Fotografia d'una tecnica eissida d'un art marciau.
Leisarts marciaus (var.arts marcialas[1]) son de disciplinasmarcialas codificadas etradicionalas integrant de dimensionsespiritualas,moralas eculturalas. Lo tèrme designa generalament leis arts marciaus asiatics, mai dempuei la fin dau sègle XX, son usatge s'es pauc a cha pauc generalizat per s'aplicar egalament ai tradicions marcialas deis autrei continents. Eissits de tecnicas de combat reau, leis arts marciaus son mai que mai vists coma una via de melhorament de se gràcias a una practica fisica, au desvolopament dau mestritge de se e a l'estudi de domenis annèxes coma latactica, lafilosofia, lameditacion ò leisarts. Pasmens, la màger part deis arts marciaus son desenant ben alunchats dei metòdes de combat vertadiers. En particular, fòrça arts marciaus an evoluït per venir d'espòrts reconeguts per leis institucions internacionalas, especialament leiJòcs Olimpics.
L'expression « arts marciaus » es probable eissida daufrancés « arts martiaux », locucion creada dins lo corrent deisans 1930 per tradurre l'anglés « martial arts ». A l'origina, designava unicament lei tecnicas de combat deJapon[2]. Es donc un concèpte occidentau que sa definicion es relativament fosca car rebat la lenta descubèrta de la richessa dei tecnicas de combatasiaticas. D'efiech, coma lor ensenhanament èra enebit ais estrangiers, foguèron premier assimiladas a de variantas de labòxaeuropèa. Lo tèrme « Revòuta dei Boxaires » utilizat per descriure l'insureccion menada en1899-1901 per plusors sectas nacionalistas chinesas es una illustracion d'aquela incomprension[3]. De mai, enAsia, la question se pausa generalament pas car cada disciplina es designada per un nom pròpri (bujutsu òbudō per leis arts marciausjaponés,wushu per leis arts marciauschinés,vo thuat per leis arts marciausvietnamians, etc.).
Japon aguèt un ròtle important dins la definicion. Desirós de se modernizar a partir deisans 1870, prepausèt tre leisans 1880 de versionsesportivas de seibudōtradicionaus[4]. Aquò explica l'origina nipona deis « arts marciaus ». Pasmens, après la descubèrta de disciplinas similaras dins leis autrei país asiatics, lo concèpte foguèt estendut a totei lei disciplinas marcialasasiaticas. Puei, una segonda generalizacion se debanèt durant la segonda mitat dau sègle XX amb l'extension de la nocion « d'arts marciaus » a l'ensemble dei disciplinas marcialas dau monde. Es ansin possible de parlar d'arts marciaus europèus, d'arts marciaus brasilians, etc. Pasmens, aquela generalizacion es encara contestada car leis arts marciaus non asiatics son sovent de tecnicas de combat que tènon pas – ò rarament – lei dimensions espiritualas e culturalas estacadas ais arts marciaus asiatics[5].
Leis arts marciaus son eissits de tecnicas de combat. Intègran donc de movements permetent d'immobilisar, de bleçar ò de tuar un adversari e l'ensenhament acòrda una plaça importanta a l'eficacitat marciala (posicion a respècte de l'adversari, avaloracion de la distància, precision e poissança dei còps, etc.). Pasmens, leis arts marciaus an tanben una dimension fòrça ritualizada car mèsclan la practica marciala amb de dimensions espiritualas,misticas emoralas[6]. Fòrça tecnicas perilhosas son tanben pas ò pauc ensenhadas e l'aprendissatge se concentra puslèu sus de movements securizats. Son ansin rarament adaptats au combat reau (ataca suspresa, ataca de darrier, utilizacion d'armas, etc.).
Lei disciplinas de combat reau modèrnas son en partida inspiradas per leis arts marciaus tradicionaus, mai intègran tanben l'experiéncia dei guèrras recentas. Son destinadas au còrs a còrs e adaptadas a la realitat dau prat batalhier ò de la criminalitat modèrna. L'armada e lapolícia son lei dos luòcs privilegiats de lor desvolopament e de lor utilizacion. An de ges de compausantas espiritualas, moralas ò culturalas e l'aprendissatge es centrat sus leis aspècts pragmatics (renforçament fisic, mestritge de tecnicas, tactica, etc.). Lokravmagaisralian ò losamborus son d'exemples frequentament citats d'aqueu tipe de disciplinas.
