1296-1302 : aprofichant lei problemas de l'Empèri Bizantin,Venècia ataquètConstantinòble. Se turtèt a una resisténcia acarnada fins a1299 carGènoa mandèt d'ajuda ai Bizantins. Pasmens, après aquela data, la flòta bizantina poguèt pas s'opausar a son adversari eConstantinòble deguèt pagar una importanta indemnitat e cedir plusors illas. 1302 : enAnatolia, abandon deMagnèsia per leiBizantins. Aquela desfacha empediguèt desenant lei Bizantins de protegir lei zònas ruralas anatolianas, çò qu'entraïna la fugida de miliers de païsans dins lei regions europèas de l'Empèri. 1302 : sensa eiretier,Ivan de Pereslavl leguèt son territòri aDanièl de Moscòu entraïnant un agrandiment important dauPrincipat de Moscòu. 1303 : destruccion d'una partida deConstantinòble per untèrratrem. Aquò permetèt a l'emperaireAndronic II de restaurar lo patriarcaAtanasi Ièr qu'èra partisan d'una politica anti-corrupcion dura au sen dauclergatortodòx. 1303 : mòrt dau princeDanièl de Moscòu que foguèt remplaçat per fiuIuri III. 1304-1305 : engatjament de lacompanhiá catalana per lei Bizantins. Fòrça eficaç, aqueleimercenaris comencèron una campanha còntra lei Turcs enAnatolia que deguèron se retirar dins leiMonts Taurus. Pasmens, lei relacions marridas entreGrècs eCatalans entraïnèron una revòuta dei mercenaris (→1307) e lei Turcs reconquistèron lei territòris perduts. 1306 : mandadís d'una importanta ambaissada enEuròpa per lo negusWedem Arad (1299-1314). Son objectiu es desconegut mai èra probablament liat a l'establiment de relacions militaras per se defendre còntra leis estatsmusulmans dau sud-èst de laMar Mediterranèa. La mission anèt au mens enRoma e enAvinhon mai sei resultats son pas coneguts. Foguèt benlèu a l'origina de la legenda europèa dauPrèire Joan. 1307 : revirada d'una ataca de lacompanhiá catalana còntraConstantinòble. Pasmens, lei mercenaris pilhèronTràcia e se dirigiguèron vèrs lei regions europèas de l'Empèri. 1308 : après la retirada de lacompanhiá catalana, conquista de l'illa d'Imrali enMar de Marmara per leiTurcs Otomans. I fondèron una basa navala que li permetèt de blocar lei liasonsbizantinas entreEuròpa eAsia. 1309 : enMajapahit, mòrt dau rèiRaden Vijaya que foguèt remplaçat per fiuJayanegara. 1312 : ajudadas per leiSèrbes, lei tropasbizantinas capitèron de reconquistarCallípolis. 1312 : refús dau rèiKaranbas de contuniar lo pagament dau tribut ais Egipcians previst per lo tractat de652 renovelat en1286. Aquò entraïnèt una expedicion militara deiMamelocs que conquistèron lo Reiaume. Placèron a sa tèsta un prince de la dinastia reiala qu'èra convertit a l'islam,Sayf al-Din Abdullah Barshambu. 1314 : mòrt dau negusWedem Arad que foguèt remplaçat per son fiuAmda Seyon Ièr. 1315 : abolicion de l'esclavatge dins loReiaume de França perLoís X. Lo comèrci d'esclaus foguèt tanben enebit. Aquela lèi aviá per objectiu de liberar lei darriereis esclaus presents dins lo reiaume e d'empedir lo passatge de presoniers eslaus destinats a la venda dins laPeninsula Iberica o enMar Mediterranèa. Foguèt pas abolida durant lo periòde coloniau mai foguèt pas estenduda ai colonias. 1315-1317 : enFrança,famina grèva que tuèt probablament de centenaus de miliers d'abitants. 