1910 : enMexic, arrestacion deFrancisco Madero que menaçava la reeleccion dePorfiori Diáz. Pasmens, aquò entraïnèt una multiplicacion deis insureccions e l'afondrament dau govèrn centrau marcant lo començament d'un lòng conflicte intèrne. 1911 : enMexic, abandon dau poder perPorfirio Diaz. Son rivau principau,Francisco Madero, trobèt alora d'aliats au sen dau movement revolucionari mexican comaPancho Villa òEmiliano Zapata e organizèt lèu una revòuta dei províncias meridionalas. I installèt ungovèrn provisòri e capitèt de negociar un acòrd amb lo grop deicientificos — un grop de tecnocratas partisans d'un regime centralizat amb un partit unic destinat a enquadrar lei practicas diferentas dau periòde Diáz — e lo desarmament de seis aliats. Una eleccion foguèt organizada que li permetèt de venir president. Pasmens, en causa de l'afondrament dau sistèma Diáz, lo poder de l'Estat demorèt feble e lei trèbols contunièron. 1912 : enMexic, revòuta d'Emiliano Zapata còntra lo govèrn deFrancisco Madero. La causa d'aqueu conflicte foguèt la lentor de l'aplicacion dei reformas agricòlas. 1913 : enNorvègia, adopcion d'unalèi d'extension ai fremas dau drech de vòte e de candidatura ais eleccions (7 de junh). 1913 : perseguida de laRevolucion Mexicana amb uncòp d'estat organizat per leicientificos que mau capitèt (9 - 18 de febrier de1913). LogenerauVictoriano Huerta aprofichèt lo caòs per prendre lo poder. Lo presidentFrancisco Madero foguèt assassinat e Huerta s'alièt aicientificos subrevivents e aisEstats Units d'America per se proclamar president. Pasmens, dins lo rèsta dau país, lei combats entre fòrças governamentalas e insureccions rivalas contunièron.
Títol dauNew York Times après l'assassinat dau prince eiretier d'Àustria-Ongria.
1914 : assassinat dau prince eiretier d'Àustria-Ongria per unnacionalista sèrbe (28 de junh). Decidits a sometreSerbia, leis Austrians mandèron un ultimatum aBelgrad per exigir de participar a l'enquista e per obtenir de sancions duras còntra lei foncionaris sostenent lo terrorisme paneslau. Sostenguda perRussia,Serbia refusèt, çò qu'entraïnèt una declaracion de guèrra. En causa deis alianças entre país europèus, aquò entraïnèt una guèrra generalizada opausant dos blòts centrats a l'entorn de l'Ententuda (França,Russia,Reiaume Unit,Serbia eBelgica) e de la Tripla Aliança (Alemanha eÀustria-Ongria). Lei combats comencèron en aost e tre novembre, l'Empèri Otoman jonhèt leis Empèris Centraus. En revènge,Itàlia chausiguèt de demorar neutra.
1914 : sus lo frònt de l'Oèst, leis Alemands capitèron de blocar leis atacas francesas còntraAlsàcia eLorena. De son caire, passèron perBelgica per assaiar d'enceuclar l'armada francesa e de menaçarParís. Pasmens, la manòbra se turtèt a la resisténcia bèlga e a problemas de comunicacion. Lei Francés poguèron ansin organizar una importanta còntra-ataca (batalha de Marna) e rebutar l'invasion de son territòri. Puei, lei dos camps assaièron sensa succès de desbordar per l'oèst entraïnant l'extension dei combats fins a laMar dau Nòrd. Fin finala, amb l'arribada de l'ivèrn, lei doas armadas, escagassadas, cavèron un ret de trencadas per tenir sei posicions. Dins lei dos camps, lei pèrdas agantèron de nivèus sensa precedents (227 000 Francés tuats, bleçats ò dispareguts durant lei sièis de labatalha de Marna còntra 256 000 Alemands).
