A mens de precision contrària, las datas d'aquesta pagina son sosentendudas «abans Jèsus Crist».
Aristofanes[1] (engrèc ancian: Ἀριστοφάνης,Aristophánês[2];Atenas, c. 445 aC. – Atenas, 385 aC.[3]) es unpoètacomicgrèc antic. Son òbra ela sola representa çò que demora de l'Anciana Comèdia, e coïncidís amb las annadas gloriosas d'Atenas jos l'administracion dePericles e lo periòde long e sorn de laGuèrra del Peloponès. Dins los sègles V e IV, alara qu'Atenas vei sespelir de mòdes de pensada novèls dins totes los domènis, e que las mòrs politicas e socialas se transforman o se degradan, Aristofanes fa la vergonha a cacalassas los politicians demagògs e bellicistas, los ciutadans en presa a una «judicardita» aguda, aquesta perniciosa mania dels proceses, o los mèstres d'incivisme e de decadéncia.
Aristofanes nasquèt vèrs 445 aC, a l'epòca ont debutèt la construccion delPartenon; èra lo filh de Filippos lo Comic, cap del dèma de Cidateneon, de la tribú Pandionis: èra atenenc de naissença, coma lo confirma una lista de pritans d'aquesta tribú, ont figura lo nom del poèta qu'occupa aqueta carga cap a la fin de sa vida; sembla que sos parents ajan esta clerocs a Egina vèrs 430 aC. Comencèt fòrça jove al teatre, alara qu'èra pas encara unefèb, es a dire sens aver atenh l'edat de detz e uèi ans, e se faguèt conéisser per doas pèças uèi perdudas:Los Detalians (427) elos Babilonians (426). Aquestas doas pèças, comaLos Acarnians, foguèron representadas jos de chafres, qu'Aristofanes, que s'èra lançat dins la satira politica mai virulenta, ignorava pas que riscariá un retorn de baston; malgrat aquesta mesura de prudéncia,Los Babilonians, jogats a las Grandas Dionisias, valguèron benlèu a Aristofanes la menaça d'un procès davant la bolè, mas los fachs, raportats dins unas scolias, son pas atestats.Los Acarnians, jogadas jol nom d'un actor, Callistratos, foguèron cotonadas de succès a las Leneanas en 425 amb lo primièr prèmi. L'annada seguenta, Aristofanes obten de nòu lo primièr prèmi a as Leneanas ambLos Cavalièrs, pèça ont lança de flechas amb sa vèrbia mai aguda contre lodemagògCleon; aqueste lo menaça de plaid. Es verasemblabla que per estalivar una condamnacion, Aristofanes deguèt prometre de moderar sas atacas contra Cleon; un passatge de lasVespas (≈ 1284 a 1291) lo fa pensar. Cleon retira son clam,. A las Grandas Dionisias de 423, lo poèta fa fracàs ambLas Nèblas. La seguida de sa carrièra dramatica, que sembla seguir sens damatge pendent las annadas seguentas, nos es desconeguda.
Al subjècte de sa vida privada, demora conegut pas qu'unes elements : Aristofan aguèt, segon la tradicion, tres filhs, que sol lo primièr, Araròs, es un pauc conegut: foguèt, el tanben, poèta comic e es victoriós en 387 a las Dionisias amb la pèça tituladaCocalos, una comèdia escricha pel paire per favorizar lo succès de son filh. Sos dos darrièrs filhs, Filippos e Nicostratos (segon Apollodòr d'Atenas) o Filetairos (segon Dicearc) èran metors en scèna, en grecdidaskaloi . Mas la formacion d'Aristofanes, sos estudis literaris, son caractèr son objèctes de conjecturas: Victor-Henry Debidour imatgina que visquèt dins lo campatic, qu'aima e conéis fòrça plan la viada païsana, e es evident que recebèt una solida educacion literària, que citaEuripides (que sovent se'n trufa),Sofòcles eEsquil. Mai, es possible que foguèt un amic deSocrates, coma sembla ne testimoniarLo Banquet dePlaton. Las idèas difusadas per Aristofanes pendent lo quita banquet daissan pas de surprene per lors contradiccions e las perplexitats que provòcan: l'òme que foguèt Aristofanes es de segur primièr aqueste que somet tot a una sola lei, aquesta del « rire a descadenar ». Pasmens se cal pas escartar l'idèa que Platon aja volontàriament plaçat dins la boca d'Aristofanes de prepaus contraris a las conviccions mostrada d'aqueste, çò qu'apareisserà alara coma una replica al tractament que fa Aristofanes del personatge de Socrates, pres coma cibla de ses trufariás dinsLas Nèblas.
