49en parallèl. L'illa de Vancouver venguèt alora oficialament una colonia britanica. Rapidament, la descubèrta de jaciments d'aur entraïnèt un important movement d'emigracion dins la region e la fondacion de la colonia de laColómbia Britanica en1858.
A partir de1758,Londres comencèt de delegar certanei poders a seicolonias d'America dau Nòrd. Aquelei territòris conoguèron una tiera d'evolucions institucionalas que causèron de tensions, especialament entre l'autoritat britanica e lei dos Canadà. Ansin, laNovèla Escòcia foguèt dotada d'una assemblada representativa en1758. Foguèt seguida de l'Illa dau Prince Edoard en1789 e dauNovèu Brunswick en1784. En1791, un Acte constitucionau devesiguèt la colonia deQuebèc entre l'Aut Canadà (l'Ontàrio actuau) e lo Bas Canadà (loQuebèc actuau) e i creèt una assembladalegislativa. Pasmens, dins lo Bas Canadà, lopoder executiu demorèt entre lei mans deiBritanics.
Lo ròtle deimilícias popularas dins la defensa de Canadà entraïnèt rapidament de revendicacionspoliticas au sen de la populacion. Dins l'Aut Canadà, foguèron portadas per lei « reformistas » deWilliam Mackenzie còntra l'oligarchia. Dins loBas Canadà, prenguèron la forma d'una oposicion entre Canadencs francés, dirigits perLouis-Joseph Papineau, e « poder anglés ». En1837, una crisi economica entraïnèt d'insureccions dins lei dos Canadà e plusors caps canandencs, compresMackenzie ePapineau, foguèron obligats de s'exilar après la repression dei revòutas.
Pasmens, tre1838,Londres comprenguèt la necessitat de menar de reformas e nomèt lo còmteJohn Lambton per reorganizar lei províncias canadencas. Preconisèt de lei fusionar per formar un Canadà unic dominat per leisanglofòns. En1841, l'Acte d'Union prononcièt la reünion dei dos Canadà e lofrancés perdiguèt son estatut delenga oficiala.Montreal venguèt lacapitala d'aquel ensems.
L'Acte d'Union reglèt pas la question dei revendicacions popularas a l'origina dei revòutas de1837. Au contrari, maugrat leis esperanças inicialas deLondres, favorizèt sa resurgéncia e permetèt rapidament una liberalizacion de la societat canadenca. Contentèt tanben pas lei particularismes francés e anglés e la question de l'organizacion futura de Canadà venguèt un subjècte important de debats dins lo corrent deis annadas 1850-1860.
Lo projècte politic dau còmte Lambton mau capitèt rapidament car la majoritat « anglesa » se formèt jamai. En plaça, lei reformatorsfrancés eanglés formèron un frònt comun sota la direccion deLouis Hyppolyte Lafontaine e deRobert Baldwin. En1848, Londres acceptèt la mesa en plaça,de facto, d'un regime parlementari. Units, lei Canadencs francés obtenguèron tanben la restauracion daufrancés comalenga oficiala e venguèron la principala fòrça politica de la colonia. En parallèl, lo retorn de la prosperitat economica favorizèt lo retorn a la calma. Favorizèt tanben una imigracion, principalament originària deisIllas Britanicas, qu'entraïnèt una aumentacion de la populacion de 1,5 milions d'abitants en1841 a 3,2 milions en1861. De linhas de camin de fèrre foguèron bastidas per jónher lei vilas principalas entre elei e, en1858, la capitala foguèt transferida aOttawa (maiMontreal a gardat sa primautat economica).
A partir deis annadas 1850, aqueleis evolucions maucontentèron lei reformistas de l'ancian Aut Canadà, dirigits per unprotestant anticatolic dichGeorges Brown, venguts ostils a la « dominacion politica dei Canadencs francés ». Aquò entraïnèt en1854 la formacion d'una aliança entre Canadencs francés e conservadors anglés per mantenir lostatu quo. Pasmens, pausèt tornarmai la question de l'organizacion politica de Canadà eBrown prenguèt posicion en favor d'una confederacion.
