Ais, o dins lo registre formauAis de Provença (enfrancésAix e, dempuei 1932,Aix-en-Provence)[N 1], es una vila d'Occitània, enProvença, e foguèt la capitala dau comtat deProvença. Es lo centre dauPaís d'Ais e d’unterritòri de 36 comunas dins laMetropòli d'Ais-Marselha Provença. Segon la definicion de l’INSEE, Ais compausa ambMarselha la primieraaglomeracion d’Occitània. Administrativament, se situa dins lo departament deiBocas de Ròse (que ne foguèt lo primier capluec) e la region deProvença-Aups-Còsta d'Azur. Ais es escaissadal’Atenas dau Miegjorn (TDF) bòrd qu’es un grand centre d’activitats intellectualas e culturalas en Occitània. Es tanben escaissadala Nòbla Ciutat dei Còmtes de Provença[1] per de rasons istoricas.
Ais se situa de la vau deLar entre lo massís deVenturi (a l'èst), deTrevaressa (a l'oèst), de l'Estela (au sud) e deVitròla (au sud-oèst). Lo còr istoric èra installat a l'entorn d'una fònt gisclant dins un bacin de la vau. L'endrech èra localizat a 15-20 km de lamar Mediterranèa (au sud) e de l'estanh de Bèrra (a l'oèst). Es vesin deMarselha que se tròba a 20 km en direccion de lamar. Leis autrei vilas importantas deProvença son pus alunchadas : 25 km perSelon, 35 km perlo Martegue, 45 km perManòsca, 60-70 km perArle,Avinhon eTolon e 100 km perNiça.
Lo territòri d'Ais a una superficia de 186,08 km², çò qu'es relativament important per una comunaoccitana. Lei zònas situadas au nòrd e a l'èst son pus autas en causa de la preséncia deVenturi. L'altitud demenís vèrs l'oèst, mai aumenta tornarmai lòng dei limits èst e sud dau territòri comunau Leiròcas aflorantas datan principalament de la premiera mitat dauPaleogèn. Son mai que mai formadas decauquiers e d'argielas. Coma la màger part dau nòrd-èst deiBocas de Ròse, es somesa a unaactivitat sismica febla, mai pas inexistenta coma o mostrèt lotèrratrem de Lambesc en1909.
Au nivèu idrografic, lo territòri sextian es dominat perLar e perTòrsa. Lo premier es un fluvi costier de 83 km que s'escola de l'èst vèrs l'oèst e se gita dins l'estanh de Bèrra. Lo segond es un afluent dau premier. D'una longor de 8 km, s'escola principalament dau nòrd vèrs lo sud e se gita dinsLar au nivèu dei quartiers èst de l'aglomeracion. Lei dos rius an de regims mediterranèus, es a dire que lor debit es generalament feble (3,5 m3/s perLar a son embocadura). Pasmens, pòdon èsser a l'origina devengudas deis aigas fòrça violentas.
Lei poblamentspreïstorics d'Ais son mau coneguts. A l'arriba deiGrècs dins la region deMarselha, laProvença actuala èra restada per de pòblesceltoligurs. La data d'installacion deiLigurs es pas ben coneguda. Lei migracions cèltas comencèron probable entre900 e500 avC mai demorèron pauc nombrosas fins a300 avC[3].
L'oppidum d'Entremont es unoppidum tardiu, probablament fondat entre180 e170 avC, que foguèt lacapitala deiSallavis[4]. Aqueupòble, d'origina celtoligura, dominava la region e èra vengut lo centre d'unaconfederacion compausada de pòbles « vassaus » coma leisAvatics[5]. Lei rasons aguent permés la formacion d'aquel ensemblepolitic son mau conegudas mai la pressionmilitara deMassalia sus lei regions interioras deProvença es sovent avançada coma un factor primordiau[6]. L'aglomeracion se desvolopèt e sa superficia agantèt 3,5 ectaras vèrs150 avC. Èra protegida per unbarri poderós renforçat per detorres.