Platon integrèt Aristofanes dins lo grop dels participants alBanquet, son obratge sus l'amor. I a pas de dobte sul fach que Platon designa per Aristofanes son contemporanèu, autor de teatre, que la tèsi sus l'amor se resuma pas, qu'es plan sanat per un autor de teatre, a un discors, mas a una fabla sus l'origina dels òmes. Aristofanes se pieja precisament sus unafabla, al contrari dels filosòfs pretend pas explicar, mas amb una analogia vòl puslèu donar un imatge susprenenta de l'Amor. Mai es remarcable qu'Aristofanes, qu'estigmatiza la banalizacion de las practicas omosexualas dins la societat atenenca, siá justament utilizat perPlaton per lo raconte d'una fabla que presenta l'omosexualitat coma una inclinacion léegitima.
Quitament s’Aristofanes aja escich44 pèças, segon los erudits alexandrins (35 pèças originalas, mai cinc retocadas de las sieuna pèças e quatre d’atribucion dobtoda), se ten pas l'integralitat de son òbra dramatica: gaireben totas sas comèdias son conegudas sonque per de fragments o perdudas; solas onze demoran:
Los Acarnians (425) : ont l'autor interven francament dins lapolitica e combat lo partit de la guèrra;
Plotos (388) : satira de las mòrs semblable, pel tèma de l'inegalitat de las riquesas, aL'Assemblada de las femnas.
L'ardiesa dels poètas comicas, lo retorn al poder del partit aristocratic, e los malaurs d'Atenas, menèron a una reaccion contra la libertat del teatre. Aquesta reaccion comença a partir de 412 e sotalos Trenta : s'acaba vèrs 388, çò sembla, a una lei que enebís formalament las atacas contra las personas. Es l'arrèst de mòrt de la comèdia anciana. Aristofanes assag de vias novèlas : amb loCocalos (pèça perduda) e la segonda edicion delPlotos (388 AbC.), inaugura lasatira de las mòrs, d'ont va sortir la comèdia novèla dels Atenencs. A part loPlotos e las pèças contraEuripides, las comèdias d'Aristofanes son de satiras socialas o de panflets politics. Ligat a la causa dels pichons proprietaris del camp e dels païsans apaurits per la guèrra que contunha, victimas despoderosas dels òmes d'afars e dels intrigants de la vila, lo poèta se servís largament de las libertats que li daissa l'estatdemocratic per atacar non los vicis inerents a las institucions d'Atenas, mas l'estat actual del regim e los caps de la classa politica, coma dinsLos Cavalièrs. Las pèças d'Aristofanes se revèlan atal fòrça preciosas per la connaissença de l'istòria del temps, de las institucions e de las mòrs atenencas a la fin del sègle Ve siècle av. J.-C.
A la Renaissença, las pèças d'Aristofanes fan partit de las òbras recomandadas perErasme per una bona educacion umanista. La primièra pèça d'Aristofanes traducha en latin es loPlotos, dins la traduccion de Leonardo Bruni.
424 :Los Cavalièrs (Ἱππεῖς). Es unpanflet dirigit contra lo regim democratic d'Atenas a aquesta epòca, e una satira de la peguesa del pòble, enganat peldemagòg bellicistaCleon. Aristofanes invita a conclure la patz ambLacedemon, per sostraire los jovents de l'influéncia perniciosa delssofistas, e de tornar al pòble a las òbras del camp[4].
388 :Plotos (Πλοῦτος), (avèm ma 2a version,Plotos II), utopia satirica sul partatge de las riquesas.