Dins son sens modèrne, lo tèrmeespòrt apareguèt dins lo corrent dau sègle XIX per designar una activitat fisica de leser, regida per de règlas, e sovent orientada vèrs la competicion. Fòrça activitats marcialas europèas (escrima,lucha,tir amb arc,equitacion, etc.) quitèron ansin una forma novèla après aver perdut la màger part de seis aspècts militars. Tre la fin dau sègle XIX, leibudō japonés seguiguèron aquela evolucion amb la definicion daujudo (1882), daukendo (1903), daukyudo (1905 e daukaratedo (1935)[7].
La finalitat deis espòrts de combat es la diferéncia principala amb leis arts marciaus. D'efiech, dins un jòc, l'orientacion recreativa limita la presa de riscs e entraïna la definicion de règlas estrictas. En parallèl, la dimension culturala es reducha e la dimension espirituala disparéis sovent totalament. Lei compausantas educativas e moralas demòran, mai pòdon subir d'evolucions marcadas.
Fresca de lucha dins la tomba 15 deBeni Hasan.Dessenh de1792 mostrant una scena de lucha.
Quauquei documents ancians donan d'informacions sus lei tecnicas d'autodefensas e sus leis arts guerriers ancians. Lei pus ancians son probable depinturaspreïstoricas, datadas de10 000 a6 000 avC, que mòstran de scenas de combat entre dos grops[8]. Pasmens, lei representacions vènon pus detalhadas a partir de l'Antiquitat Auta. Per exemple, a partir de3 000 avC, d'elements pus detalhats aparéisson enEgipte e enMesopotamia, en particular dins l’Epopèia de Gilgamesh. EnEgipte, se pòu tanben citar la tomba 15 deBeni Hasan[9]. Dins lo corrent dei sègles seguents, d'imatges ò de descripcions de combat aparéisson dins d'autrei regions. Per exemple, enÍndia, d'elements son presents dins loRig-Veda, un ensemble de tèxtes compilats entre1500 e900 avC. EnChina, de terralhas e de frescas datadas de1400 avC mòstran tanben de tecnicas de combat au còrs a còrs[10].
EnEuròpa, lei representacions de tecnicas marcialas ò d'espòrt de combat son d'originagrèga. LeiRomans desvolopèron egalament de formas de combat ludic per leigladiators. Durant loperiòde medievau, divèrsei mèstres d'armas redigiguèron de tractats destinats au combat, au duèl ò au torneg. Aquela tradicion es a l'origina dei reglements oficiaus adoptats per la màger part deisarmadas a partir dau sègle XVIII. En parallèl, divèrsei tecnicas militaras venguèron la basa d'espòrt de combat (escrima, etc.). EnÍndia, fòrça tèxtes depintan de tecnicas de combat a partir dau sègle II avC. Durant l'Edat Mejana, fòrça testimonitatges mencionan l'existéncia de practicas marcialas estructuradas permetent ai combatents de s'entraïnar ò de se divertir[11]. Dins lo rèsta dau monde – a l'excepcion d'Asia qu'es abordada dins la seccion aicí dessota – de còdis marciaus son atestats dins lo mondemusulman, en particular dins leis espacis turcs e arabis (furusiyya, etc.)[12].
EnAsia Orientala, tres elements caracterizan lei tecnicas militaras de l'Antiquitat e lor evolucion. La premiera es l'existéncia d'escambis culturaus entreChina eÍndia e entreChina e lo rèsta de la region. Aquò permetèt d'assegurar una certana omogeneïtat dei practicas e dei concepcions dins leis estats de l'esfèra d'influéncia chinesa e de transmetre de sabers militars indians en China. Lo segond es l'evolucion de la pensada militara chinesa, illustrada per l’Art de la Guèrra deSun Tsu. Dins una China fragmentada entre de reiaumes enguèrra quasi permanenta, prepausèt un ensemble de principis permetent de véncer un adversari en economizant sei fòrças e sei ressorsas[13]. Enfin, lo tresen ponch es la difusion de lafilosofia e deireligions indianas enChina (puei, dins lo rèsta de la region).
