Albania a un territòri de 28 748 km² qu'es dominat per de relèusmontanhós. Sa cima pus auta es lomont Korab (2 753 m) que se situa lòng de la frontiera amb laMacedònia dau Nòrd. Pasmens, mai d'una montanha albanesa passa 2 000 m d'altitud, çò que complica fòrça lei comunicacions dins lei regions interioras. Lo rèsta dau país es format de plans litoraus d'origina alluviala, mai aquelei terrens son pauc favorables a l'agricultura de l'alternància frequenta entreinondacions esecaressas. Lei zònas pus drudas se tròban donc dins de regions d'altitud mejana coma lo relarg daulac d'Ohrid.
L'idrologia es marcada per la preséncia de treslacs importants e per leirius que leis alimentan ò lei vuejan. Pasmens, toteis aquelei lacs se situan en partida sus lo territòri dei país vesins d'Albania. Au nòrd-oèst, lolac Skadar es ansin partejat ambMontenegro e a l'èst, lolac d'Ohrid es partejat ambMacedònia e lolac Prespa ambMacedònia eGrècia. Lo lac d'Ohrid a la particularitat d'èsser un dei lacs pus vièlhs dau monde e d'assostar una fauna e una flòra compausada de plusors espèciasendemicas (compres d'espècias « fossilas »). Lo fluvi principau d'Albania es loDrin (335 km) qu'es lo resultat de la fusion dauDrin Blanc e dauDrin Negre. Es important per l'economia dau país en causa de sa produccion idroelectrica.
En causa de sa posicion, Albania a un clima mai que mai de tipemediterranèu. Pasmens, lo país se situa dins de circulacions d'aire umide. Reçaup ansin de precipitacions importantas, aperaquí 1 000 a 1 500 mm cada an. Mai lei pluejas son sustot concentradas durant l'ivèrn e entraïnan sovent de vengudas deis aigas. Dins lei regions interioras, l'altitud transforma pauc a cha pauc lo caractèr mediterranèu dau clima. La màger part dei zònas montanhosas an donc un clima de tipe continentau ò montanhard.
En 2018, la populacion albanesa èra compausada de 3,029 milions d'abitants. Es globalament en demenicion dempuei la fin dau regime comunista en causa d'una emigracion importanta e de la fin de la politica natalista. Èra concentrada dins l'aglomeracion deTirana que passava lo milion d'abitants. Lo rèsta èra dispersada dins lei zònas ruralas car lo taus d'urbanizacion èra de 56 %. Dempuei la fin dau periòdecomunista, lei recensaments demandan plus l'origina etnica deis estatjants, mai la populacion es supausada fòrça omogenèa (de 80 a 85 % d'Albanés). Cinc minoritats etnicas son reconoissudas : Grècs, Macedonians, Montenegrins, Aromans e Ròms. Lei tres premierei vivon principalament dins de regions frontalieras. Lei doas darrierei son pus dispersadas.
Albania es un país de tradicionmusulmana en causa de la conversion de la màger part de la populacion a l'islam durant lo periòde otoman. En 2011, 56,7 % de la populacion se revendicava d'aquela religion. Una minoritat crestiana s'es mantenguda. Leicatolics formavan ansin 10 % deis abitants e leisortodòxs 6,8 %. Enfin, eiretatge dau comunisme, lo nombre d'atèus e de personas se declarant sensa religion èra pas negligible (26,5 %).
L'albanés es lalenga oficiala dau país e la lenga mairala d'au mens 89 % de la populacion (en 2011). Leis autrei lengas parladas dins la vida vidanta son lomacedonian (5,9 %), logrèc (3,3 %), l'aroman (0,4 %) e loromani (0,2 %). L'anglés, l'italian, loturc e l'alemand son lei lengas estrangieras pus parladas. En particular, una part importanta de la populacion regarda la television italiana. Loturc èra la lenga deis elèits e es encara conoissut per leis ancians e l'alemand es parlada per fòrça emigrats. L'anglés es important dins lo sector toristic.
L'origina dau pòble albanés es fòrça mau coneguda. Locutor d'unalenga indoeuropèa isolada, es benlèu eissit dau pòble illirian que viviá en Albania dins lo corrent de l'Antiquitat. Pasmens, aquela ipotèsi demòra contestada per mai d'unistorian. Lo nom « Albania » eu meteis es d'origina desconeguda. Utilizat per lo premier perPtolemèu au sègle II, sembla pus vièlh que lo pòble albanés que foguèt mencionat per lo premier còp au sègle XI. De mai, a ges de liame amb lo tèrme « Shqipëria » (« lo País deis Aglas » enoccitan) que designa Albania enalbanés.