1316 : enMajapahit, revòuta dau generau Nambi que foguèt reprimida per lei fòrças reialas. 1317 : enMakuria, decision dau rèiSayf al-Din Abdullah Barshambu de transformar lacatedrala principala deDongola enmosqueta. Aquò fasiá partida de la politica d'islamizacion dau Reiaume començada per lo rèi dempuei lo començament de son rèine en1312. Pasmens, se turtèt a la majoritat crestiana de sa populacion e una guèrra civila comencèt entre crestians e musulmans. Entraïnèt lo declin dau Reiaume que foguèt d'ara endavant gaire mencionat dins lei cronicas. 1318 : aprofichant una crisi de succession dins loDespotat d'Epira, l'Empèri Bizantin capitèt de conquistar lo sud de la region. 1319: enMajapahit, novèla revòuta militara menada per logenerauKuti. Pasmens, sensa sostèn popular e aristocratic, foguèt aisament reprimida per lo ministreGajah Mada. 1320-1322 : enAnatolia, presa d'Esmirna per lei Turcs d'Aydin. Dins la capitala imperiala, la volontat de l'emperaireAndronic II d'escartar lo futurAndronic III Paleòleg de la sucession entraïnèt una importanta revòuta. La guèrra civila agravèt lo declin bizantin e s'acabèt per un acòrdi precari :Andronic II gardèt la direccion de l'Estat e lo princeAndronic foguèt cargat de la defensa deifrontieras (→1328). 1320 : enEtiopia, revòuta de Yabika-Egzi dins la region de Tigre. Sostenguda per lomonastèri de Debra-Libanos de Ham, l'insureccion foguèt vencuda per l'armada reiala. Debra-Libanos tombèt en desgràcia, çò que favorizèt lo desvolopament daumonastèri de Debre Damo. 1323 : començament d'una lònga guèrra entreAragon ePisa per lo contraròtle deSardenha. 1324 : represa de la vilaanatoliana deFiladèlfia per lo generau bizantinPhilanthropenos. v. 1325 : dins la region daulac Patzcuaro, organizacion d'un estat poderós per un senhor locau dichTaríacuri a l'entorn deivilas d'Ihuatzio, deTzintzuntzan e dePátzcuaro (que venguèt sacapitala). Aquò foguèt a l'origina dauReiaume Tarasc que venguèt una poissança importanta deMesoamerica. 1325 :assassinat dau princeIuri III de Moscòu a l'iniciativa deDimitri II de Vladimir.Ivan Ièr venguèt prince deMoscòu. 1326 : presa de la vilaanatoliana deBursa per leiTurcs Otomans. La ciutat, situada a mens de 100 km deConstantinòble, venguèt la capitala novèla de ladinastia turc. 1327 : premiera fabricacion d'unaarma de fuòc enEuròpa[1]. 1328 : dins l'Empèri Bizantin, reversament de l'emperaireAndronic II per son felen, que venguèt emperaire sota lo nom d'Andronic III, après una brèva guèrra civila. 1328 : dins lei regions russas, lo princeIvan de Moscòu obtenguèt lo títol deprince de Vladimir e lo drech de collectar l'impòst de part dau khan de l'Òrda d'Aur. Aquò foguèt una etapa importanta dins l'emergéncia de la poissança deMoscòu enRussia. 1328 : après quauqueis annadas de tensions entraïnadas per la represa dei persecucions còntra lei còptes per leiMamelocs d'Egipte, lo poder egipcian capitèt d'organizar una coalicion larga centrada sus loSultanat d'Ifat per atacarEtiopia. Pasmens, la repòsta dau negusAmda Seyon Ièr (1314-1344) foguèt pus rapida e sei tropas conquistèron aisamentIfat eFatajar. Per assegurar son contraròtle sus la region, Amba Seyon remplacèt lo sultanHaqq-ed-Din per son fraireSabr-ed-Din que reconoguèt la senhoriá etiopiana. 