17 pèças perdudas aproximativament datadas :
427 :Los Detalians. L'idèa principala de la pèça es coneguda a partir dels fragments. Sembla aver estat una satira de l'educacion sofistica[5]. Un paire onèste, tenent dels principes d'autrescòps, es representat amb d'autres taulejaires deltiasi d'Eracles, e s'opausa a un filh gorrin e farfantaire, ja corromput per totes los vicis del pledejament e delssicofantas[6].
426 :Lo Centaure (?)
426 :Los Babilonians. Aquesta politica ont Aristofanes atacava Cleon coma demagòg econcussionnari, nos es conegut per diferents testimoniatges. Lo poèta i protestava contra lo tractament impausat a las ciutats alinadas e se'n trufava d'unas ambassadas, capablas d'enganar lo pòble per de bèls discors[7].
424 :Los Païsans
423 :Los Cargos
423 :Las Nièblas I, [1a version]
422 :Le Proagon
421 :Las Sasons
entre 420 e 415 :Lo Vielhum. De barbablancs tornan en vigor se donan al gorrinitge.
entre 420 et 415 :Las Campairas
entre 420 et 415 :Anagiros
vers 417 :La Patz II, [2a version]
414 :Amfiaraos
entre 410 et 407 :Geritadès
408 :Plotos I [1a version]
387 :Cocalos.
386 :Eolosicon [2a version], la darrièra pèça d'Aristofanes.
Dionís e los Satirs. Interior d'una copa atica de figuras rojas pel pintre de Brygos. Vèrs 480 AbC.
La comèdia demorava ligada als festenals religioses de las Leneanas e de las Dionisias ruralas. Eissit delcomos, aqueste gaujós cortègi carnavalenc que passejava pels barris d'Atenas en l'onor del dieuDionís, la comèdia d'Aristofanes ne garda dins son esséncia coma dns son estuctura, de fòrça rèstes. Dionís, qu'incarna la feconditat e la poténcia de la vida, èra pregat, dins las falloforias, per la fertilitat dels camps ; tanben gaireben totas las comèdias d'Aristofanes s'acaban sus una invitacion a gausir de totes los aspèctes de la vida aqtruca, pregant los dieus d'accordar « una produccion d'òrdi abondanta, fòrça vin e de figas de cruscar, e de tornar nòstras femnas fecondas » ; lo ton de franca palhardariá o d'obscenitat del teatre d'Aristofanes, eritièr del cortègi de las anticas Dionisias, d'esperel obscèn dins lo costum, sos gestes e sas paraulas, participa d'aqueste apetit vital, elementari e fondamentalament san. Coma dins locomos, los espectators participan al movement de finfa collectiva: dins aqueste gaujós cortègi, los mai alurats lançavan fissals e fions cap als badaires o un autrecomasta, e d'aquestas justas verbalas tradicionala que deriba lo moment del duèl nomenatagon dins la comèdia; quitament fòra d'aqueste moment, Aristofanes pren en compte de la preséncia del public començant a vegada amb un dialòg fals,. Las danças dels coreutas desguisats de biais grotèsc de vèspas, granhòtas o aucèls, las cabiròlas del còr a sa sortida de scèna son tanben un rèste de l'antic cortègi endiablat de las Dionisias ruralas. Tot coma locomos aviá pas de subjècte, la comèdia d'Aristofanes, segon Victor-Henry Debidour, « ten pas d'intriga de desvolopar, mas una donada d'expleitar, pas d'actes mas de movements, pas de desnosament mas un grand final per l'adieu ».
La definicion d'aquesta estructura es tirada de las pèças d'Aristofanes, mas es pas canonica nimai ni impausada. Dins sas grandas linhas, l'esquèma tipic se presenta atal:
Lo prològ, mai sovent dich per un o dos esclaus, se presenta coma un fòra d'òbra que permet d'expausar la situacion e lo tèma al començament de la pèça.