Leimonastèris foguèron probablament lo luòc d'aquela sintèsi. D'efiech, a partir dausègle VI avC, lei guerriers chinés, sovent seduchs per lotaoïsme, frequentament lei monastèris onte descurbiguèron l'interès dei metòdes de concentracion e dei sabers espiritaus emedicaus dei monges. Per lei monges, aquò èra l'ocasion d'integrar un entraïnament militar a sei trabalhs jornadiers, activitat utila per luchar còntra lei pilhards. L'aspècte energetic dau combat interessèt tanben una partida dauclergat. Pauc a cha pauc, lo raprochament entre lei doas esfèras menèt a l'aparicion de practicas guerrieras marcadas per d'aspèctes espirituaus importants. La difusion daubodisme sembla d'accelerar aquela evolucion[14].
La difusion e leis evolucions deis arts marciaus asiatics
A la fin de l'Antiquitat e au començament de l'Edat Mejana, lei practicas marcialas mesclant combat, tecnicas profilacticas e espiritualitat se difusèron enAsia Orientala. Aquò entraïnèt una importanta diversificacion deis arts marciaus. Pasmens, de constantas demorèron coma l'influéncia dautaoïsme, daubodisme e dauconfucianisme illustrada per l'aparicion dei tèrmestao,do òdoa. Aquela transformacion marquèt la separacion entre leis arts de la guèrra e leis arts marciaus. D'efiech, leis arts marciaus venguèron pauc a cha pauc una via per l'acompliment espirituau de l'individú[15]. Comencèron tanben de l'alunchar dau combat reau e sei tecnicas se difusèron au sen de la populacion generala en seguissent tres mecanismes generaus :
una ritualizacion de l'entraïnament destinada a redurre lei riscs e a favorizar l'ensenhament dei partidas espiritualas e moralas.
l'aparicion de tecnicas sofisticadas, sovent espectaclosas mai totalament inutilas au combat[16].
la restriccion de l'ensenhament dei tecnicas eficaças ai mitans militars ò a de ceucles d'iniciats.
Dins lo corrent dau sègle XIX, de disciplinas de combateuropèastradicionalas (bòxa,lucha,escrima, etc.) evolucionèron per venir d'espòrts de combat. En parallèl, plusors viatjaires depintèron leis arts marciaus observats enExtrèm Orient. Pasmens, en causa dau caractèr secret deis arts marciaus dau periòde, la dimension espirituala apareguèt pas immediatament a aqueleis explorators.
LaRestauracion Meiji aguèt donc un ròtle decisiu dins la presa de consciéncia de la complexitat deis arts marciaus japonés enEuròpa. D'efiech, sa dubertura precòça permetèt d'escambis culturaus entreOccident eAsia. Lei Japonés descurbiguèron ansin leis espòrts de combat europèus. Dins lo quadre de la modernizacion de lor societat, decidèron donc de prepausar de formas esportivas de sei disciplinas marcialas tradicionalas. EnEuròpa, la curiositat per l'Orient suscitèt rapidament l'interès per aqueleis espòrts.
Per exemple, enFrança, lo tèrmeji-jitsu foguèttraduch per lo premier còp en1895[17]. La premiera introduccion au grand public foguèt l'òbra d'Yves Le Prieur (1885-1963), èx-conselhier militar a l'ambaissada francesa deTòquio, en1911[18]. Puei, dins lo corrent deisans 1930, lo judo francés s'estructurèt après la creacion dau premier dojo perMikinosuke Kawaishi (1899-1969). SeFrança tèn actualament una plaça importanta dins lo judo internacionau, d'evolucions similaras aguèron luòc dins d'autrei país occidentaus.
Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, la multiplicacion deis escambis culturaus entre lei diferentei regions dau monde permetèt d'identificar de practicas marcialas similaras ais arts marciaus japonés. Premier, aqueu movement se difusèt dins lo rèsta de l'Extrèm Orient. Aguent de caracteristicas e una organizacion similara ais arts marciaus japonés, fòrça disciplinas marcialas asiaticas aguent de dimensions espiritualas e culturalas fòrtas foguèron ansin integradas ais arts marciaus. Puei, lei meteisseis observacions foguèron realizadas sus leis autreicontinents. La nocion d'art marciau foguèt ansin generalizada a la màger part dei tradicionsmilitaras ancianas coma l'escrimamedievala europèa. Aquela generalizacion es encara contestada, mai favorizèt la renaissença e l'estructuracion de mai d'una disciplina marcialaistorica dins lo monde.