Soudats sèrbes marchant en direccion dau frònt en 1914.
1914 : sus lo frònt orientau, lei Rus enregistrèron un succès fòrça importanta a labatalha de Lemberg onte leis Austrians perdiguèron 430 000 òmes (còntra 255 000 Rus). En revènge, après quauqueis avançadas inicialas, foguèron durament batuts per leisAlemands a labatalha de Tanneberg (170 000 òmes perduts). Après aquela desfacha, deguèron se retirar sus la partida nòrd dau frònt. 1914 : dins leiBalcans, leis Austrians ataquèron lei Sèrbes mai se turtèron a una resisténcia acarnada. Ansin, l'ofensiva austriana foguèt finalament arrestada eBelgrad represa perSerbia. 1915 : enMexic, perseguida de la guèrra civila. En abriu de 1915,Obregón capitèt de desfaire Villa e Zapata perdiguèt definitivament lo contraròtle deMexico. Après aquelei victòrias, lo govèrn de Carranza foguèt finalament reconegut per leis Estats Units dins lo corrent de setembre. Aquò permetèt pauc a pauc d'estabilizar la situacion politica dau país mai de combats importants contunièron fins a1919-1920.
1915 : sus lo frònt occidentau, leis Alemands adoptèron una estrategia defensiva per concentrar seis esfòrç còntraRussia. Aquò permetèt aiFrancés, pauc a pauc sostenguts per l'arribada d'un nombre important de tropas britanicas, d'organizar d'ofensivas en mai e setembre. Pasmens, maugrat de pèrdas importantas, mau capitèron de rompre lei linhas alemandas. 1915 : sus lo frònt orientau, leis Alemands assaièron d'anientar l'armada russa amb una tiera d'ofensivas que li permetèron de prendreVarsòvia (aost). Dins aquò, maugrat la pèrda de la mitat dei fòrças engatjadas,Russia capitèt d'estabilizar lo frònt e de reformar sei fòrças.
1915 : enOrient Mejan, lei Francés e lei Britanics assaièron d'ocupar lei Destrechs eConstantinòble per ajudar lei Rus. Pasmens, se turtèron a una resisténcia turca ben organizada e mau capitèron de passar leiDardanèls. Après divèrseis atacas arrestadas, se retirèron de l'endrech en genier de1916. 1915 : intrada en guèrra d'Itàlia dins lo camp de l'Entenduda qu'acceptèt de li cedir lei regions pobladas d'Italians dins lei Balcans a l'eissida de la guèrra. Dins lei fachs, leis Austrians capitèron d'utilizar leisAups per blocar leis Italians. 1915 : intrada en guèrra deBulgaria dins lo camp deis Empèris Centraus. Aquò entraïnèt l'afondrament de la resisténcia sèrba. Dins aquò, lei rèstas de l'armada sèrba capitèron de s'enfugir vèrs laMar Adriatica onte foguèron evacuats per de naviris francés e britanics. 1915 : enMesopotamia, revirada d'una campanha britanica menada vèrsBagdad. D'efiech, un importantcòrs expedicionari foguèt enceuclat e destruch per lei Turcs ausètge de Kut-el-Amara.
Paisatge lunar dins lo sector dau fòrt de Douaumont après labatalha de Verdun.
1916 : sus lo frònt francés, lei dos camps assaièron d'organizar d'atacas d'amplor. Per leis Alemands, l'objectiu foguèt d'atacar la fortalesa de Verdun onte la resisténcia francesa èra malaisada d'organizar. Pasmens, se turtèron a una resisténcia acarnada, sostenguda per unaartilhariá nombrosa. Aquò entraïnèt una batalha saunosa que s'acabèt per un succès defensiu francés e la mòrt de 163 000 soudats francés e de 143 000 militars alemands. Pus, au nòrd, lei Britanicsataquèron lòng de Soma, ajudats per lei Francés. En despiech de quauqueis avançadas, aquela ofensiva permetèt pas de rompre lo frònt. En revènge, entraïnèt la mòrt d'au mens 206 000 Britanics, de 63 000 Francés e de 170 000 Alemands.