En125 avC,Massalia demandèt l'ajuda deRoma per luchar còntra leis incursions celtoliguras. En123 avC, unaarmada romana arribèt donc dins la region. Plaçada sota lo comandament daucònsolCaius Sextius Calvinus, comencèt la somission dei pòbles autoctòns. Aquelei combats s'acabèron per una victòria romana e per la destruccion de plusorsvilasfortificadas celtoligurs.Entremont foguèt ansin destruch en123 avC[7].
Après sa victòria còntra leiCeltoligurs, leiRomans fondèron decolonias per assegurar lo contraròtle de la region. Segon latradicion,Aquae Sextiae foguèt ansin la premiera colonia romana dins lo sud-èst deGàllia. Pasmens, lei circonstàncias de sa creacion son mau conegudas[8]. En particular, la localizacion precisa dau premier establiment roman es desconeguda. Dins aquò, segon logeografgrècEstrabon (vèrs60 avC -20 apC),Aquae Sextiae èra unapolis, es a dire unavila, e unaphoura, es a dire unagarnison[9]. La colonia èra donc una vila destinada a susvelhar una region encara pauc pacificada.
En102 avC, la region foguèt ansin tocada per l'incursion deisAmbrons e deiTeutons enEuròpa Occidentala. Pasmens, lei Romans i mandèron una armada, comandada perCaius Marius. Locombat decisiu se debanèt au pè deVenturi. S'acabèt per la destruccion deis envaïsseires, çò que permetèt ai Romans d'impausar son autoritat sus lo sud-èst deGàllia[10]. Aquela dominacion romana en Bassa Provença foguèt completada en49 avC per la presa deMassalia que perdiguèt son independéncia durant laguèrra civila entreCesar ePompèu.
Durant losègle I apC, Ais conoguèt un desvolopament important que li permetèt d'aquistar lei caracteristicas d'una vila romana importanta (barri,fòrum,teatre,tèrmas, etc.). La construccion d'unbarri, un obratge de prestigi a l'interès limitat durant lo periòde de lapax romana, illustra la fidelitat de la vila a l'emperaire. Loteatre èra tanben liat ai relacions entre la vila e l'emperaire car aviá un ròtle important dins loculte de l'emperaire. En parallèl, un important ret d'aquaductes foguèt bastit per alimentar la vila[11]. Aquò permetèt a Aquae Sextiae de venir lacapitala de la província de Narbonesa Segonda.
Lei tèrmas an un ròtle important dins lo patrimòni culturau de la vila. L'existéncia de seisaigas caudas èra coneguda per lei Romans car es mencionada per d'autors comaTit-Livi,Plini lo Vièlh òEstrabon. Pasmens, son utilizacion foguèt probable posteriora a aquela deis aigas deGlanum, una autra colonia romana importanta deProvença[12]. Uei, au mens tres vestigis de construccions idraulicas sextianas son sospichadas d'èsser de tèrmas anticas. Lo pus ancian se situa a proximitat de la fònt de l'Observança qu'alimenta desenant lei fònts dauCors Mirabèu. Lei dos autrei se tròban dins la carriera deis Estubas[13] e a l'emplaçament dei tèrmas actualas. Dins aquò, l'ensemble d'aquelei vestigis es fòrça reduch.
A partir dau sègle III, la populacion d'Aquae Sextiae – que demorèt la capitala de la Narbonesa Segonda – demeniguèt lentament. Aquò marquèt lo començament d'un periòde de declin relatiu que s'obsèrva egalament dins leis autrei vilas romanas de la region. D'ostaus foguèron abandonadas e leis infrastructuras publicas foguèron mens ben entretengudas. En particular, lo ret de conduchs venguèt pauc a pauc inoperant[14]. De monuments e de bastiments abandonats foguèron tanben utilizats comapeiriera[15].