La region foguèt conquistada en168 av. JC perRoma que voliá i eliminar la poissança navala deis Illirians venguda una menaça per lo comèrci maritimitalian. LeiRomans ne gardèron lo contraròtle fins au sègle IV. A partir d'aqueu periòde, se la region fasiá nominalament partida de l'Empèri Bizantin, foguèt sovent tenguda per depòbles nomadas en transit vèrs d'autrei regionseuropèas. Au sègle IX, passèt sota contraròtlebulgara avans d'èsser tornada conquistar per leiBizantins au sègle XI. En1272,Carles d'Anjau se proclamèt rèi d'Albania e assaièt sensa succès de conquistar lo país. Puei, durant lo rèine deStepan Dusan (1331-1355), Albania foguèt integrada au sen deSerbia.
Pasmens, a la fin dau sègle XIV, ladesfacha sèrba de Kosova (1389) entraïnèt lo reculament de la poissança sèrba vèrs lonòrd e expausèt Albania ais atacas deiTurcs Otomans. Un senhor locau dichGjergj Kastriot Skanderbeg menèt la resisténcia a partir de1443. Sostengut per lapapautat eVenècia, enregistrèt una tiera de victòrias còntra lei Turcs que lo reconoguèron senhor d'Albania en1461. Pasmens, après samòrt, sei successors foguèron finalament vencuts en1478 (sètge de Shkodër) e Albania passèt sota dominacionotomana. Aquò entraïnèt l'exili de mai d'un Albanés e foguèt a l'origina dei comunautats albanesas que se tròban totjorn a l'ora d'ara dins leiBalcans ò enItàlia.
LeisOtomans gardèron lo contraròtle d'Albania de1478 a1913. I aguèron una influéncia importanta car la màger part de la populacion se convertiguèt a l'islam. De mai, lo sistèma turc favorizèt la division de la societat albanesa entre doas entitats distintas. Dins lei plansagricòlas, se formèt una societat centrada sus lei tenements de grands proprietaris otomans mentre que dins leimontanhas, lei tribüs gardèron son autonòmia e son organizacion tradicionala.
A partir dau sègle XVIII, aprofichant lo declin dau poder centrau, plusors senhors locaus venguèronde factoindependents. En particular, en1757,Mehmet Bushati l'Ancian prenguètShkodër e formèt un pachalik que demorèt mai ò mens independent fins a1796. La restauracion de l'autoritat deConstantinòble sus la region foguèt malaisada e entraïnèt d'insureccions recurrentas. Aquò favorizèt pauc a pauc l'emergéncia d'un sentiment nacionau albanés a l'iniciativa de quauqueis intellectuaus comaGirolama da Rada que publiquèron d'òbras literàrias en albanés.
A partir deis annadas 1870, aqueu movement aviá agantat seis objectius e en1881, un govèrn provisòri albanés foguèt proclamat necessitant una intervencion armada otomana per lo sometre. En1908, lei Jovei Turcs assaièron de desarmar la populacion entraïnant una revòuta generala en1910. En1912, leis insurgents tenián la màger part dau país eIsmail Qemali aprofichèt la crisi balcanica de1912-1913 per proclamar l'independéncia d'Albania.
La formacion d'un estat albanés estable foguèt lònga e caotica e entraïnèt lo desvolopament de l'influénciaitaliana dins lo país. D'efèct, après la proclamacion de l'independéncia lo 28 de novembre de1912 aVlorë,Ismail Qemali formèt un govèrn per negociar la reconóissença d'Albania per la comunautat internacionala. Aquò capitèt mai lo traçat dei frontieras laissèt divèrsei populacions albanesas enMontenegro, enGrècia e enSerbia. De mai, un princealemand foguèt impausat per lei poissançaseuropèas. Tre març de1914, aviá perdut lo contraròtle dau país en causa d'una insureccionmusulmana dins lo nòrd e d'una revòuta pro-grèga dins lo sud.