1916 : sus lo frònt de l'Èst, lei Rus, après sei reviradas de l'annada precedenta, aprofichèron sa reorganizacion per tornar atacar. L'ofensiva Brussilov li permetèt ansin d'eliminar 500 000 adversaris e de menaçar lei frontieras austrianas. Pasmens, leis Alemands capitèron de leis arrestar gràcias au mandadís de renfòrç importants. De mai, la batalha entraïnèt de pèrdas considerablas dins lei dos camps (aperaquí 1 000 000 de Rus e 1 300 000 d'Austroalemands). La fin de l'annada foguèt marcada per l'intrada en guèrra deRomania dins lo camp de l'Entenduda. Dins aquò, lo país foguèron rapidament batut e la màger part de son territòri ocupat. Lei Rus deguèron i mandar de renfòrç per estabilizar un frònt defensiu.
1916 : temptativa de la flòta alemanda d'atacar una partida de la marina britanica. Pasmens, lei Britanics descubriguèron la manòbra alemanda e mandèron la quasi totalitat de sa flòta. Aquò entraïnèt una importanta navala que s'acabèt per una victòria estrategica britanica maugrat de pèrdas importantas. D'efiech, après aqueu combat,Berlin decidèt de laissar sei naviris dins sei pòrts e de se concentrar sus la guèrrasosmarina.
1917 : sus lo frònt occidentau, leis armadas francesas e britanicas organizèron plusors atacas. Per lei Francés, lei resultats foguèron catastroficas amb una desfacha saunosa auCamin dei Damas qu'entraïnèt una crisi prefonda amb una multiplicacion deimutinariás. Per lei Britanics, lei resultats foguèron pus positius mai leis Alemands capitèron de resistir.
1917 : enItàlia, leisAlemands ataquèron dins leimontanhas per susprendre lagarnison de Caporetto e rompre lo frònt. Leis Italians perdiguèron 300 000 òmes durant lor retirada avans d'estabilizar lo frònt gràcias a l'arribada de renfòrç francobritanics.
1917 : sus lo frònt rus, leis armadas russas intrèron dins una crisi prefonda en causa de pèrdas grèvas e de problemas d'avitalhament tant per lei soudats que per lei civius. Aquò entraïnèt de trèbols grèus (manifestacions, grèvas,mutinariás...) e lo tsarNicolau II foguèt obligat d'abdicar (15 de març). Un govèrn provisòri assaièt de perseguir la guèrra e de realizar de reformas liberalas. Pasmens, la situacion militara se desgradèt rapidament entraïnant l'avançada deis Alemands e deis Austrians sus la totalitat dau frònt (presa deRiga en setembre). 1917 : enOrient Mejan, leisOtomans ataquèron en direccion d'Egipte. Pasmens, foguèron arrestats e obligats de se retirar en abandonantGaza eJerusalèm. En parallèl, perdiguèron egalamentBagdad. 1917 : en causa de l'intensificacion de la guèrra sosmarina, leisEstats Units d'America declarèron la guèrra ais Empèris Centraus. Pasmens, poguèron pas mandar de fòrças importantas enEuròpa avans1918. 1918 : sus lo frònt orientau, afondrament deis armadas russas minadas per laguèrra civila dins lo país. Per faciar aquela situacion, lo govèrn bolchevic acceptèt de signar loTractat de Brèst Litovsk que permetèt ais Alemands e ais Austrians d'annexar de territòris fòrça avançats. De mai, autorizèt leis Alemands de transferir una partida de sei fòrças vèrs lo frònt occidentau.