En380, l'emperaireTeodòsi Ièr adoptèt locristianisme comareligion oficiala e enebiguèt lopaganisme. Per simplificar son organizacion, la Glèisa adoptèt una organizacion similara a aquela de l'Empèri. Ansin, l'evesque d'Ais recebèt lo títol de « metropolitan » de la Narbonesa Segonda. Pus tard, durant l'Edat Mejana, aqueu títol venguèt « arquevesque ». Pasmens, la Glèisa sextiana conoguèt un començament malaisat en causa de la concurréncia d'aquelei d'Arle e deMarselha[16]. La glèisa deNòstra Dòna de la Seds foguèt probable lo centre de la premiera comunautat crestiana de la ciutat. Assostava leirelíquias deMitre d'Ais, un santcatolic eortodòx dausègle V apC[17]. A la fin dau periòde roman, un grop episcopau foguèt bastit a l'emplaçament actuau de laCatedrala Sant Sauvador d'Ais de Provença[18].
Après l'afondrament de l'Empèri Roman d'Occident, Ais intrèt dins un lòng periòde de declin. D'efiech, foguèt largament pilhada durant leiGrandeis Invasions :Visigòts en476,Ostrogòts en508 eFrancs en536[19]. Durant leisègles seguents, foguèt encara pilhada per leiLombards e, mai d'un còp, per leiSarrasins. Aquò durèt fins a l'expulsion deiSarrasins en defòra deProvença a la fin dausègle X. L'amplor dei destruccions es mau coneguda mai plusorscronicaires senhalèron de degalhs importants[20]. De mai, la ret idraulica que permetiá d'alimentar la vila foguèt destrucha.
Ausègle VIII, durant loperiòde carolingian, la màger part de la vila foguèt abandonada e l'abitat se fragmentèt. Pauc a pauc, tres borgs distints se formèron : laVila dei Torres, loborg Sant-Sauvador e la vila comtala[19]. Lei tres vilas èran fortificadas mai laVila dei Torres foguèt pilhada mai d'un còp. Declinèt lentament e foguèt abandonada ausègle XIV per venir unapeiriera giganta[19][21]. En revènge, lei dos autrei borgs se desvolopèron pauc a cha pauc[22].
La renaissença d'Ais coma vila importanta enProvença comencèt en1189. D'efiech, aquela annada, leicòmtes de Provença decidèron d'establir son luòc de residéncia dins la vila. Aquò li donètde facto l'estatut de « capitala » de la region. Lo rèine deRamon Berenguier V de Provença (1209-1255) aguèt un ròtle major dins aqueu procès car organizèt lei basas d'unEstat medievau modèrne[23]. Ansin, en despiech dei crisis que toquèronProvença durant lei sègles XIII e XIV, lo Comtat gardèt una certana coësion. En1357, lei fortificacions d'Ais foguèron restauradas e modernizadas[24].
En1382, Ais foguèt a la tèsta de l'aliança dei vilas que s'opausavan a la dinastia angevina. Pasmens, aprèscinc ans de guèrra, aquela coalicion deguèt acceptar la presa dau poder perLoís II d'Anjau[25] mai Ais gardèt son ròtle politic. Durant lo rèine deRainier lo Bòn (1434-1480), la vila conoguèt un periòde fast e venguèt un centre intellectuau e culturau de remarca[26].
Durant lo sègle seguent, la vila venguèt un centrecatolic durant leiGuèrras de religion. Se revoutèt regularament còntra lei governadors jutjats tròp favorables auprotestantisme. Per exemple, aquò èra lo cas durant lo passatge dau rèiCarles IX (1564-1566) que restabliguèt l'òrdre[27]. Dins aquò, la situacion s'agravèt amb la perseguida dau conflicte. En octòbre de1590, loduc de Savòia prenguèt lo contraròtle de la vila au nom de laLiga[28]. En respònsa,Enric IV (1589-1610) creèt un parlament rivau que foguèt installat aPertús[29]. Pasmens, un còp de mai, Ais tornèt trobar sei prerogativas a la fin deiGuèrras de religion.