Dins lo decenni seguent, lei fòrças dei dos camps èran quasi identicas e la colonia venguèt pauc a pauc ingovernable fauta de majoritat parlamentària establa. En1864,Brown prepausèt tornarmai son projècte de confederacion e i apondèt l'idèa de restaurar l'Aut e lo Bas Canadà. Obtenguèt l'assentiment dei francofòns, dei conservadors e deLondres. Logovèrn britanic s'ocupèt alora de convencre lei colonias « atlanticas ». Pasmens, lei particularismes locaus i èran fòrça vius e lo projècte se turtèt a una fòrta oposicion. Finalament, loNovèu Brunswick e laNovèla Escòcia acceptèron de far partida de la confederacion canadenca. En revènge,Tèrra Nòva refusèt e demorèt una entitat distinta fins a1949. En1867, lo Parlament de Londres votèt donc l'Acte de l'America dau Nòrd Britanica que creèt undominion de Canadà format d'Ontàrio (èx-Aut Canadà), deQuebèc (èx-Bas Canadà), dau Novèu Brunswick e de la Novèla Escòcia.
Après1867, Canadà conoguèt una expansion rapida ambé l'integracion de divèrsei territòrisbritanics d'America dau Nòrd. En1868, logovèrn crompèt laTèrra de Rupert a laCompanhiá de la baia d'Hudson en cambi de 1,5 milions dedolars e de 5% dei tèrras lauradissas. La region venguèt una proprietatfederala e foguèt devesida entre diferents lòts destinats a la venda ò a la construccion de camins de fèrre.
La creacion de Manitòba e la premiera insureccion mestissa
L'expansion canadenca inquietèt leisAmerindians e leimestís, generalament francoamerindians, installats dins lei territòris pauc a pauc incorporats. Aquò suscitèt rapidament de tensions e de revòutas. La premiera comencèt en1868 dins la region dauRiu Roge ambé la presa d'Upper Fort Garry per lei mestís deLouis Riel. La causa èra l'arribada d'un nombre important d'abitants d'Ontàrio. Per resòuvre lo problema, la província deManitòba foguèt creada en1870. Pasmens, de combats opausèron mestís e blancs après l'execucion d'un abitant d'Ontàrio per leis insurgents e l'armada foguèt mandada per restaurar l'òrdre.Riel capitèt de s'enfugir aisEstats Units d'America.
L'integracion de la Colómbia Britanica e de l'Illa dau Prince Edoard
A partir de1858, laColómbia Britanica conoguèt un desvolopament important entraïnat per la descubèrta de jaciments d'aur dins la region. Au començament deis annadas 1860, se pausava la question d'una adesion de lacolonia aisEstats Units d'America mai la crompa de laTèrra de Rupert per lei Canadencs cambièt la situacion. En1870, una delegacion foguèt mandada aOttawa per negociar l'intrada de laColómbia Britanica que venguèt efectiva un an pus tard. Puei, en1873, foguèt lo torn de l'Illa dau Prince Edoard de jónher Canadà. Aquò donèt au país sei limits actuaus (franc deTèrra Nòva que demorèt separada fins a1949).
L'expansion dins l'Oèst e la rebellion de Saskatchewan
A partir deis annadas 1880, l'expansion dins l'Oèst s'accelerèt e permetèt d'establir la liason entre l'èst e l'oèst dau país. Coma aisEstats Units d'America, locamin de fèrre i tenguèt un ròtle important e l'expansion dei zònas de poblament dei blancs èra una fònt de tensions ambé lei tribüs indigènas.