1918 : sus lo frònt occidentau, leis Alemands assaièron d'aprofichar sa superioritat numerica per rompre lo frònt francobritanic. Pasmens, maugrat quauquei succès locaus, mau capitèron e lei tropas de l'Entenduda poguèron esperar l'arribada dau còrs expedicionari estatsunidenc. A partir de julhet e d'aost, poguèron ansin menar divèrsei còntra-atacas. Passada per la rapiditat deis atacas, l'armada alemanda capitèt de mantenir son òrdre mai foguèt obligada de recular vèrsRen avans de demandar un armistici lo 11 de novembre.
1918 : enItàlia, lei fòrças austrianas se fragmentèron pauc a pauc en causa de la desintegracion politicas d'Àustria-Ongria. Ansin, l'armada italiana poguèt atacar e infligir una importanta desfacha a son adversari a laVittorio Veneto (24 d'octòbre - 3 de novembre). En parallèl,Checoslovaquia declarèt son independéncia lo 28 d'octòbre,Croàcia lo 29 eOngria lo 31. En novembre, lei regions polonesas se revoutèron. Après la rompedura dau frònt italian, lo govèrn austrian signèt l'armistici de Villa Giusti (4 de novembre) que marquèt la fin de la guèrra per l'Empèri. Foguèt obligat de dissòuvre son armada — una partida deis unitats non austrianas avián ja començat de se dispersar ò d'obeïr ai sieunas autoritats nacionalas — e lo 12 de novembre, l'emperaireCarles (1916-1918) abandonèt lo poder. Aquò marquèt la disparicion d'Àustria-Ongria. 1918 : dins leiBalcans, importanta ofensiva aliada que permetèt de reconquistar la màger part deSerbia, de menaçar lo sud d'Àustria-Ongria e d'atacarBulgaria. Durament batuts, lei Bulgars se retirèron vèrs son territòri onte capitèron d'arrestar leis ofensivas aliadas. Pasmens, isolats, foguèron obligats de demandar un armistici (29 de setembre) e de demobilizar seis unitats, çò qu'entraïnèt un afondrament complèt de la defensa deis Empèris Centraus dins lo sud-èst d'Euròpa.
1918 : enSiria e enMesopotamia, lei Britanics continuèron d'avançar en direccion d'Anatolia. Aquò li permetèt d'infligir de pèrdas importantas ais Otomans e d'ocuparDamasc eAlèp. Pasmens, per lei Turcs, la situacion pus grèva èra l'afondrament dau frònt bulgar que permetèt ai fòrças de l'Entenduda de menaçar dirèctament lacapitala. Aquò menèt lo govèrn otoman a demandar un armistici. Pasmens, aquò entraïnèt la fragmentacion de l'Empèri amb divèrsei declaracions d'independéncia ò annexions de territòris per lei poissanças colonialas. 1918 : amb l'afondrament d'Àustria-Ongria,independéncia deChecoslovaquia. 1918 : aprofichant lei trèbols grèus tocantAlemanha,Àustria-Ongria eRussia, lei regionspolonesas se revoutèron permetent de restaurar l'independéncia dau país. Pasmens, aquò entraïnèt una guèrra a l'èst per definir la frontiera. 1918 : autra consequéncia de la fragmentacion deRussia, formacion d'estats independents dins lei regions balticas (Estònia,Letònia eLituània) eescandinava (Finlàndia). 1918 : dins l'espaci austroongrés, independéncia d'Ongria e deIogoslavia. Lo rèsta dei regions de l'Empèri formètÀustria.