Pendent lo sègle XVII, Ais demorèt globlament fidèla au rèi deFrança coma o mòstran lei visitas deLoís XIII en1622 e deLoís XIV en1660. En1685, après lo restablimentLoís XIV, grèvamentmalaut, un mes de fèsta foguèt organizada per leis autoritats. Dins aquò, en1630, la vila se revoutèt còntra la decision daucardenau de Richelieu de retirar la collècta e la repariticion deisimpòsts auParlament de Provença. DichaRevòuta dei Cascavèus, l'insureccion necessitèt lo mandadís d'una armada de 6 000 òmes. LoParlament gardèt sei prerogativas, mai Ais foguèt condamnada a pagar una emenda importanta (1,5 milions de liuras)[30].
En1645, l'arquevesqueMiquèu Mazarin decidèt de fondar un quartier novèu au sud de la vila per l'adaptar ais evolucions demograficas dau periòde. L'autorizacion de destrurre lobarri li foguèt donada en1646 e lei trabalhs durèron plusors annadas. Menèron a la construccion d'un quartier caracteristic de l'arquitectura dei sègles XVII e XVIII e la creacion daucors Mirabèu – que prenguèt son nom actuau en1876 – a l'emplaçament dau barri ancian[31].
En parallèl, lei captaus de la vila, especialament lei membres dau Parlament, comencèron de construrre de bastidas dins lo relarg de la vila. Aquò entraïnèt lo desvolopament e la modernizacion dei borgadas. Lo fenomèn s'accelerèt amb lei trabalhs dauquartier Mazarin.
Lo periòde de laRevolucion Francesa aguèt una gròssa importància dins lo desvolopament dau caractèr actuau d'Ais. D'efiech, vila de lanoblesa e dauclergatprovençau, la ciutat foguèt gaire favorabla ais idèas revolucionàrias pus radicalas. En particular, la disparicion deis institucions tradicionalas suscitèt una viva oposicion de part deis elèits, resumida per lo discors de l'avocatJoan Josèu Pèire Pascalis (1732-1790). Tre decembre de1790, sei posicions reialistas entraïnèron d'esmogudas popularas que menèron a son execucion per d'insurgents[32]. Puei, lo 22 d'aost de1792, una incursionmarselhesa destruguèt una partida de la comuna[33]. Enfin, lo 13 de mai de1794, de reialistas deicompanhiás de Jèsus executèron 26 jacobins dins la vila[34].
Ansin, en despiech dau ròtle centrau jogat per locòmte de Mirabèu, Ais perdiguèt fòrça abitants durant lo periòde revolucionari[35]. En1800, perdiguèt tanben sa plaçapolitica enProvença quandMarselha foguèt chausida per venir laprefectura deiBocas de Ròse. Dins aquò, gardèt son ròtlejudiciari, intellectuau e culturau amb la conservacion de la cort d'apèu, deis assisas, de l'universitat e dau sèti de l'arquevescat. Lo mantenement d'aqueleis institucions donèron pauc a pauc son caractèr elitista a la vila durant lo lòng periòde d'estagnacion dau sègle XIX.
De laRevolucion Francesa au començament de l'entre doas guèrras, Ais conoguèt un lòng periòde d'estagnacion que foguèt a l'origina dau subrenom de « Bèla endormida » donada a la vila dins certanei tèxtes. D'efiech, de1800 a1921, la populacion aumenta lentament per passar de 21 000 a 30 000 abitants. La vila foguèt tanben ignorada durant la construccion daucamin de fèrre entreParís eMarselha. Lo premier camin de fèrre sextian, entre Ais eMairarga, intrèt en servici en1870. Sèt ans pus tard, foguèt inaugurada la premiera linha entre Ais eMarselha. Aquò permetèt a Ais de gardar sei relacionscomercialas amb la vau deDurença. En revènge, la linha entreParís eMarselha permetèt a la Ciutat Focèa de desvolopar son influéncia en certaneis endrechs de la vau deLar[36].