Puèi es laparodos, la dintrada del còr format de vint e quatre coreutas jos la direccion d'un cap de còr, lo corifèu. Aquestes coreutas son de cantaires e dançaires. Alara que lo còr tragic interveniá pas dins l'accion, aqueste de la comèdia es dirèctament engatjat dins la situacion, çò que dona una font suplementària de confusions comicas.
L’agon, en grèc ancianἀγών, es la scèna de combat o de duèl qu'opausa dos personatges o dos camps dins un long debat retoric. Per Aristofanes, aqueste afrontament es estilizat e mecanizat en « totes contra un » o lo contrari, « un contra totes ». Dins sa forma mai complèta, l’agôn compòrta una partida cantada pel còr, puèi vèrs d'exortacion del corifèu, e l'expausat dels primièrs arguments qui s'acaban per unes verses recitat de granda velocitat sens que l'actor torne prene son buf; l'adversari respond segon una disposicion simetrica. Lo primièr que pren la paraula dins lo duèl es sempre aqueste que serà fin finala batut.
La parabasa, mai sovent situada cap a la mitat de la pèça, correspond a una mena d'entracte. Los coreutas, demorats sols en scèna, avent daissat lor costum e masqueta, expausan dirèctament als espectators las intencions, las justificacions o las doleancias de l'autor. Pòt s'agir de consideracions politicas o culturalas.
L’exodos correspond a la sortida del còr ; es un final cantat e dançat.
Lo poèta comic dins sa fantasiá desencadenada inventèt un fum de personatges plens de vida, òmes, femnas, dieus o èssers ibrids. Pasmens, a partir de l'epòca alexandrina, li foguèt reprochat de saber pas crear de personatges versemblablas e plan tipas: lor personalitat se resuma pas a una sola e mèsma passion dominanta, del començament a la fin de la pèça. Sos personatges presentan d'incoeréncias (que lo quita creator pauc li impòrta) sens pasmens mancar de finesa psocologica; Aristofanes creèt sus son teatre de « naturas », que cerca non pas la prigondor mas la vigor. Segon F. M. Cornford, aquestes personatges apartendrián e tres grandas categorias: lo bofon (ὁ βωμολόχος), l'ironic (bon e trufaire) (ὁ εἲρων), e l'enganaire (ὁ ἀλαζών). Pascal Thiercy pensa que cadun dels personatges ten un pauc d'aquestas tres categorias, segon los besonhs de la situacion. E de fach, Aristofanes realiza sovent de cambiament d'actituds per sos personatges, aquestas conversions espectacularas èran de fonts seguras d'efièchs comics, coma lo constata lo còr per exemple per Filocleon, « tornat de sas rufas manièras » e converti fin finala a una vida de delícias e de flaquesa.
Gaireben totes los noms dels protagonistas foguèron fabregat per Aristofanes e forman un jòc de mots sus loretimologia, un calembor implicit o explicit, que fa comprene amb umor çò que cal penaer d'aquestes personatges. Alara, justament, aquestesprotagonistas del teatre d'Aristofanes se caracterizan sovent per un trach digne de la malícia, que le tèrme grèc esπονηρία, una mescla d’ardidesa, de coquinariá e de gorrinariá; l'adjectiu correspondant,πονηρός, « canalha, gus », utilizat mai de quatre e vint còps per Aristofanes, definís perfichament lo mercand de tripas dinsLos Cavalièrs e Pistetairos dinsLos Aucèls. Mas aquesta impudéncia es temperada per d'elements positius qu'empachan lo personatge de caire dins la falsièra e la marridesa, laπανουργία (astúcia) du Paflagonian ; aquestes elements positius fan del personatge un objècte d'admiracion e realizant a vegada la capitada finala.
Pendent lo prològ, aquestes personatges se mostran sempre inventius: imatginan una solucion tan miraculosa qu'utopic, l’asúcia dessenat, mas segon eles imparable, que va lor permetre d'escapar a una situacion intolerabla. Es aquesta initiaciativa espectaclosa qu'avia l'accion fasent capvirar las normas e de las valors e realizacion d'una ficcion escenica. Atal, Diceopolis, un brave Atenenc, anóncia « una initiativa estonanta e grandiosa », conclure una trèva per son compte personal. Lisistrata encontrèt un mejan de « salvar la Grècia » : far la grèva del dever conjugal per obligar los òmes a far la patz.
