1920 : pichona epidèmia depèsta aMarselha (aperaquí 40 mòrts). A l'ora d'ara, es la darriera epidèmia d'aquelamalautiá enOccitània. 1920 : enBelgica, extension dau drech de vòte ai femnas per leis eleccions comunalas. 1920 : dins la colonia britanica deBechuanaland, creacion de dos conseus consultatius representant leisAfricans e leisEuropèus.
1920 : enMexic, somission dePancho Villa e fin de laRevolucion Mexicana. Dins la capitala, lo president Carranza assaièt de reprodurre lo modèl instaurat per Diaz maiObregón obtenguèt lo sostèn dei captaus daunòrd, deisindicats obriers e dePancho Villa. Ansin, quand Carranza ordonèt l'arrestacion de son ancian aliat, se turtèt a una oposicion fòrta que formèt una « armada liberala constitucionala » poderosa. Deguèt alora abandonarMexico avans d'èsserassassinat sus lo camin deVeracruz. Lei venceires prenguèron lo poder sota l'autoritat d'Obregón, elegit president dins lo corrent de setembre. Formèron un ret gropant captaus tradicionaus, caps desindicats ò de gropaments de païsans, oficièrs superiors de l'armada e caps politics. Aquò permetèt au regime novèu d'enquadrar la populacion d'un biais eficaç. Per completar aqueu sistèma, unaideologia novèla enaurant lei culturas indianas e mestissas, la gèsta revolucionària e desvalorant lo periòdecoloniau. Ansin, la guèrra civila s'acabèt après 10 annadas de combat aguent entraïnat la mòrt d'au mens un milion de personas (sus una populacion estimada a 14 milions en1910). 1921 : dins lo corrent de l'estiu, l'armadaespanhòla cargada de conquistar lo nòrd deMarròc se turtèt a la revòuta de la region. Entre julhet e aost, aperaquí 17 000 soudats espanhòus foguèron tuats ò capturats a l'entorn d'Anoal entraïnant la pèrda d'un armament important (200canons e 400mitralhièras) e l'abandon de la màger part de la region. 1921 : a l'iniciativa dauBurèu Internacionau dau Trabalh, temptativa novèla d'enebir l'usatge daublanc de plomb dins lo mond entier. Pasmens, en causa dei menaças sus l'emplec dins l'industria quimica, lo projècte foguèt pas estendut a l'ensemble deis aplicacions dauplomb.
Assaut de l'Armada Roja còntra Kronstadt.
1921 : enRussia, acabament deis operacions majoras de laGuèrra Civila Russa a l'avantatge dei Bolchevics. D'efiech, lei darrierei pòchis de resisténcia blanca èran plus capablas de menaçarMoscòu. Pasmens, lo sistèma decomunisme de guèrra contunièt de causar una crisi economica grèva e la famina apareguda a la fin de 1920 causèt de milièrs de mòrts suplementaris. En març, aquelei dificultats entraïnèron larevòuta dei marins de la basa de Kronstadt (2 - 17 de març) que foguèt reprimida après dètz jorns de combats acarnats e saunós. L'agitacion agantèt d'autrei regions e decidiguètLenin d'adoptar una politica novèla dichaNEP autorizant una liberalizacion economica limitada, especialament dins lo domeni agricòla. Lei requisicions de la guèrra foguèron tanben remplaçat per un impòst feble en natura. Aquò permetèt d'amaisar la situacion. 1921 : enPèrsia, retirada dei tropas britancas qu'avián ocupat lo país durant laPremiera Guèrra Mondiala. Lo 22 de febrier, lo coronèuReza Pahlavi ocupèt la capitala amb sei tropas e i prenguèt lo poder. A son iniciativa, se formèt un govèrn novèu.