Durant laPremiera Guèrra Mondiala, l'Entenduda respectèt pas la neutralitat d'Albania. En1915, l'armada e lo pòble sèrbe utilizèron lo territòri albanés pendent sa retirada d'ivèrn vèrs lamar. Puei, l'annada seguenta, de tropasfrancesas eitalianas desbarquèron dins lei regions meridionalas per i restablir un frònt balcanic. Aquò permetèt ais Italians d'annexar l'illa de Saseno. Pasmens, Albania capitèt d'obtenir l'evacuacion de son territòri en1920 e de venir membre de laSocietat dei Nacions en1921.
La meteissaannada, d'eleccions donèron lo poder aAhmet Zogu. Fòrça autoritari, sei metòdes de govèrn entraïnèron una insureccion en1924. Venceire dei combats, proclamèt unarepublica e comencèt de se raprochar de l'Itàliafaissista. En1928, restaurèt lamonarquia e se proclamèt rèi sota lo nom deZog Ièr. Modernizèt lo país gràcias a l'adopcion d'un còdi civiu, d'un còdi penau, d'un programa de construccion d'infrastructuras, dau sufragi universau ò de mesuras per eliminar lafeudalitat. Pasmens, aquela politica necessitèt un sostèn financier italian important e Albania passèt ansin pauc a pauc sota lo contraròtle d'Itàlia.
Albania foguèt atacada e ocupada perItàlia en abriu de1939 quauquei mes avans l'invasion dePolonha.Zog Ièr deguèt s'exilar e lo rèi d'Itàlia venguèt tanben rèi d'Albania.Benito Mussolini considerava la conquista d'Albania coma la premiera etapa de la restauracion de l'Empèri Roman. Assaièt donc d'aprofichar lei revendicacions territòrialas albanesas per atacar lei país vesins. Pasmens, sa guèrra còntraGrècia foguèt una revirada e una intervencion alemanda foguèt necessària per vencre leis estats balcanics ostils a l'Axe.
Pasmens, leis Italians foguèron rapidament combatuts per unaguerilhacomunista poderosa dirigida perEnver Hoxha. En1943, leisAlemands ocupèron lo país après la capitulacion italiana. Sostenguts per de nacionalistas e de monarquistas albanés, menèron una campanha saunosa còntra leicomunistas mai deguèron abandonar la region en1944 après la rompedura dau fròntsovietic (operacion Bagration). Unaguèrra civila opausèt alora lei tropas deHoxha ai auxiliaris alemands. S'acabèt en novembre de1944 amb una victòria comunista.
Enver Hoxha dirigiguèt lo país de1948 a samòrt en1985. Après un periòde de luchas politicas còntra lei partisans deKoçi Xoxe, favorables a un raprochament ambTito, la rompedura entre l'URSS eIogoslavia li permetèt d'eliminar sei rivaus e de prendre lo poder. Puei, instaurèt un regime de terror sostengut per una polícia politica eficaça e brutala (laSigurimi). Refusant la destabilinizacion, rompèt amb leiSovietics en1961 e amb leiChinés en1978. Aquò entraïnèt un isolament quasi totau dau país e una tiera de dificultats economicas.
En1985,Hoxha foguèt remplaçat perRamiz Alia que deguèt liberalizar lo regime a la fin de laGuèrra Freja. En març de1991, lei comunistas ganhèron d'eleccions generalas mai la multiplicacion dei movements d'oposicion entraïnèt l'organizacion d'eleccions novèlas un an pus tard. Veguèron la victòria dau sociau-democrataSali Berisha e la fin dau regime comunista.
Dempuei1992, Albania conoís una democratizacion malaisada e de dificultats economicas recurrentas qu'entraïnan de trèbols e favorizan lo desvolopament d'una criminalitat organizada poderosa. D'efèct, se après la fin dau periòde comunista, la situacion economica se melhorèt gràcias ai revenguts eissits de la diaspòra albanesa, una victòria fraudulosa dei democratas ais eleccions de1996 entraïnèt una crisi politica amb lei socialistas. En genier de1997, la tension foguèt agravada per la crisi economica d'aquela annada e d'esmogudas importantas aguèron luòc dins lei vilas principalas. L'armada refusèt de combatre lei manifestacions, se fragmentèt e perdiguèt la màger part de son armament que foguèt dispersat au sen de la populacion e dei màfias localas. Ansin, en abriu de1997, una fòrça internacionala dirigida perItàlia foguèt creada per leiNacions unidas per restablir l'òrdre dins lo país. Aquò permetèt lo remplaçament deSali Berisha per lo socialista (èx-comunista)Rexhep Mejdani qu'assaièt de tornar establir un regime legau menaçat per leis armas tengudas per leis abitants.