Salut entre dos combatents a la fin d'un combat dejudo.
Cada art marciau tèn de valors espiritualas efilosoficas pròprias. Aquelei valors pòdon variar en foncion deis estils e deis escòlas[19], mai leis arts marciausasiatics son totjorn influenciats per lobodisme, lotaoïsme ò loconfucianisme. La practica marciala es ansin una via[20] que permet l'acompliment de l'individú gràcias au mestritge de se e a un trabalh lòng e constant per aprefondir son experiéncia de la realitat e de la sieuna personalitat[21].
Aquela quista espirituala es liada a un còdi morau (ò còdi d'onor) que permet d'estacar lo practicant a l'ensemble de seis accions e decisions, tant durant lo combat que dins la vida vidanta. Aqueu còdi exigís donc drechura e vertut morala dins totei leis aspèctes de l'existéncia. Lobushidojaponés es probablament lo còdi morau mai conegut.
Dins la màger part deis arts marciaus, la practica marciala ela meteissa èra pas la via unica vèrs la saviesa e l'acompliment personau. D'efiech, èra acompanhada per l'estudi d'autrei domenis coma lo mestritge de se, lafilosofia, laliteratura, lamedecinatradicionala[22], lameditacion, la practica dejòcs de reflexion, etc. Aqueleis aspèctes annèxes an sovent disparegut dins lei formasesportivas modèrnas deis arts marciaus, comprés enAsia, mai èran lo veïcul d'un important eiretatge culturau.
La màger part deis arts marciaus tradicionaus son practicats dins un luòc dedicat a lor ensenhament qu'es generalament dich « dojo »[23]. L'organizacion e l'aspècte d'aqueleis endrechs son fòrça variables. Lei pus importants son d'instituts internacionalament reconeguts. Lei pus pichons son de luòcs privats reduchs a una pèça unica. En certanei cas, lo luòc d'ensenhament privilegiat es una plaça publica e, a temps passat, de mèstres itinerants utilizavan d'esclarzieras. Pasmens, que que siegue sa natura, divèrsei simbòls e rituaus permetián de dedicar lo luòc a l'ensenhament de l'art. Per aquela rason, lei dojos son considerats coma d'espacis de trabalh e de reculhiment[24][25].
Pasmens, amb l'internacionalizacion deis arts marciaus, l'usatge dau dojo es vengut mens exclusiu. En particular, en defòra d'Asia, lei clubs d'arts marciaus utilizan generalament de salas polivalentas ò degimnasis partejats amb d'autrei disciplinas.
Lei movements e leis encadenaments predeterminats ocupan una plaça majora dins l'ensenhament de fòrça arts marciaus. Aqueleis elements son dichas « formas » enoccitan[26]. Forman un ensemble de gèsts ofensius e defensius que permet d'assimilar e de desvolopar lei tecnicas e lei tacticas de combat. Lor caractèr fisic permetiá tanben de desvolopar la concentracion, la coordenacion fisica erespiratòria e l'endurança. Avián egalament un ròtleeducatiu dins mai d'un art marciau car la realizacion d'un encadenament donat podiá èsser acompanhada per la recitacion d'unpoèma ò d'un autre tipe d'òbra literària.
L'usatge deisarmas dins leis arts marciaus es fòrça variable. Pòu èsser totalament absenta (karate, etc.) ò, au contrari, èsser centrala (kendo, etc.). Leisarmas utilizadas son egalament fòrça variadas e implican de tacticas destinadas aucombat raprochat ò au combat a distància (espasas,sabres,baston,astas,arc, etc.).
Color dei cenchas principalas utilizadas dins lokarate.
En fòrça arts marciaus, lei practicants èran sovent despartits segon lor nivèu per un sistèma de rengs (escolans, ensenhaires, mèstres) ò de grades. Pasmens, dempuei la popularizacion deis arts marciaus en Occident, aquelei sistèmas de gradas son venguts pus complèxes. En particular, fòrça arts marciaus an adoptat lo sistèma de « cenchas » d'origina europèas.
