195-202 : après lo sostèn part a l'armada dePescennius Niger,Septimi Sever comencèt una guèrra novèla entre Romans e Parts. Lei premiers prenguèron pauc a pauc l'avantatge e ocupèronNisibe (195) eCtesifont (197). La patz foguèt restablida en202 amb un acòrdi favorable ai Romans. Dins aquò, lei Parts demorèron una poissança importanta dins la region. 208 :batalha dau Bauç Roge e revirada d'una campanha militara chinesa menada per logenerauCao Cao còntra lei senhors dau sud de l'Empèri que se consideravande facto coma independents. Dins lei fachs, loFluvi Jaune venguèt la frontiera entre un nòrd dirigit perCao Cao e un sud dirigits per lei senhors Wu e Shu (→220). 211 : dins l'Empèri Roman,mòrt de l'emperaireSeptimi Sever que foguèt remplaçat per sei fiusCaracalla eGeta. Pasmens, lo premier capitèt rapidament d'assassinar lo segond. Lo rèine deSeptimi Sever veguèt un renfòrçament de l'aspècte monarquic de l'Empèri. 212 : edicte deCaracalla qu'estendiguèt l'estatut de ciutadan roman a totei leis òmes liures de l'Empèri Roman. 216 : començament d'una guèrra novèla entre Romans e Parts a prepaus d'Armenia. De negociacions rapidas permetèron de restablir la patz amb un maridatge entreCaracalla e una filha dau rèiArtaban V. Pasmens, durant la ceremònia, l'emperaire roman ordonèt a sei soudats de chaplar lei Parts.Artaban capitèt de s'escapar e la guèrra reprenguèt. 217-218 : assassinat deCaracalla a l'iniciativa dau prefècteMacrin que se proclamèt emperaire. Pasmens, per estabilizar son poder, negocièt un tractat de patz fòrça favorable ai Parts. Vengut impopular, foguèt tuat per sei soudats.Elagàbal venguèt emperaire sota la direccion de sa maire e de sa grand (→222).
220 : enChina, mòrt dau generauCao Cao que foguèt remplaçat per son fiuCao Pi coma cap vertadier de l'Empèri. Aqueu darrier reversèt l'emperaireHan Xiandi e se proclamèt emperaire. Aquò marquèt la fin de ladinastia Han e lo començament dauPeriòde dei Tres Reiaumes. D'efiech, China foguèt devesida entre lei reiaumes deWei au nòrd (format perCao Pi), deShu au sud-oèst (fondat perLiu Bei) e deWu au sud-èst (fondat perSun Quan). 222 : assassinat de l'emperaire romanElagàbal per sagarda personala. Foguèt remplaçat perSever Alexandre que menèt una politica prudenta de redreiçament economic. 222 : dins loreiaume de Wei, mòrt deLiu Bei que foguèt remplaçat per son fiuLiu Shan. Incapable de dirigir son estat, ne laissèt la direccion a de ministres relativament eficaç e competents comaZhuge Liang.
235 : assaiant de negociar la fin d'un conflicte amb leisAlamans, l'emperaireSever Alexandre foguèt assassinat per sei tropas e remplaçat perMaximin. Aquò marquèt lo començament d'unlòng periòde d'instabilitat politic dins l'Empèri Roman que veguèt 21 emperaires legitims e plusors desenaus usurpators se batre per contraròtlar l'Estat fins a l'aveniment deDioclecian (→284). 235-236 : temptativa d'invasions germanicas lòng dei frontieras deRen e deDanubi. 238 : dins l'Empèri Roman, assassinat de l'emperaireMaximin. Après un periòde caotic, foguèt remplaçat perGordian III (→244). 239 : enWei, mòrt dau rèiCao Rui. Foguèt remplaçat per un enfant de 8 ans,Cao Fang, plaçat sota la regéncia dau generauSima Yi e dau ministreCao Shuang. Lo segond capitèt rapidament de marginalizar lo premier (→249). 241 : decès d'Ardashir Ièr, fondator de l'Empèri Sassanida. Foguèt remplaçat per son fiuShapur Ièr. 244 : mòrt, dins de circonstàncias desconegudas, de l'emperaire romanGordian III. Foguèt remplaçat perFelip l'Arabi (→248). 245 : dins lo reiaume chinés deShu, mòrt dau ministreJiang Wan que dirigissiá leis afaires dau país. Foguèt remplaçat perFei Yi. 248 : acòrdi entre leiGòts, leiVandals e leiSarmats per menar d'incursions regularas còntra lei províncias frontalieras romanas (→251 e271). 248-249 : après d'aumentacions importantas deisimpòsts, l'emperaire romanFelip l'Arabi deguèt faciar una tiera de revòutas e plusors generaus se proclamèron emperaire. Foguèt tuat durant una batalha còntra lei tropas dau generauDeci que lo remplacèt coma emperaire (→251). 