En1998-1999, laGuèrra de Kosova entraïnèt una destabilizacion novèla d'Albania amb l'arribada de centenaus de miliers de refugiats e l'utilizacion de son territòri per leis armadas de l'OTAN en guèrra còntraSerbia. De mai, lei socialistas se devesiguèron entre elei e un periòde d'instabilitat politica comencèt e durèt fins a l'eleccion d'una personalitat neutra a la presidéncia en2002. En2006, d'acòrds d'estabilizacion economica foguèron signats amb l'Union Europèa perSali Berisha, Premier Ministre de2005 a2013. Pasmens, lo país dèu totjorn faciar de dificultats considerablas en causa d'una manca d'infrastructuras, d'una corrupcion generalizada, de l'existéncia de màfias poderosas e de l'emigracion de seis elèits.
Albania es lo país ont persistiguèt lo mai lo regim comunista d'economia centralizada e estatizada d'Euròpa tota. L'economia i es basada mai que mai sus l'agricultura e lasminas, amb de grandas centralas siderurgicas, un escàs comèrci exterior e d'infrastructuras absoludament insufisentas, e las timidas reformas iniciadas en1985 desboquèron sus un reajustament economic dificil dins lodecenni de 1990.
Laliteratura albanesa existís dempuei la fin de l'Edat Mejana. Es la literatura de totei leis albanofòns, mai Albania ne'n demòra lo centre. La literatura anciana es d'origina crestiana e èra largament compausada de libres religiós. Après la conquista otomana, predominèt puslèu un movement poetic profan que foguèt remplaçat, durant lo sègle XIX, per de corrents pus modèrnes e pusnacionalistas. Lo pus famós es laliga de Prizren que se formèt en 1878. Pendent lo periòde comunista, la literatura nacionala adoptèt lo realisme socalista e lei tematicas nacionalistas dau regime d'Enver Hoxha. Enfin, dempuei la fin de ladictatura, la literatura es venguda pus diversificada amb un premier grop d'autors (Ismail Kadara...) aguent escrich d'òbras lirics ò metaforicas e un segond grop (Fatos Kongoli,Ornela Vorpsi,Ylljet Alicka, [[Valdete Antoni],Besnik Mustafaj...) que s'interèssa puslèu ai consequéncias socialas e psicologicas dau regime comunista e de la transicion vèrs locapitalisme.
Lamusica albanesa tradicionala e folclorica es constituïda d'una basa arcaïca relativament anciana e per d'influéncias otomanas, persanas, aràbias, grègas e eslavas. Es encara relativament viva dins lo país car foguèt sostenguda per lo regime comunista. La musica tradicionala es compausada de cants istorics (këngë historike), de cants epics (këngë legjendare), de cants lirics (këngë lirike) e de cants eroïcs de partisans (kënge trimas). Aquelei cants son generalament polifonics e construchs per començar amb un ritme lent qu'accelèra pauc a cha pauc.
Lo cinèma foguèt introduch en Albania tre 1897 e lei salas de projeccion se multipliquèron dins lei vilas a partir deis ans 1920. Durant l'ocupacionitaliana e lo regime comunista, venguèt un otís depropaganda au servici dau poder, çò que permetèt la creacion d'estúdios estructurats comaShqipëria e Re fondat en 1952. Lei films dau periòde, sovent filmats amb una ajuda sovietica avans la rompedura entre Moscòu e Tirana, presentavan d'istòrias de partisans ò lei progrès dau país. Pasmens, èran pas unicament d'òbras de propaganda caricaturalas coma va mòstra lo succès d'un film albanosovietica auFestenal de Canas en 1954. Aquela particularitat perdurèt fins a la fin de laGuèrra Freja e de films albanés reçaupèron ansin de còps d'acuelhs favorables dins de país occidentaus. En parallèl, amb l'autarquia creissenta dau país, lo nombre de films aumentèt per s'estabilizar entre 20 e 40 sortidas annualas.
En crisi après la mòrt d'Enver Hoxha, aqueu sistèma se fragmentèt dins leis ans 1990 en causa de la vetustat dei salas albanesas e de la disparicion deis estúdios nacionaus. Lo nombre de films a ansin considerablament demenit e lo renovelament es complicat en causa de l'estaca d'una partida de la populacion ai films ancians. De mai, lo finançament dei films es desenant dependent de l'ajuda internacionala. Pasmens, quauquei films albanés contunian de reçaupre d'acuelhs critics favorables dins lo monde.