Uei, la màger part dei practicants marciaus inscrivon seis activitats dins lo quadre d'un club esportiu. D'efiech, plusors arts marciaus son a l'origina de practicasesportivas reconegudas. En particular, lojudo e lotaegwondo son venguts dedisciplinas olimpicas. Lokarate foguèt brèvament integrat en2021 per lei Jòcs de Tòquio, mai es candidat a una inscripcion permanenta. En defòra dau programa olimpic, fòrça arts marciaus an creat una federacion internacionala, de federacions nacionalas e un ensemble de competicions.
Aqueleis organizacions son lo resultat de la popularitat deis arts marciaus dins lo monde dempuei leisans 1970. Pasmens, estimar lo nombre de practicants es malaisat. Se lo nombre de licensiats dins lei federacions es generalament ben conegut, leisestatisticas son mens precisas per leis arts marciaus practicats dins d'autrei quadres. De mai, leis estimacions avançadas per leisEstats son de còps exageradas per de rasons de prestigi. Per exemple, per lokarate, un deis arts marciaus pus populars, lo nombre de practicants es ansin estimat entre 50 e 100 milions.
(fr) Olivier Bernard,L'arrière-scène du monde des arts martiaux, Presses de l'Université Laval, 2014.
(fr) Emmanuel Charlot e Patrick Denaud,Les arts martiaux, París, Presses Universitaires de France, coll. « Que sais-je ? » (n° 1791), 1999, 127 p.
(en) John Corcoran,The Martial Arts Companion: Culture, History, and Enlightenment, Mallard Press, 1992.
(fr) Jean-Christophe Damaisin d'Arès e Laurent Passé,Guide pratique des arts martiaux, Éditions Amphora, 2008, 287 p.
(fr) Taisen Deshimaru,Zen & arts martiaux, Éditions Albin Michel, 1983, 152 p.
(en) Don F. Draeger e Robert W. Smith,Comprehensive Asian Fighting Arts, Tòquio, Kodansha, 1969.
(fr) Pascal Fauliot,Contes et récits des arts martiaux de Chine et du Japon, Éditions Albin Michel, 1984.
(fr) Louis Frédéric,Dictionnaire des arts martiaux, París, Éditions du Félin, 1988, 385 p.
(fr) Gabrielle Habersetzer e Roland Habersetzer,Nouvelle encyclopédie des arts martiaux de l'Extrême-Orient : Technique, historique, biographique et culturelle, París, Éditions Amphora, 2012, 1023 p.
(fr) Serj Le Maléfan,Découvrir le Vo-Viêtnam : les arts martiaux vietnamiens, París, Éditions Amphora, 1988, 118 p.
(fr) Patrick Lombardo,Encyclopédie mondiale des arts martiaux, París, Éditions E.M., 1998, 271 p.
(fr) Henry Plée,L’art sublime et ultime des points vitaux, Budo Éditions, 1998.
(fr) Nicolas Poy-Tardieu,Le guide des arts martiaux et sports de combat, París, Budo Éditions/Éditions de l'Eveil, 2001, 193 p.
(fr) Odon Valet,Une autre histoire des religions, vol. IV : Les religions extrême-orientales, París, Gallimard, coll. « Découvertes Gallimard / Religions » (n° 385), 1999, 128 p.
↑En fòrçadialèctes de l'occitan, « art » es femenin auplurau (Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana,Dicod'Ò, cèrca « art », consultat lo 20 de julhet de 2025,[1].
↑(fr) Odon Valet,Une autre histoire des religions, vol. IV : Les religions extrême-orientales, París, Gallimard, coll. « Découvertes Gallimard / Religions » (n° 385), 1999, p. 104.
↑(fr) Henry Plée,L’art sublime et ultime des points vitaux, Budo Éditions, 1998, p. 70.
↑Es a dire de formas codificadas expurgadas dei movements pus perilhós.
↑(fr) Gabrielle Habersetzer e Roland Habersetzer,Nouvelle encyclopédie des arts martiaux de l'Extrême-Orient : Technique, historique, biographique et culturelle, París, Éditions Amphora, 2012, p. 20.
↑(fr) Henry Plée,L’art sublime et ultime des points vitaux, Budo Éditions, 1998, pp. 290 e 298-299.
↑(fr) Henry Plée,L’art sublime et ultime des points vitaux, Budo Éditions, 1998, p. 44.
↑(en) William J. Hamblin,Warfare in the ancient Near East to 1600 BC : holy warriors at the dawn of history, Nòva York, Routledge, 2006, p. 15.
