1820 : dins loReiaume Merina, lo rèiRadama Ièr decidèt de renfòrçar lei liames amb loReiaume Unit en autorizant l'implantacion de missionsprotestantas. Aprofichèt aquela concession per obtenir l'ajuda necessària a la creacion d'una armada modèrna de 15 000 òmes (importacion defusius, decanons e decavaus europèus).
1820-1821 : enMexic, mandadís dau coronèuAugustin de Iturbide còntra l'insureccion independentista locala. Pasmens, Iturbide preferiguèt negociar un acòrd amb leis insurgents en febrier de1821. Dichplan d'Iguala, prevesiá la formacion d'un Empèri de Mexic independent dirigit per lo rèiFerdinand VII ò un prince de son ostau. Locatolicisme demoravareligion d'Estat e laGlèisa gardava sei bens e sei privilègis. Enfin, l'egalitat juridica èra establida. Iturbide e Guerrero jonhèron sei tropas e, en aost, lei leialistasespanhòus foguèron vencuts e obligats d'acceptar lo plan. En setembre,Iturbide venguèt president d'unaregéncia. 1821 : invasion e annexion dauSultanat de Sennar per leisEgipcians que rescontrèron gaire de resisténcia. 1821 : enAntartida, descubèrta de l'Illa Alexandre, pus importanta illa dau continent, per una expedicionrussa menada perFabian Gottlieb von Bellingshausen (1778-1852). 1821 : començament de laGuèrra d'Independéncia de Grècia. 1822 : refús dauplan d'Iguala per lo rèiespanhòuFerdinand VII.Mexic foguèt alora sensa cap d'estat fins a la proclamacion d'Augustin d'Iturbide coma emperaire dau país per mantenir unregime monarquic. Lei sièis províncias de la capitanariá generala deGuatemala jonhèron l'Empèri franc dauSalvador qu'assaièt de resistir mai foguèt finalament conquistat après una brèva campanha militara. Pasmens, lo foncionament autoritari dau regime suscitèt una oposicion importanta, rapidament renfòrçada per la crisi financiera de l'estat novèu. 1823 : aprofichant lo declin de la ciutat-estatd'Oyo,Dahomey restabiguèt sonindependéncia. 1823 : enMexic, capitada d'uncòp d'estat organizat per locoronèuAntonio López de Santa Anna còntra lo regime autoritari de l'emperaireAugustin Ièr. Augustin foguèt obligat d'abdicar e de s'exilar. Per remplaçar l'Empèri, unarepublica foguèt proclamada que deguèt rapidament faciar una instabilitat politica recurrenta fins aisans 1870. D'autra part, dins lo sud, lei províncias d'America Centrala aprofichèron la situacion per proclamar son independéncia. 1824 : enMexic, temptativa d'Augustin Ièr de reconquistar son tròne. Pasmens, foguèt capturat e fusilhat. 1824 : independéncia dePeró amb l'arribada de l'armada dau generauSimón Bolívar aLima. Nomat dictator per lo Congrès perovian (10 de febrier), ataquèt amb l'ajuda dau generauSucre lei darrierei fòrçasespanhòlas d'America dau Sud. Seivictòrias de Junín (6 d'aost) e deAyacucho (9 de decembre) li permetèron de rompre aquelei fòrças e d'acabar victoriosament laGuèrra d'Independéncia de Peró. 1824 : abolicion de l'esclavatge per laRepublica Federala d'America Centrala. 1825 : enJapon, renforçament de la politicaisolacionista dau país amb l'adopcion d'un decret ordonant a l'artilhariájaponesa de tirar sus totei leinaviris estrangiers passant lòng daulitorau (→1837,1842). 1826 : sostengut per la populacion, lo sultan otomanMahmud II ordonèt la dissolucion e lo chaple deijanissaris (120 000 mòrts). L'objectiu èra de permetre la modernizacion de l'Empèri en eliminant un important bastion conservator. 1826 : fondacion dins l'estat deConnecticut de la premiera societat de lucha còntra la consomacion d'alcòl (Societat de promocion de la temperància). Èra la consequéncia de la consumacion importanta d'alcòl au sen de la societat estatsunidenca dempuei l'independéncia, especialament entre lei classas popularas[1]. Aquelei societats anavan venir lo pielon dau premier periòde proïbicionistaestatsunidenc. 1826-1828 :guèrra Russopèrsa de 1826-1828. Aprofichant l'interès deRussia perGrècia,Pèrsia ataquèt enCaucàs. Pasmens, lo conflicte s'acabèt amb una victòria russa e la signatura dauTractat de Turkmanchai. Pèrsia perdèt lei khanats d'Erevan e de Nakhichevan, deguèt pagar una indemnitat importanta e deguèt autorizar la circulacion liura dei marchands rus en Pèrsia e sus laMar Caspiana.