La creacion de la companhiá ferroviàriaCanadian Pacific permetèt la construccion, entre1881 e1885, d'uncamin de fèrre assegurant la liason entre laColómbia Britanica e la region deiGrands Lacs. Puei, una segonda linha foguèt construcha deWinnipeg aEdmonton en1896. Aquò necessitèt de traversar lei territòrisamerindians. Inquietas de pas renovelar l'experiénciaestatsunidenca dei « guèrras indianas », leis autoritats canadencas decidèron d'establir un contraròtle estricte dei colons, d'establir un relevat precís dei tèrras e dei proprietats, de signar de tractats ambé leis Amerindians e de crear un còrs de polícia (laPolícia montada dau Nòrd-Oèst) per mantenir l'òrdre. Lo nombre relativament feble de colons facilitèt tanben la colonizacion e limitèt lei conflictes.
Pasmens, se laPolícia montada capitèt d'empedir de guèrras indianas, lo maucontentament dei mestís deSaskatchewan, marginalizats per la colonizacion, suscitèt de tensions vivas. Demandèron l'ajuda deLouis Riel que se proclamèt « Profèta dau Mond Novèu ». En1885, organizèt unanovèla insureccion mestissa ambé lo sostèn de certanei caps indigèns. Foguèt rapidament reprimida eRiel executat. Lei caps indians foguèron condamnats a de penas de preson mai obtenguèron una ajuda estatala eSaskatchewan (eAlbèrta) venguèron de províncias canadencas en1905.
Lo desvolopament economic e demografic au començament dau sègle XX
Dins lo corrent deis annadas 1870-1880, la politicaconservatritz eproteccionista deJohn Macdonald aviá permés de protegir l'industria canadenca naissenta. De1900 a1912, lo país conoguèt un periòde de creissença fòrça importanta gràcias au desvolopament de sonagricultura (blat), de seisexportacions defusta e de l'industria deQuebèc e d'Ontàrio. Conjugat ambé la penuria de tèrra dins lei Grands Plans deis Estats Units, aquò favorizèt l'imigracion (Britanics,Alemands,Rutèns,Asiatics) e l'aumentacion de la populacion que passèt de 5,4 milions en1901 a 8,8 milions en1920. L'integracion foguèt malaisada, especialament per leisAsiatics victimas d'esmogudasracistas aVancouver en1907.
600 000 soudats canadencs foguèron mobilizats. Participèron principalament ai combats dau frònt de l'Oèst. 67 000 foguèron tuats (aperaquí 1% de la populacion) e 174 000 bleçats[9] Pasmens, lo govèrn canadenc obtenguèt lo drech d'èsser associat a la definicion dei decisions estrategicas e Canadà aguèt la sieuna delegacion a laConferéncia de Versalhas. En1920, poguèt tanben venir membre de laSocietat dei Nacions. Ansin, laPremiera Guèrra Mondiala permetèt a Canadà de començar d'afirmar sonindependéncia a respèct dauReiaume Unit.
Lo periòde de l'entre doas guèrras foguèt largament dominat per la politica dau liberauWilliam Mackenzie King, Premier Ministre de1921 a1930 e de1935 a1948. Gràcias a l'aumentacion de la demanda mondiala decerealas, Canadà conoguèt una expansion economica importanta dins lo corrent deis annadas 1920 e un milion de personas imigrèron dins lo país. Pasmens, foguèt durament tocat per lacrisi economica de 1929. En1933, 26% de la populacion activa èra aucaumatge e l'economia demorèt fragila fins a laSegonda Guèrra Mondiala.
Au nivèu internacionau, l'estatut de Canadà evolucionèt durant aqueu periòde. En1926, una Conferéncia Imperiala reconoguèt l'egalitat entre loReiaume Unit e leidominions. Lo Parlament deLondres confirmèt aquela decision en1931. Canadà venguèt alora oficialament unestatindependent. Pasmens, sadiplomacia demorèt alinhada sus aquela deiBritanics fins a la guèrra.