↑(en) P. E. Newberry e F. L. Griffith, « Tomb No. 15 »,Beni Hasan. Volume 2, Londres, Egypt Exploration Fund, 1893, pp. 41-50.
↑(fr) Pascal Fauliot,Contes et récits des arts martiaux de Chine et du Japon, Éditions Albin Michel, 1984, p. 20.
↑(en) K. A. Nilakanta Sastri,A history of South India from prehistoric times to the fall of Vijayanagar, Nòu Delhi, Indian Branch, Oxford University Press, 1955.
↑(en) Bashir Mohamed,The Arts of the Muslim Knight : The Furusiyya Art Foundation Collection, Skira, 2008, 416 p.
↑(fr) Henry Plée,L’art sublime et ultime des points vitaux, Budo Éditions, 1998, p. 36.
↑(fr) Gabrielle Habersetzer e Roland Habersetzer,Nouvelle encyclopédie des arts martiaux de l'Extrême-Orient : Technique, historique, biographique et culturelle, París, Éditions Amphora, 2012, p. 656.
↑(fr) Serj Le Maléfan,Découvrir le Vo-Viêtnam : les arts martiaux vietnamiens, París, Éditions Amphora, 1988, p. 15.
↑(fr) Henry Plée,L’art sublime et ultime des points vitaux, Budo Éditions, 1998, pp. 32, 65 e 311.
↑(fr) Michel Brousse e Jean-Luc Rougé,Les racines du judo français : Histoire d'une culture sportive, Presses Universitaires de Bordeaux, 2005, p. 27.
↑(fr) Michel Brousse e Jean-Luc Rougé,Les racines du judo français : Histoire d'une culture sportive, Presses Universitaires de Bordeaux, 2005, p. 28.
↑(fr) Jean-Christophe Damaisin d'Arès e Laurent Passé,Guide pratique des arts martiaux, Éditions Amphora, 2008, pp. 10-11.
↑(fr) Taisen Deshimaru,Zen & arts martiaux, Éditions Albin Michel, 1983, p. 17.
↑Aquelei medecinas tradicionalas son generalament fondadas sus de concèptesfilosofics ereligiós. Son pas consideradas coma de formas demedecina au sens modèrne dau tèrme.
↑Dojo es un mot d'originajaponesa. S'emplègan puslèu lei tèrmesguan òkuan enChina,do-jang enCorèa,vo-duong enVietnam. I a tanben de tèrmes especifics per un art marciau donat.
↑(fr) Serj Le Maléfan,Découvrir le Vo-Viêtnam : les arts martiaux vietnamiens, París, Éditions Amphora, 1988, p. 21.
↑(fr) Pascal Fauliot,Contes et récits des arts martiaux de Chine et du Japon, Éditions Albin Michel, 1984, p. 19.
↑(fr) Rémi Mollet,Le Guide du Taekwondo, Noisy-sur-École, Budo Éditions, 2010, 190 p.
↑29,0 et29,1(fr) Serge Trochet,Les arts martiaux coréens, Association École de la vague bleue, 2004, 192 p.
↑30,0 et30,1(fr) Nicolas Poy-Tardieu,Guide des arts martiaux et sports de combat, Budo Éditions, 2001, 194 p.
↑(fr) Roland Habersetzer,Ninjutsu. Les guerriers de l'ombre, Éditions Amphora, coll. « Encyclopédie des arts martiaux », 1986, 159 p.
↑(fr) D. Falk,La Boxe thaïlandaise, Éditions Judoji, 1990.
↑(fr) Michel Delahaye,Savate, chausson et boxe française d'hier et d'aujourd'hui, Éditions François Reder, 1991.
↑(fr) Jean-François Loudcher,Histoire de la savate, du chausson et de la boxe française (1797-1978), Éditions L'Harmattan, 2000.
↑(fr) Raïko Petrov,Les racines de la lutte, Corsier-sur-Vevey, Édition FILA, 2004.
↑(en) Jürgen Schaflechner, « Krav-maga: History, Representation, and Globalization of a Self-Defense System from Israel »,Martial Arts Studies, vol. 11, 2021, pp. 110-121.
↑(en) Alexander Iatskevitch,Russian Judo : judo masterclass techniques, Londres, Ippon Books, 1999, 92 p.
.jpg)