1827 : après la violenta reconquistaotomana d'Atenas, loReiaume Unit,França eRussia prepausèron una mediacion per reglar lo conflicte grèc. Puei, après un refús de part deConstantinòble, realizèron una demonstracion de fòrça amb la destruccion de la flòta turca estacionada aNavarin (60 naviris turcs destruchs, 6 000 marins tuats) (→1828). 1828-1829 : implicacion dirècta deFrança e deRussia dins laGuèrra d'Independéncia de Grècia. En particular,Russia ataquèt enBulgaria ont una guèrra majora comencèt. Batuts, leis Otomans deguèron negociar e cedir ai Rus divèrsei territòris enCaucàs. EnGrècia, de negociacions comencèron tanben per organizar l'independéncia dau país (→1832). 1828 : enMadagascar,mòrt dau rèiRadama Ièr que foguèt remplaçat per sa fremaRanavalona Ièra. Au contrari de son marit, adoptèt una politica conservatritz que son aisse principau èra lo mantenement de la societat e de la religion tradicionalas. 1829 : darriera temptativaespanhòla de reconquistarMexic amb un desbarcament dins la region deTampico. Pasmens, l'expedicion foguèt batuda per lei fòrças daugenerauSanta Anna. Aqueu darrier poguèt organizar un còp d'Estat e prendre lo poder. 1829 : enJapon,incendi d'Edo (2 800 mòrts, 370 000 bastiments destruchs).
1824 : lo fisicianfrancésSadi Carnot (1796-1832) publiquèt lo resultat de seis estudis dei maquinas termicas. I afiermèt lo possibilitat de produrre una energia mecanica a partir d'un transferiment de calor. Aquò marquèt l'aparicion de latermodinamica que foguèt definitivament fondada dins lo corrent dau sègle perKelvin. 1826 : demonstracion dau matematiciannorvegianNiels Henrik Abel (1802-1829) a prepaus de l'impossibilitat de trobar un metòde generau de resolucion d'unaequacion dau cinquen gras. 1826 : premiera realizacion d'unaendoscòpia per lo mètgefrancésPierre Solomon Ségalas (1792-1875) que capitèt d'observar l'interior d'unabofiga amb unespecúlum esclairat per decandèlas.
1826-1827 : realizacion de fotografias perNicéphore Niépce amb un sistèma format d'unachambra sorna, d'una lentilha e d'una placa cubèrta d'una substància fotosensibla principalament facha debetum de Judèa. En particular, realizèt la fotografia pus anciana coneguda a l'ora d'ara (loPonch de vista dau Gras). 1827 : prepausicion de l'engenhaire ematematicianfrancésJean-Victor Poncelet (1788-1867) de modificacion de la fòrma dei palas deiròdas deimolins d'aiga. Aquò permetèt d'aumentar lo rendement dei ròdas de 30% a 60%. Pasmens, lo modèl de ròda Poncelet foguèt pas construch avans la fin deisans 1830. 1827 : descubèrta de lalèi fondamentala de l'electrocinetica que porta son nom perGeorg Simon Ohm (1789-1854). Pasmens, aquò foguèt alora totalament ignorat per la comunautat scientifica e la lèi foguèt tornarmai descubèrta perClaude Pouillet en1834 qu'ignorava tenir un predecessor.
1828 : premiera sintèsi d'urèa per lo quimistaalemandFriedrich Wöhler (1800-1882). Aquò marquèt una evolucion fòrça importanta dins l'istòria de la quimia car demostrèt la possibilitat de formar de moleculas naturalas d'un biais sintetic. 1828 : per melhorar la produccion deis auts fornèus, depaus per l'EscocésJames Beaumont Neilson (1792-1865) d'un brevet depintant un procès de caufatge de l'èr utilizat dins l'installacion. Eissit d'una idèa apareguda mai d'un còp dempuei1799, demostrèt rapidament son interès e entraïnèt divèrseis estudis sus lei gas observats dins un aut fornèu. 1829 : premiera definicion modèrna de l'energia cinetica. Foguèt prepausada perGaspard-Gustave de Coriolis (1792-1843)[3][4]. 1829 : ja autor de l'invencion d'una maquina e dau premier radiator permetent de refrejar un motor en1823, l'engenhairebritanicSamuel Brown menèt dins lo corrent de l'annada una tiera d'experiéncias sus la propulsion amb un motor de combustion intèrna.
↑(fr) André Kaspi,Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945, Seuil, 1986, p. 153.
↑(de) Thomas Johann Seebeck, « Magnetische Polarisation der Metalle und Erze durch Temperatur-Differenz »,Abhandlungen der Königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, 1822, pp. 265-373.
↑(fr) Gaspard-Gustave de Coriolis,Du calcul de l'effet des machines, ou considérations sur l'emploi des moteurs et sur leur évaluation, pour servir d'introduction à l'étude spéciale des machines, Carilian-Gœury, Libraire des corps royaux des ponts et chaussées et des mines, 1829.
↑Lo tèrme « energia cinetica » foguèt prepausat entre1849 e1851 perlord Kelvin (Crosbie Smith e M. Norton Wise,Energy and Empire: A Biographical Study of Lord Kelvin, Cambridge University Press, p. 866).