Canadà declarèt la guèrra aAlemanha lo 10 de setembre de1939 après l'invasion dePolonha e lei declaracions de guèrra francobritanicas. En1942, restaurèt laconscripcion obligatòria e mobilizèt un milion d'òmes que participèron ai combats dins l'Ocean Atlantic, enItàlia e sus lo frònt de l'Oèst (Normandia, liberacion deiPaís Bas). 42 000militars e 1 600 civius foguèron tuats. Pasmens, la contribucion principala de Canadà foguèt sa participacion a l'esfòrç de guèrra deis Aliats ambé la produccion d'armas ò decerealas per avitalhar lei territòris aliats d'Euròpa, especialament loReiaume Unit. Coma aisEstats Units d'America, la demanda militara permetèt tanben de resòuvre lei problemas economics liats a la crisi de1929.
Après1945, Canadà, situat entre l'Union Sovietica e leisEstats Units d'America, se raprochèt deWashington e participèt a la fondacion de l'OTAN en1949. Pasmens, a capitat de gardar una politica estrangiera relativament independenta. Au nivèu politic, lo liberauLouis Saint-Laurent succediguèt coma Premier Ministre aWilliam Mackenzie King. Lo demorèt fins de1948 a1957 avans d'èsser remplaçat per lo conservadorJohn Diefenbaker. En1963, lei liberaus reprenguèron lo poder sota la direccion deLester Pearson que demissionèt en1968 au profiech dePierre Trudeau. Coma lo rèsta deis estats occidentaus, lo periòde anant de la fin de laSegonda Guèrra Mondiala ais annadas 1970 foguèt marcat en Canadà per una fòrta expansion de l'economia. Aquò atraguèt d'imigrants e aperaquí 2,5 milions venguèron s'installar dins lo país entre1946 e1966.
Maugrat lo contèxte economic favorable de l'après guèrra, la vila politica canadenca conoguèt una crisi en causa de la question de Quebèc onte la minoritatfrancofòna acomencèt de s'agitar. D'efèct, après1945, lo modèl tradicionau de la societat quebequesa — de populacion ruralas enquadradas per loclergat — foguèt trevirat per l'industrializacion de la província e l'aumentacion de la talha deivilas.
En1960, lo liberauJean Lesage succediguèt au conservadorMaurice Duplessis a la tèsta deQuebèc. Transformèt prefondament la societat ambé la creacion d'un ministèri de l'Educacion independent de la Glèisa, la nacionalizacion dei companhiás d'electricitat, l'adopcion d'una legislacion dau trabalh novèla e l'afirmacion d'unnacionalisme quebequés. Rapidament, aqueu corrent nacionalista se devesiguèt entre autonomistas e independentistas. En1968, foguèt fondat, perRené Levesque, loPartit Quebequés per sostenir lei revendicacions independentistas (pasmens dins l'encastre d'una union economica ambé Canadà). Pasmens, aqueu projècte se turtèt a l'incomprension dei populacions anglofònas deis autrei províncias.
Lo liberauPierre Trudeau dirigiguèt logovèrn federau de1968 a1979 e de1980 a1984. Deguèt rapidament s'ocupar de la question quebequesa après l'aparicion de movements independentistas armats après la victòria electorala deis independentistas en1970. Après d'autrei victòrias,René Lévesque organizèt un referendum sus l'independéncia de Quebèc en1980 que s'acabèt per una revirada (59,5% de non). Pasmens, lei francofòns de Quebèc obtenguèron lo vòte de divèrseilèis permetent de protegir seidrechs lingüistics (lèi 101... etc.).
Lo rèsta de la politica dePierre Trudeau regardèt de reformas de societat (legalizacion dau divòrci, decriminalizacion de l'avortament e de l'omosexualitat, abolicion de lapena de mòrt). Establiguèt tanben de relacions diplomaticas ambé certaneisestatscomunistas coma laRepublica Populara de China (1970) òCuba (1976). En1982, organizèt la repatriacion de l'Acte de l'America dau Nòrd Britanica, totjorn gardat au Parlament de Londres, e una modernizacion de laconstitucion. Aquò entraïnèt una crisi politica en1980-1982 car lei províncias e lo govèrn centrau s'opausèron sus lei modicacions de laconstitucion. En particular,Quebèc refusèt de ratificar la lèi constitucionala adoptada en1982. Enfin, au nivèu economic, l'accion de Trudeau es fòrça criticada, especialament dins lei províncias occidentalas, en causa de son intervencion dins la produccion depetròli destinada a mantenir dei pretz au profiech de la basa industriala dei províncias orientalas.