249 : enWei, còp d'Estat dau generauSima Yi que capitèt d'eliminarCao Shuang e una partida dau clan Cao. Laissèt nominalament lo poder au rèiCao Fang mai venguèt lo cap vertadier dau reiaume. v. 250 : enMesoamerica, fin dau periòde protoclassic maia. Acabament dau procès de declin ò d'abandon de plusors sites majors dau periòde preclassic comaCerros,El Mirador òKomchén. En revènge,Tikal contunièt de se renfòrçar per venir la ciutat-estat pus poderosa de la region. Pasmens, son primat foguèt rapidament contestat per d'autrei vilas comaCalakmul,Uaxactun,Caracol eNaranjo. Aqueu cambiament marca lo començament dau periòde classic de lacivilizacion maia. 251 : enWei, mòrt dau generauSima Yi que foguèt remplaçat per sei fiusSima Shi eSima Zhao coma caps vertadiers dau reiaume (→255 e257). 251-253 : mòrt de l'emperaire romanDeci durant un combat còntra una incursion deiGòts. Sa succession foguèt malaisada amb la mòrt rapida de plusors emperaires (Trebonian Gal,Hostilian,Volusian,Emilian). La situacion s'estabilizèt en253 amb l'usurpacion dau poder capitada per lo generauValerian. Aqueu darrier reorganizèt la defensa de l'Empèri que venguèt l'element centrau de sa politica. Per aquò, partejèt lo poder amb son fiuGallien (→260). 252-264 : enWu, mòrt dau rèiSun Quan. Sa disparicion entraïnèt un periòde de trèbols intèrnes que durèron fins au coronament deSun Hao. Pasmens, lo reiaume retrobèt jamai sa poissança e lo poder passèt entre lei mans de l'aristocracia auta. 253 : assassinat deFei Wi qu'èrade facto lo cap daureiaume de Shu. Foguèt remplaçat per lo generauJiang Wei. Pasmens, aqueu darrier èra a combatre lòng dei frontieras e son alunchament permetèt a l'eunucHuang Hao, fòrça corromput, d'estendre son influéncia. 255 : enWei, revirada d'unarevòuta còntra la regéncia dirigida per lo clan Sima. 255-256 : enChina, importanta desfacha deShu còntraWei. Roïnèt lo reiaume e permetèt pas au generauJiang Wei de mantenir de tropas importantas lòng dei frontieras (→263). 257 : enWei, revirada d'una novèla revòutacòntra la regéncia dirigida per lo clan Sima. Accelerèt lo declin de la dinastia Wei que perdiguèt totei sei poders au profiech de sei regents (→260). 260 :batalha d'Edessa entre Romans e Sassanidas. S'acabèt per una victòria dei Sassanidas deShapur Ièr que capturèron l'emperaireValerian e de miliers de presoniers. Pasmens, mau capitèron d'esplechar aqueu succès car lei generaus romans dei províncias orientalas capitèron de defendre la frontiera ganhat un combat decisiu en261. En revènge, aquela disparicion sobda de l'autoritat suprèma entraïnèt lo partiment de l'Empèri Roman entre tres « empèris » dirigits perPostumus a l'oèst,Gallien au centre eOdenat a l'èst. 260 enWei, revirada d'un còp d'Estat menat per l'emperaire fantòcheCao Mao per restaurar son poder. Arrestat perSima Zhao, foguèt executat e remplaçat perCao Huan (→266). 263 : enChina, invasion e annexion deShu perWei. L'an seguent, lei generausZhong Hui eJiang Wei organizèron una insureccion militara per restaurar l'independéncia dau reiaume e reversar lo clan Sima mai foguèron tuats per lei sieunas tropas. 265 : enWei, mòrt dau generauSima Zhao que foguèt remplaçat perSima Yan. 266 : enWei, destitucion dau darrier emperaire Cao per lo generauSima Yan. Aqueu darrier fondèt ladinastia dei Jin occidentaus. 267 : assassinat dau generau romanOdenat. Sa femna,Zenobia, prenguèt lo contraròtle de seis armadas e comencèt la conquista d'un estat pròpri enOrient (→273). 268 : assassinat de l'emperaireGallien. Durant son rèine, foguèt incapable de sometre lei rebèlsPostumus eOdenat mai capitèt de reorganizar l'armada romana, especialament lacavalariá, per li donar mai de soplesa. Foguèt remplaçat perClaudi II lo Gotic (→270). 269 : assassinat dau generauPostumus, cap d'un « Empèri dei Gàllias » format de regions occidentalas de l'Empèri Roman, per sei soudats. Foguèt remplaçat perTetricus (→274). 270 : dins l'Empèri Roman, mòrt de l'emperaireClaudi II lo Gotic tuat per una epidemia. Foguèt remplaçat per lo generauAurelian.