Arribat a l'edat d'òme, Aristofanes foguèt lo testimòni de totes les eveniments màger que capvirèron l'istòria d'Atenas: consequéncias de l'imperialisme del govèrn dePericles,guèrra del Peloponès (431 a-404), poder dels demagògsCleon,Iperbolos eCleofont,oligarquia dels Quatre Cents, constitucion dels Cinc Millas, tiranniá dels Trenta, ensenhament e procès de Socrates. Sas comèdias, que las targas son los tenents del partit popular, contenon un fum d'allusions a aquesta actualitat. S'interroguèt sus sas posicions politicas: que prenguèt lo partit dels joves aristocratas que compausan lo còr delsCavali§rs, e se faguèt l'adversari fèr deCleon e del gus Demos, a vegada es vist coma un pacifista, d'autras coma l'enemic de la democracia atenenca a la sòlda dels aristocratas. E la derision en que fa banharSocrates eEuripides faguèt naícer lo soupçon que coma poèta comic en quista de succès, auriá sens escrupul a la logica del rire per complaire a son auditòri. Lo segur que que siá, es qu'Aristofanes es pas un doctrinari nimai un òme de partit. Sas simpatiás e detestacions encontran lor font dins un prigond besonh de fraternitat que plan s'exprimís dins la preguièra de Trigèu per laPatz:
“
Dispèrsa luèlh del nòstre cèl la guèrra e sos baralhs raucs. Fai acabar aquestas suspicions tramalhadas que nos fan desparlar sul compte los uns dels autres. De nosaltres totes, nosaltres Grècs, torna fa una pasta intimament mesclada a un ferment d'amor ; injècta dins nòstras ments, per ne levar lo fèl, quatra granas d'indulgéncia.
Fa bon viure quand es establida aquesta solidaritat civica entre Grècs ligats per la comunautat de lenga e de religion; es un factor de prosperitat. Vaquí perque lo poèta s'ausa a presicar la negociacion amb l'enemic en plena guèrra del Peloponés, quitament anant fins a lo plànher dels mals qu'el tanben patís, mas se'n defendent de « laconizar » ; vaquí perque tanben canta tan sovent amb tendresa lo bonaur de la vida dels camps, per los vinhals, las figuièras e las olivietas. Es d'aquesta massa de pichons proprietaris dels camps qu'Aristofanes se'n faguèt lo pòrtavotz politic, alara que la guèrra, perlongada per l'atrach d'una sòlda indefinida, ravatjava cada annaca l'Atic. Los païsans refugiats rèire las muralhas de la ciutat venguèron una clientèla d'assistits, vivent de las allocacions de l'Estat. Tanben manca pas d'avertir aquestas gents del camp que son la dupa del « primièr charlatan vengut que fa lor laus e aqueste de la ciutat, meritat o non pas; alara, s'apercebon pas que son expleitats ! » Qu'aquestes politicians entretenon lo clientelisme, volon que los Atenencs sián paures per los aver melhor a lor mercé, coma le domdaire que se fa obesir d'un animal dombat. Aristofa es fòrça virulent contra l'enriquiment illicit dels elegits amb l'argent public : investís de magistraturas, aquestes « flataires salariats, potoses enculats, » acaparant los revenguts de l'Estat als despens del pòble, que « se daissa embobinar » alara qu'es a l'origina d'aquesta riquesa.Platon envisatjèt l'egalitat pressicadas pel socialisme o las teorias collectivistas que porterián la solucion al libre V de saRepublica ; mas aquesta utopia acompanhada de la comunautat sexuala, prepausada per Praxagora dinsL'Assemblada de las femnas, es pas qu'unasatira d'una cèrta idèa del collectivisme : aquesta teorias, segon Aristofanes, pòdon pas capitar en levant a aquestes que possedisson una riquesa sens enriquir los autres. Pasmens, Aristofanes faguèt pas un laus ni d'Antifon ni deCritias, e jamai se compromeguèt amb los Quatre Cents.