1910 : creacion de la premiera fòrça aeriana modèrna enFrança. 1910 : enAlemanha, invencion de la premieraturbina d'explosion que conoguèt d'aplicacions industrialas. 1911 : premiera utilizacion d'un avion per bombardar una posicion enemiga. L'ataca se debanèt lo 1er de novembre e foguèt l'òbra dau luòctenentitalianGiulio Gavotti (1882-1939. L'aviator mandèt manualament degrenadas sus de soudats turcs e arabis. L'Empèri Otoman protestèt car l'utilizacion d'aerostats per lo bombardament èra enebida dempuei1899. Pasmens, Itàlia refusèt de considerar un avion coma un aerostat e aquò entraïnèt l'aparicion progressiva deibombardiers. 1911 : capitada dau premier apontatge (18 de genier) realizat per l'aviatorestatsunidencEugene Ely (1886-1911) sus uncrosaire modificat per installar una plataforma d'aviacion. Aquò anava permetre lo desvolopament daupòrta-avions. 1911 : publicacion daumodèl de Rutherford de l'atòm a partir dei resultats de l'experiéncia de Rutherford realizada en1909. Son modèl prepausèt per lo premier còp l'existéncia d'un nuclèu, concentrant la màger part de lamatèria, enviroutat per d'electrons enorbita a l'entorn dau nuclèu. 1911 : descubèrta de lasupraconductivitat per lo fisicianolandésHeike Kamerlingh Onnes (1853-1926) a partir de l'estudi de mòstras de metaus refrejats a quauquei gras kelvin. 1912 : premiera mission militaraaeriana denuech realizada en març per l'aviatoritalianGiulio Gavotti (1882-1939). 1912 : enAlemanha, intrada en servici de la premieramina terrèstra modèrna que foguèt per la seguida largament copiada per leis autrei país. 1912 : l'estudi de la variacion deisestèlascefeidas permetèt aHenrietta Leavitt (1868-1921) de descubrir una relacion lineara entre periòde de variacion e luminositat mejana que se pòu utilizar per mesurar de distàncias espacialas. 1912 : invencion de laturbina que porta son nom per l'engenhaireaustrianViktor Kaplan (1876-1934). Au contrari dei turbinas ja existentas, presentava l'avantatge de poder esplechar d'un biais eficaç lei cors d'aigas presentant un debit important e de diferéncias d'autor feblas. 1912 : publicacion d'estudis sus la difraccion dei rais X per lo fisicianalemandMax von Laue (1879-1960) que li permetèron de donar la premiera explicacion sus la natura dei rais X. Per aquò, recebèt loPrèmi Nobel de Fisica1914.
1912 : premiera formulacion de la teoria de la deriva deicontinents per lo meteorològalemandAlfred Wegener (1880-1930). Pasmens, franc de quauqueis excepcions, aquela teoria foguèt ignorada ò mau aculhida per la communautat scientifica fins aisans 1960. 1912 : fondacion de lavolcanologia modèrna ambé la bastida dau premier observatòri sus lo volcanKilauea a l'iniciativa dau geològestatsunidencThomas Jaggar (1871-1953). 1913 : gràcias a de mesuras realizadas amb uninterferomètre optic, leiFrancésHenri Buisson (1873-1944) eCharles Fabry (1867-1945) observèron per lo premier còp la formacion dau « trauc » dins lo jaç d'ozònestratosferic au dessús del'Antartic (→1930). 1913 : depaus de brevet depintant lo premierestratoreactor per l'engenhairefrancésRené Lorin (1877-1933). Pasmens, la construccion d'un tau motor èra malaisada per la tecnologia dau periòde e i aviá ges d'aplicacion. Ansin, leis estudis seguents sus aqueu tipe de motor acomencèron solament dins lo corrent deis annadas 1930 (1936 per lo premierprototipe).