Après1984, leiconservadors reprenguèron lo contraròtle dau poder centrau eBrian Mulroney foguèt Premier Ministre fins a1993. En1985, signèron un acòrd de liure cambi ambé leisEstats Units d'America. Pasmens, son pensament principau foguèt de resòuvre lei problemas constitucionaus entraïnats per la crisi de1980-1982. En1987, negocièt leisAcòrds dau lac Meech, que contentèron una partida dei revendicacions quebequesas, mai lo procès de ratificacion mau capitèt en causa de l'oposicion deiPremierei Nacions, que volián tanben obtenir una reconóissença de sei drechs, e deisanglofòns ostils a una reconóissença dau particularisme deQuebèc.
En1992, una segonda temptativa donèt naissença aisAcòrds de Charlottetown. Per obtenir la ratificacion quebequesa,Mulroney donava d'asseguranças relativas a la representacion e ai prerogativas deis autoritats federalas. Contentèt tanben divèrsei demandasamerindianas. Pasmens, la populacion refusèt l'acòrd après un referendum organizat lo 26 d'octòbre de1992 (54,5% de non). Puei, minats per la recession economica a partir de la fin deis annadas 1980, lei conservadors foguèron largament batuts ais eleccions de1993.
De1993 a2004, lei liberaus dominèron tornarmai la vida politica canadenca ambéJean Chrétien coma Premier Ministre de1993 a2003. En1995, deguèt faciar un segond referendum independentista enQuebèc ganhat just just per lo « non » (50,6%). Tres ans pus tard, per prevenir lo risc d'una victòria dau « non », lo govèrn centrau adoptèt unalèi, validada en1998 per la Cort Suprèma, necessitant l'obtencion d'una majoritat « clara » en favor de l'independéncia dins lo cas d'un tresen referendum.
Regardant l'economia, Chrétien adoptèt una politica neoliberala de reduccion drastica dei despensas e dei servicis sociaus, de reduccion deisimpòsts e de sostèn au liure cambi (creacion de l'ALENA en1994). Assaièt tanben de renfòrçar lo ròtle de Canadà sus la scena internacionala e d'afirmar sonindependéncia a respèct deWashington (refús de participar a la guèrrairaquiana de2003). Tocada per d'escandòls financiers e de tensions ambé lei províncias que devián d'ara endavant assegurar una partida dei despensas socialas, la fin dau mandat de Jean Chrétien foguèt malaisada. En2003, foguèt obligat de se retirar de la vida politica e de laissar lo poder aPaul Martin.
En2004, lei liberaus perdiguèron leis eleccions generalas mai poguèron formar un govèrn minoritari sota la direccion dePaul Martin. Son periòde foguèt marcat per la legalizacion dau maridatge omosexuau en2005 e per la perseguida deis escandòls financiers regardant leis annadas Chrétien. En2006, d'eleccions donèron una majoritat relativa ai conservadors eStephen Harper lo remplacèt coma Premier Ministre, totjorn a la tèsta d'ungovèrn minoritari. Reversat en2011, capitèt de ganhar leis eleccions seguentas per formar un govèrn majoritari fins a2015.
Lo periòde Harper foguèt marcat per una reduccion novèla deisimpòsts, un sostèn pus afirmat a la politica estrangiera deisEstats Units (participacion a laSegonda Guèrra d'Afganistan), una destenduda de la question deQuebèc (reconegut coma « una nacion au sen d'un Canadà Unit », formula contentant federalistas e sobeiranistas), una perseguida deis escandòls financiers e politics e lo desvolopament de l'esplecha dei jaciments depetròli tenguts dins leis arenas bituminosas dei regions centralas. Ansin, Canadà es vengut un actor major de la produccion depetròli. Pasmens, maugrat la creissença economica entraïnada per l'emergéncia d'aqueu sector — qu'es fòrça polluent e destructor —Stephen Harper mau capitèt de ganhar leis eleccions d'octòbre de2015. Foguèt remplaçat per lo liberauJustin Trudeau.