1922 : enRussia, lo govèrn bolchevic perseguiguèt sei reformas economicas inspiradas per lei principis de la NEP amb l'adopcion d'un còdi agrari, permetent de trobar un compromés ambé lei païsans. Totei lei tenements èran oficialament nacionalizats mai lei païsans avián lo drech de'n contuniar l'esplecha ò de la transmetre en eiretatge coma un ben privat. Criticadas coma una desfacha novèla de la Revolucion, aquelei mesuras permetèron de redreiçar rapidament la produccion agricòla e renforcèron lo prestigi deLenin, afeblit per lamalautiá. Dins lo corrent de l'annada, a NEP foguèt estenduda a l'industria onte la restauracion de la produccion foguèt mens rapida. Dins totei lei cas, aquelei mesuras de retorn parciau vèrs locapitalisme empachèron pas la perseguida de la socializacion dau país amb la creacion de tenements collectius (kolkhores) e estatics (sovkhozes) ò de la planificacion (Gosplan). A la fin de l'annada, lo govèrn proclamèt oficialament la formacion de l'Union Sovietica ambé la reünion deRussia, deBielorussia, d'Ucraïna e deTranscaucàsia. Cada republica aviá la sieuna constitucion e de drechs egaus. En particular, podiá faire secession (drech utilizat en1991 pendent l'afondrament de l'URSS). 1922 : signatura dautractat de Rapallo entre l'URSS eAlemanha. Secrèt, aquel acòrd permetèt ai dos país de contornejar certanei restriccions impausats per lotractat de Versalhas. 1923 : proclamacion de laRepublica de Turquia. Aquò entraïnèt la disparicion definitiva de l'Empèri Otoman. 1923 : enMexic, assassinat dePancho Villa per de rasons desconegudas lo 20 de julhet. 1923 : enJapon, violenttèrratrem dins la region deTòquio e deYokohama (aperaquí 15 000 mòrts. 1924 : enURSS, mòrt deLenin, Fòrça malaut dempuei1921, foguèt pas dirèctament remplaçat e lei caps principaus de la Revolucion luchèron entre elei per sa succession. Ansin, se formèt rapidament una coalicion gropantEstalin,Zinoviev eKamenev e dirigida còntraTrotski. En parallèl, de purgas aguèron luòc dins lo partit per eliminar lei sòcis passius, oportunistas ò corromputs. Pasmens, aquò entraïna una reduccion importanta deis efectius que passèron de 750 000 militants en 1921 a 412 000 tres ans pus tard. Ansin, sota la direccion d'Estalin, una campanha novèla de recrutament acomencèt permetent de restaurar rapidament leis efectius. Fòrça favorables a Stalin, lei militants novèus anavan tenir un ròtle important dins la lucha de succession. 1924 : totjorn enURSS, adopcion d'una constitucion lo 31 de genier. Cada republica èra teoricament autonòma mai laissèt en fach la màger part dei decisions politicas importantas (defensa, diplomacia, moneda, finanças...) a l'autoritat centrala. Aquela darriera èra formada dau Congrès dei Soviets de l'Union cargat d'elegir lo comitat centrau executiu. Pasmens, la reünion d'aqueleis institucions èra rara e lo poder vertadier èra fisat a unPraesidium, aSovnarkom e a la direccion dau Partit. 1925 : perseguida dei luchas intèrnas au sen dau Partit per la succession deLenin. Gràcias a son aliança ambLev Kamenev eGrigori Zinoviev,Estalin capitèt de marginalizarTrotski que perdiguèt la direccion dei fòrças armadas sovieticas. Pasmens, en despiech d'aqueu succès, la posicion de Kamenev e de Zinoviev, internacionalistas convencuts, s'afebliguèt rapidament quand assaièron de s'opausar a la vision nacionala de la Revolucion defenduda per Estalin. Una coalicion novèla se formèt alora gropantTrotski,Kamenev,Zinoviev e de caps revolucionaris prestigiós, coma la frema de Lenin, per assaiar de s'opausar a Stalin. 1926 : enURSS, gràcias au sostèn dau Partit,Estalin capitèt d'obtenir la condamnacion per fraccionisme de seis opausants (Trotski,Kamenev,Zinoviev...). 1926 : dins l'Ocean Artic, annexion de laTèrra Francés Josèp per l'URSS.
1927 : enURSS, fin dei luchans intèrnas au sen dau Partit per la succession deLenin. S'acabèron per lo succès complèt d'Estalin qu'obtenguèt l'exclusion de seis adversaris (Trotski,Kamenev,Zinoviev...). Ansin, demorèt lo cap suprèm de l'Union Sovietica fins a sa mòrt.
1928 : fondacion de l’Opus Dei perJosemaría Escrivá. 1928 : enURSS, fin de laNEP e adopcion d'una politica d'industrializacion dau país. Per aquò, foguèt necessari de collectivizar l'agricultura afin de desgatjar leis ressorsas sufisentas. Pasmens, lo projècte se turtèt a una resisténcia fòrta de part dei populacions ruralas.Nikolai Bukharin, un dei caps principaus de la drecha dau Partit, critiquèt publicament lo cambiament politic decidit per Stalin e foguèt excluch. 1929 : signatura dauTractat de Latran entreItàlia eVatican. Permetèt de normalizar lei relacions entre lei dos estats.