1913 : a partir de la teoria quantica, lo fisiciandanésNiels Bohr (1885-1962) prepausèt sonmodèl de l'atòm format d'un nuclèu pichon e fòrça compacte enviroutat per d'electrons situats lòng d'orbitas circularas. Aquò permetèt de descriure divèrsei resultats d'espectrografia ò de la fisica dau raionament X e foguèt a l'origina dau modèl modèrne de l'atòm prepausat en1926 perErwin Schrödinger. 1913 : invencion dausistèma de produccion de rais X que porta son nom per lofisicianestatsunidencWilliam Coolidge (1873-1975). Aquel aparelh permetèt de produrre aisament de raionaments X e favorizèt la generalizacion de son utilizacion enmedecina. De mai, a l'ora d'ara, loTube de Coolidge es totjorn lo sistèma pus utilizat dins leis espitaus. 1913 : premiera conjectura regardant l'existéncia d'isotòps atomicas per loBritanicFrederick Soddy (1877-1956). 1913 : premiera sintèsi dePVC per lo quimistaalemandFritz Klatte (1880-1934). Sa produccion industriala comencèt en1931 e aquela matèria plastica trobèt rapidament d'aplicacions variadas. 1913 : acabament de la mesa au ponch dauprocès Haber-Bosch per leisAlemandsFritz Haber (1868-1934) eCarl Bosch (1874-1940) que trabalhavan per la companhiáBASF. Permetent de produrre d'amoniac a partir d'una reaccion entre lodiazòt e lodiidrogèn, favorizèt la produccion d'engrais azotats e sostenguèt largament lo desvolopament de la produccion agricòla qu'aguèt luòc dins lo corrent dau sègle XX. 1915 : premiera utilizacion d'ungas de combat per leisAlemands sus lei frònts rus (31 de genier, mai lo freg empachèt leis obús quimics de foncionar) e occidentau (22 d'abriu). Aquò èra totalament defendut per divèrsei tractats internacionaus. Pasmens, en fàcia dau blocatge de la situacion militara e de l'eficacitat de l'arma quimica, l'utilizacion de gas se generalizèt, especialament dins leis armadas francesa e alemanda.
1915 : publicacion perAlbert Einstein de larelativitat generala. I prepausèt d'interpretar la fòrça de gravitat coma la manifestacion de la corbura de l'espaci-temps. Fòrça contestada, aquela teoria marquèt una etapa importanta de l'istòria de la fisica e remplacèt lamecanica classica coma otís de referéncia per descriure lei movements dei sistèmas de talha granda. 1915 : demonstracion de l'ipotèsi regardant l'origina daucancèr qu'èra estada formulada en1902 per lozoologistaalemandTheodor Boveri (1862-1915). Aquò venguèt la basa de la teoria modèrna permetent de depintar aqueu tipe depatologia. 1916 : en aplicant lei principis de larelativitat generala au movement deMercuri,Albert Einstein capitèt d'explicar lo fenomèn d'avança de la planeta a sonperihèli. Aquò foguèt la premiera verificacion experimentala de sa teoria. Invalidèt tanben l'existéncia de l'ipotetica planetaVulcan qu'èra estada formulada en1859 perLe Verrier. 1916 : premiera utilizacion daucarri de combat sus lo prat batalhier per lei Britanics. Consequéncia de l'aparicion de blindats, leis Alemands desvolopèron la premieramina terrèstra anticarri (Flachmine 17). 1916 : premiera mesura precisa de la carga electrica de l'electron realizada perRobert Andrews Millikan (1868-1953).
1917 : intrada en servici daucarri leugier francésRenault FT-17 que sa concepcion (armament en torrela pivotanta, canilhas desbordantas a l'avans... etc.) venguèt la nòrma deicarris de combat. 1917 : adopcion de l'iperita comagas de combat. Gràcias au desvolopament de procès industriau de produccion, foguèt lo gas pus utilizat de la guèrra. 1917 : invencion dau premiermortier modèrne per d'engenhaires britanics. 1917 : intrada en servici dau premierpòrta-avions (au sen de la marina britanica). Participèt ai darriereis operacions navalas de la guèrra. 1918 : invencion dau premiercanon anticarri per l'armada alemanda que modifiquèt de canons de velocitat auta per rompre leiblindatges deicarris aliats. 1918 : desvolopament e intrada en servici dau premierveïcul de transpòrt de tropas (lo Mark IX britanic). Pasmens, l'utilizacion d'un tau veïcul demorèt limitada fins a laSegonda Guèrra Mondiala.