La participacion dirècta de la figuras reialas e vicereiala als domenis de la governança es limitada.[12][16][17] En practica, son ustge del poder executiu es dirigit per lo Cabinet, un comitat de ministres de la Corona responsables de l'eleccion de la Cambra del Comuns e causits e dirigits pel primièr ministre de Canadà (uèiStephen Harper),[18] lo cap del govèrn. Lo governador general o monarca pòt, pasmens, dins d'unas situacions de crisi exercir son poder sens conselh ministerial.[16] Per assegurar l'estabilitat del govèrn, lo governador general pòt generalament designar coma primièr ministre la persona la persona qu'es lo cap del partit politic capabla d'obténer la fisança d'una pluralitat a la Cambra dels Comuns.[19]
Canadà ocupa la màger part de l'America del Nòrd, confronta losEstats Units al sud e al nòrd-oèst amb l'estat d'Alaska. Canadà s'espandís de l'Ocean Atlantic a l'èst fins a l'Ocean Pacific a l'oèst; al nòrd bordeja l'Ocean Artic[20][21].De per sasuperfícia totala (que l'aiga i es inclusa), Canadà es lo segond país del mond, après Russia. Per çò qu'es de la superfícia terrèstra sonque, Canadà es lo quatren[21].
Lo país se situa entre las latituds41° e84°N, e longituds52° e141°W.
Dempuèi 1925, Canadà a revindicat la part de l'Arctic entre60° e 141°W delongitud[22], mas aquela reclamacion es pas universalament reconeguda.Lo poblament pus al nòrd de Canadà (e del mond) esl'estacion CFS de las Fòrças canadencas a Alert en (Nunavut) a la poncha nòrd de l'Illa d'Ellesmere (latitud: 82.5°N) just a834 km delPòl Nòrd.LoPòl Nòrd magnetic se situa per lo territòri artic reclamat per Canadà; pasmens, de mesuras recentas indican qu'es a se mòure cap aSiberia[23].La màger part de l'Arctic canadenc es cobèrt pel glaç epermafrost. Canada ten la còsta pus longa del mond, amb un total de202 080 km;[21] en mai, sa frontièra amb los Estats Units es la pus longa frontièra terrèstra al mond, que s'estend sus8 891 km.[24]
Dempuèi la fin de la darrièraglaciacion, Canadà es ocupat de uèit region forestièras distinctas, qu'incluson los bòsquesboreals del bloquièr canadenc.[25] Canadà ten aperaquí 31 700 grands lacs,[26] mai que qual que siá autre país, que contenon la màger part de l'aiga doça mondiala.[27]I a tanben fòrçaglacièrs dins lasRocosas canadencas e laCadena Costièra.Canadà es geologicament actiu, pòt aver tèrratrems e de volcans potencialaments actius, coma losMont Meager,Mont Garibaldi,Mont Cayley, e locomplèxe volcanic del Mont Edziza.[28] L'erupcion volcanica delTseax Cone en 1775 foguèt d'entre las catastròfas naturalas pus grevas de Canadà, que tuèt 2,000 Nisga'a e destrusiguèt son vilatgee dins la val delriu Nass del nòrd de la Colómbia Britanica. L'erupcion produsiguèt una colada de lava de22,5 km, e, segon la legenda Nisga'a, bloquèt lo flux del riu Nass.[29]
↑Leif Ericsson descurbiguèt tres endrechs que foguèron dichs « Helluland » (probablament l'illa de Baffin), « Markland » (probablament lo sud deLabrador) e « Vinland ».
.svg)
_-_Teatre_d%2527America_dau_N%25C3%25B2rd.png)