271 : importanta victòria de l'emperaire romanAurelian còntra leiGòts e leiVandals que deguèron arrestar seis incursions e liurar de cavaliers per lei tropas auxiliaras romanas (→248). En cambi, lei Vandals recebèron lo drech de s'installar dins certanei regions de l'Empèri. 271 : revirada d'una ataca deWu còntra leiJin (→280). 272 : mòrt deShapur Ièr que foguèt remplaçat per son fiuHormidz Ièr. 273 : desfacha deZenobia e presa dePalmira per lei fòrças d'Aurelian. Aquò marquèt la restauracion de l'unitat dei províncias orientalas de l'Empèri Roman. 274 : abdicacion deTetricus. Aquò marquèt la reintegracion deGàllia dins l'Empèri Roman après la secession daugenerauPostumus (→260). 275 : abandon de la província deDàcia per lei Romans en causa de la pression dei pòbles barbars locaus e de l'agotament dei minas d'aur de la region. 275 : assassinat de l'emperaireAurelian. Après plusors rèines brèus, foguèt remplaçat perProbus. 276-279 : temptativas d'invasions deGàllia per leiFrancs e leisAlamans. Pasmens, lei legions romanas capitèron de resistir. 280-281 : conquista deWu per lei tropas dau reiaumeJin. Aquò marquèt la reunificacion dau país e la fin dauPeriòde dei Tres Reiaumes. 282 : assassinat de l'emepraire romanProbus per un grop de soudats. Sa mòrt marquèt lo començament d'una guèrra civila marcada per de rèines brèus e de temptativas nombrosas d'usurpacion dau poder (→284). 283 : pilhatge deCtesifont, capitala de laPèrsiaSassanida, per lei legions romanas d'Orient. 284 : dins l'Empèri Roman, presa dau poder perDioclecian (→285). 285-286 : per estabilizar l'Empèri Roman e melhorar sa defensa,Dioclecian creèt un sistèma novèu amb dos emperaires e dos coemperaires (Tetrarquia). Aquò permetèt de restaurar lapatz dins lei províncias e d'arrestar lei guèrras civilas de succession fins au començament dau sègle seguent. Prefigura la division definitiva de l'Empèri decidida pus tard perConstantin. 290 : enChina, mòrt de l'emperaireSima Yan que foguèt remplaçat per son fiuJin Huidi. Handicapat mentau, foguèt plaçat sota lo contraròtle d'una regéncia formada per de princes imperiaus e per sa maire (→291).
291-301 : premiera partida de laGuèrra deis Uech Princes enChina entre divèrsei princes dau clan Sima, la maire de l'emperaireJin Huidi, lo coregentYang Jun e divèrsei ministres. Durant aqueu periòde, lei conflictes demorèron pasmens limitats a la cort imperiala. Minèron pauc a pauc lo poder mai lo país gardèt una estabilitat aparenta (→301). 296-297 : ensemble de reformas importantas dins l'Empèri Roman amb la creacion de províncias novèlas, l'aumentacion deis efectius militars (fins a 390 000 òmes) e lo renfòrçament dei frontieras e deifortificacions (limes, generalizacion deibarris...). 297-298 :patz de Nisibis entre Romans e Sassanidas. Batuts, lei Sassanidas deguèron abandonar cinc províncias a l'èst de Tigre e renonciar a seis ambicions enArmenia. Lei dos camps fixèron la durada dau tractat a 40 ans (→337).
.png)