Pasmens, lo periòde de la « Bèla endormida » es pas unicament una epòca d'estagnacion. Entre1848 e1874, lobarri foguèt destruch per facilitar lei comunicacions[37]. De trabalhs d'embeliment de la vila aguèron tanben luòc amb l'amainatjament dauCors Mirabèu e de laPlaça de la Rotonda. Enfin, a la fin dau sègle XIX e au començament dau sègle XX, Ais tenguèt un ròtle culturau important amb de personalitats comaÉmile Zola (1840-1902) e dePau Cesana (1839-1906).
L'integracion dins lo desvolopament industriau de Provença
Dins leisans 1960-1970, leiBocas de Ròse foguèt l'objècte d'una importanta politica de desvolopament amb la creacion de lazòna industriala de Fòs e dau centre d'estudis nuclears deCadaracha. Lotorisme se desvolopèt tanben dins la region. Ais foguèt un beneficiari important d'aquelei transformacions. Sa populacion totala passèt de 67 943 abitants en1962 a 147 478 en2021 e plusors zònas industrialas s'implantèron dirèctament sus lo territòri de la comuna. De mai, demorèt lo sèti de plusors universitats e escòlas superioras coma l'IEP d'Ais ò leisArts e Mestiers. Aquela integracion dins lo desvolopament industriau de Provença permetèt a la vila de demorar un centre intellectuau, culturau e economic important enProvença.
Un descopatge cantonau novèu, en febrier de2003, devesiguèt la vila en quatre cantons, mai foguèt anullat per la decision dau Conseu d'Estat de genier de2004.
Lo descopatge de 2015 devesiguèt Ais en dos cantons:
Industria electronica, mercats, artisanats, torisme, Festenau de Musica Lirica. Especialitats: calissons d'Ais, confiments, pichons pans sextians, sopa amb lo pisto, dòba provençala.
(fr)Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008.
(fr) Jean Boyer,Architecture et urbanisme à Aix-en-Provence aux XVIIe et XVIIIe siècles – Du cours à carrosses au cours Mirabeau, Ville d'Aix-en-Provence, 2004.
(fr) Pierre Miquel,Les Guerres de Religion, Fayard, 1980, p. 254.
(fr) F. Mocci e N. Nin (dir.),Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006.
↑(fr)Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 20.
↑(fr) Patrice Arcelin, « Avant Aquæ Sextiæ, l'oppidum d'Entremont » dins F. Mocci e N. Nin (dir.)Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 125.
↑Certaneis autors contèstan l'existéncia de la confederacion sallavi. Per exemple, es lo cas de Patrick Thollard que pensa que leis autorslatins, a l'origina dei descripcionsgeograficas utilizadas per afiermar l'existéncia de la confederacion, son endecadas d'errors. En particular, fòrça autors aurián confondut lei noms dei pòbles supausats « vassaus » amb de noms d'aglomeracions (La Gaule selon Strabon : du texte à l'archéologie).
↑(fr) Florence Verdin, « Les Salyens : faciès culturels et populations »,Documents d'Archéologie Méridionale, 1998, pp. 27-36.
↑Pasmens, de recèrcasarqueologicas semblan nuançar aqueu racòntetradicionau. D'efiech, la destruccion militara de l'oppidum paréis puslèu se situar entre110 e90 avC.Entremont subrevisquèt donc probable a la desfacha sallavi còntraCaius Sextius Calvinus. Plaçada dins l'orbita d'Aquæ Sextiæ, foguèt pauc a pauc abandonada per sa populacion au començament dausègle I avC (J. Gascou,Inscriptions latines de Narbonnaise, t. 3 : « Aix-en-Provence », éd. CNRS, 1995, p. 24.).