1929 : afondrament dei mercats financiersestatsunidencs – centre de la finança mondiala dempuei laPremiera Guèrra Mondiala – entre lo 24 e lo 29 d'octòbre. Causada per l'especulacion (aumentacion fòrta dei capitalizacions borsieras dei país principaus sensa liame vertadier amb l'aumentacion de la produccion industriala), entraïnèt una crisi economica fòrça grèva amb un afondrament de la consumacion, deis investiments e una situacion deflacionista qu'empachèt tota represa economica.
1920 : publicacion dauromanNosautres de l'escrivanrusIevgueni Zamiatine (1884-1937). Depinta la vida d'un èsser uman dau futur dich D-503 que participa a la construccion dau vaissèu espaciau destinat a convertir per fòrça leicivilizacions extraterrestres au bonur descubèrt per l'Estat Unic. Premiera còntra-utopia literària, aqueu libre aguèt una influéncia importanta sus lo desvolopament de lasciéncia-ficcion. 1922 : començament de cavaments menats perLeonard Woolley dins lei vestigis de la ciutat d'Ur.
1923 : autorizacion donada per lo govèrnmexican de menar de cavaments e de trabalhs de restauracion dins lei vestigis de la ciutat-estatmaia deChichén Itzá.
1923 :Edwin Hubble (1889-1953) capitèt de demostrar l'existéncia d'estèlas dins la « nebulosa espirala » d'Andromèda (M31). Aquò permetèt de provar l'existéncia degalaxias similaras a laVia Lactèa.
1923 : demonstracion de l'existéncia dau foton, que son existéncia foguèt conjecturada en1905 perAlbert Einstein (1879-1955), per lo fisicianestatsunidencArthur Compton (1892-1962). 1923 : desvolopament per lo mètgedanésThorvald Madsen d'unvaccin còntra lacacalucha. 1924 : sostenença de tèsi deLouis de Broglie (1892-1987) onte foguèt prepausat per lo premier còp d'associar una onda a cada particula (teoria confiermada per l'experiéncia de Davisson-Germer en1927) marcant la fondacion de la mecanicaondulatòria a l'origina dau formalisme modèrne de lamecanica quantica. De Broglie obtenguèt loPrèmi Nobel de Fisica1929 per aquelei trabalhs. 1924 : loveterinarifrancésPierre Descombey capitèt de fabricar lo premiervaccin eficaç còntra lotetanòs. Pasmens, destinats ais animaus, necessitèt encara de recèrcas suplementàrias per l'adaptar a l'èsser uman (→1926). 1925 : gràcias a de mesuras realizadas amb de sonars, l'existéncia de ladorsala medioatlantica foguèt confiermada. Aquò permetèt pauc a pauc a la comunautat scientifica d'acceptar la teoria de latectonica dei placas prepausada perAlfred Wegener (1880-1930). 1925 : premiera descripcion de l'efècte de « tamís molecular » per Weigel et Steinhoff a partir de l'estudi de l'absorpcion mai ò mens rapida per leizeolitas de l'aiga, dau metanòu, de l'etanòu, de l'acid formic, de l'acetona, dau benzèn e de l'etèr. 1925 : premier depaus d'unbrevet depintant untransistor d'efiech de camp. Foguèt l'òbra daufisicianJulius Edgar Lilienfeld (1882-1963)[1]. Lo tèxte acompanhant sa revendicacion descriu pas deprototipe foncionau car l'industria deis ans 1920-1930 èra pas en mesura de produrre leisemiconductors requists (→1947,1953). 1926 : publicacion perErwin Schrödinger (1887-1961) dins leisAnnalas de Fisica d'un article fòrça importanta a prepaus dau problema dequantificacion dei vectors pròpris. Aqueu trabalh marquèt una etapa importanta dau desvolopament de lamecanica quantica modèrna e foguèt a l'origina deisequacions de Schrödinger. Aplicat a la teoria atomica, aquò permetèt de desvolopar lo modèl atomic de Schrödinger. En1933, Schrödinger foguèt guierdonat dauPrèmi Nobel de Fisica (partejat ambPaul Dirac) per aqueu trabalh. 1926 : après l'invencion dau premier vaccin veterinari còntra lotetanòs en1924, un grop format dePierre Descombey,Gaston Ramon e deChristian Zoeller capitèt d'adaptar lo vaccin a l'èsser uman. Aquò permetèt de generalizar la vaccinacion a la màger part de la populacion e lotetanòs es uei vengut una afeccion relativament rara dins lei país desvolopats — en revènge, dins leis ans 2000, causava totjorn la mòrt de 500 000 personas per an.
↑(fr) Henri Lilen,La belle histoire des révolutions numériques électronique, informatique, robotique, internet, intelligence artificielle, De Boeck supérieur, 2019.
.svg)