Sul plan judiciari, Aristofanes estigmatizèt las institucions absurdas de la ciutat, amb sas sièis miladicastas de l'Elièu, aqueste tribunal qu'el qualifica de « bazar de plaids », insinuissent que se podava crompar los verdictes ; aqueste sistèma de ciutadans pagats per jutjar empoisona la vida sociala per la mania del plaidejament, de las calomnias e de las denonciacions qu'al fin provòca, produsent desicofantas, aquestes delators professionals qu'Aristofanes detèsta.
↑La pèça foguèt jogada sota lo títolLos Nívols. Una 2a version,Las Nèblas II, foguèt parcialament retocada vèrs -417, contre lossofistas, qu'el simboliza a tòrt perSocrates
↑Ubaud, Josiana (2011). Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l'occitan segon los parlars lengadocians. Edicions del Trabucaire, p. 228.ISBN 9782849741252.
Jules Humbert et Henri Berguin (préf. Paul Crouzet), Histoire illustrée de la Littérature grecque, Didier, 1966
Paul Demont et A. Lebeau, Introduction au théâtre grec antique, Paris, Librairie générale française, 1996, 253 p. (ISBN 978-2-253-90525-7), p. 155-203.
Amédée Hauvette, « La politique d'Aristophane », Le Journal des savants, sur BNF Gallica, Hachette, 1907, p. 19 et suiv.
Claire Giaume, « Le chœur dans les luttes d’Aristophane. Rôle et évolution des interventions du chœur dans les scènes d’agôn chez Aristophane », sur Rursus 6/2011, 2009-2010
Philippe Laburthe-Tolra, « Rire et démocratie : la comédie d'Aristophane », sur Anthropologie en ligne
Madeleine van Oyen, « Aristophane, conservateur, féministe et utopiste », sur R de réel
Jean Defradas, « Aristophane », sur Encyclopædia Universalis
(Anonyme), « Les Nuées d'Aristophane, Précis de topologie, I et II », sur Cratylogos}
Obratges
Alexis Pierron, Histoire de la littérature grecque, Paris, Librairie Hachette et Cie, 1875, « Ancienne comédie », p. 316-338.
Émile Deschanel, « Études sur Aristophane », sur BNF Gallica, Hachette, 1867 (consulté le 3 juillet 2013).
Paul Mazon,Essai sur la composition des comédies d'Aristophane, Hachette, Paris, 1904.
(en)Gilbert Murray,Aristophanes, a study, Oxford University Press, 1933.
Anna M. Komornicka,Métaphores, personnifications et comparaisons dans l'œuvre d'Aristophane. Wrocław-Warszawa-Kraków, Ossolineum, 1964, 210 p.
Victor-Henry Debidour, Aristophane, Seuil, coll. « Écrivains de toujours », 1979, 192 p.
Jean Taillardat,Les images d'Aristophane, Les Belles Lettres, 1965
N. N. Dracoulidès,Psychanalyse d'Aristophane, Éditions universitaires, Paris, 1967.
Werner Jaeger (trad. André et Simonne Devyver), Paideia : La formation de l'homme grec, Paris, Gallimard, coll. « Tel », 1988, 584 p. (ISBN 978-2-07-071231-1, notice BnF no FRBNF34929140), « La poésie comique d'Aristophane », p. 410 à 435.
Pascal Thiercy,Aristophane. Fiction et dramaturgie, Les Belles Lettres, 1986 (rééd. 2007)
Pascal Thiercy, Aristophane et l'ancienne comédie, Paris, Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1999, 127 p. (ISBN 978-2-13-049648-9)
Leo Strauss, Socrate et Aristophane, Éd. de l'Éclat, 1993, 408 p. (ISBN 978-2-905372-83-3 et 2905372834)
Cécile Corbel-Morana, Le Bestiaire d'Aristophane, Paris, Belles Lettres, coll. « Études Anciennes », 2012, 350 p. (ISBN 978-2-251-32680-1 et 978-2251326801)