↑Cassiodor ne'n publiquèt un racònte fòrça precís mai son tèxte foguèt escrich ausègle VI apC, siá 700 ans après leis eveniments. Es donc pas considerat coma una fònt fisabla per leisistorians.
↑(fr) Patrice Arcelin, « Avant Aquae Sextiae, l'oppidum d'Entremont », dins F. Mocci, N. Nin (dir.),Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 173.
↑Durant la batalha, lei Romans foguèron ajudats per d'auxiliars ligurs, çò que mòstra l'acceptacion de la dominacion de Roma per aquelei pòbles.
↑(fr)Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 34.
↑(fr) Pierre Gros,La France gallo-romaine, Nathan, 1991, p 106.
↑Aquelei vestigis son benlèu lei rèstas d'una cistèrna (Jean-Paul Cléberg,Provence antique, t. II, Robert Lafont, 1970, p. 145).
↑(fr) F. Mocci, N. Nin (dir.),Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 178.
↑(fr) F. Mocci, N. Nin (dir.),Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 179.
↑(fr)Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 41.
↑(fr) Jean Pourrière,Saint Mitre d'Aix et saint Demetrius de Périnthe, Imprimerie Chantenay, 1953.
↑(fr) F. Mocci, N. Nin (dir.),Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 180.
↑19,019,1 et19,2(fr)Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 42.
↑(fr) Pierre-Joseph de Haitze,Histoire de la ville d'Aix capitale de la Provence, t. 1, Makaire, 1880-1892, p. 113.
↑(fr) F. Mocci, N. Nin (dir.),Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 255.
↑(fr)Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 43.
↑(fr) Thierry Pécout, Raymond Bérenger V : l'invention de la Provence, Paris, Éditions Perrin, 2004.
↑(fr) Jean-Pierre Leguay,Les catastrophes au Moyen Age, J.-P. Gisserot, coll. « Les classiques Gisserot de l'histoire », 2005, p. 39.
↑(fr) Geneviève Xhayet, « Partisans et adversaires de Louis d'Anjou pendant la guerre de l'Union d'Aix », Provence historique, Fédération historique de Provence, v. 40, n° 162, 1990, pp. 404-409.
↑(fr) Pierre Miquel,Les Guerres de Religion, Fayard, 1980, p. 254.
↑(fr) Pierre Miquel,Les Guerres de Religion, Fayard, 1980, pp. 373-374.
↑(fr) Pierre Miquel,Les Guerres de Religion, Fayard, 1980, p. 367.
↑(fr) Henri Grégoire,« Les impôts en Provence avant la Révolution »,Bulletin de l'Académie Du Var, vol. 50-51, 1882, pp. 82-84.
↑(fr) Jean Boyer,Architecture et urbanisme à Aix-en-Provence aux XVIIe et XVIIIe siècles – Du cours à carrosses au cours Mirabeau, Ville d'Aix-en-Provence, 2004.
↑(fr) Charles de Ribbe,Pascalis : Étude sur la fin de la Constitution provençale, 1787-1790, Dentu, 1854, pp. 282-286.
↑(fr) Jules Charles-Roux,Aix-en-Provence, 1907, reed. Marcel Petit, coll. « Culture provençale et méridionale », 1984, pp. 49-50.
↑(fr) Albert Ceccarelli,La Révolution à l’Isle sur la Sorgue et en Vaucluse, Éditions Scriba, 1989, p. 89.
↑(fr)Deux siècles d'Aix-en-Provence. 1808-2008, Académie d'Aix éditions, 2008, pp. 11-13.
↑(fr) Philippe Vaudour, « Espace communal et pouvoirs municipaux à Aix-en-Provence de 1857 à 1930 »,Varia, 2000, pp. 85-96.
↑(fr) Philippe Vaudour,Aix-en-Provence 1850-1950 Les faux-semblants de l'immobilisme, Publications de l'Université de Provence, coll. "le temps de l'histoire", 2010, p. 27.
.svg)
.jpg){kind=link}