1328 :assassinat dau rèiJayanegara deMajapahit siá en causa d'una venjança de son mètge siá en causa d'un complòt deGajah Mada. Foguèt remplaçat per sa sòrreTribhuwana Wijayatunggadewi, sostenguda perGajah Mada que venguèt premier ministre. 1329 : enAnatolia, darriera temptativabizantina per reconquistar sei provínciasasiaticas. Dins aquò, l'emperaireAndronic III foguèt batut per leisOtomans a labatalha de Pelekanon e obligat de pagar untribut per gardar lo rèsta de sei territòris orientaus (→1331). 1329 : per demenir lacorrupcion, importanta reforma judiciària dins l'Empèri Bizantin amb la creacion d'una cort suprèma dicha « Jutges Universaus dei Romans ». 1330 : gràcias a una tiera de succès militars, lei Bizantins capitèron d'impausar un tractat depatz aiBulgars e d'estabilizar sa frontiera septentrionala. 1331 : en despiech de l'acòrdi signat en1329, leisTurcs Otomans aprofichèron lei trèbols intèrnesbizantins per conquistarNicèa e i installar sacapitala. 1332-1334 : enGrècia, tiera de guèrras caoticas implicant leiBizantins, leiSèrbes e divèrsei principats locaus. Lei Bizantins capitèron d'ocuparTessalia e leiSèrbes una partida importanta deMacedònia. 1334 : enPolonha, adopcion d'unapolitica d'encoratjament a l'installacion deijosieus d'Euròpa per lo rèiCasimir III. L'objectiu èra de desvolopar l'economia dau reiaume e, en causa de la multiplicacion dei mesuras ostilas aiJosieus dins la màger part daucontinent, aguèt un succès important. Foguèt ansin a l'origina dei comunautats josievas de Polonha que demorèron dins lo país fins augenocidi nazi deis ans 1940. 1335 : après sa victòria de1328 e la vassalizacion dauSultanat d'Ifat, lo negusAmda Seyon Ièr (1314-1344) deguèt reprimir una revòuta organizada per lo sultanSabr-ed-Din, plaçat au poder per lo negus en1328, e gropant Ifat, Hadya, Dauro e lei Agao daulac Tana. Coma en1328,Amda Seyon Ièr aprofichèt la velocitat de sei tropas per atacar lo premier e ravatgar lo territòri de seis adversaris que foguèron rapidament obligats de se sometre.Sabr-ed-Din foguèt remplaçat per son fraireGamal ed-Din que reconoguèt la senhoriá etiopiana. Pasmens, coma sei predecessors, assaièt rapidament de se liberar d'aquela tutèla. 1335 : mòrt d'Abu Saïd Bahadur (30 de novembre) e disparicion de l'Ilkhanat que foguèt partejat entre divèrsei senhors locaus. 1336 : aprofichant lei trèbols politics eissits de la fragmentacion de l'Ilkhanat, un grop de Turcomansnomadas formèt la federacion tribala dauMoton Negre.
1340 : destruccion d'una importanta flòtafrancesa (170 naviris perduts sus 190) a labatalha de la Resclausa. Aqueu resultat permetèt aisAnglés de desbarcar liurament sus locontinent per i menar d'incursions. 1341-1347 : mòrt de l'emperairebizantinAndronic III. Aquò entraïnèt una guèrra civila entreJoan VI Cantacuzèn,regent autoproclamat de l'emperaireJoan V Paleòleg (un enfant de 9 ans), e una coalicion gropant l'imperatritz, lo patriarca e divèrsei senhors egeneraus. S'acabèt per una victòria dei partisans deJoan VI mai afebliguèt grèvament l'Empèri car leiSèrbes aprofichèron la situacion per conquistar la mitat dei províncias europèas deConstantinòble. 1343 : enVenècia, creacion de la premiera comission de santat publica. 1343 : enInsulíndia, conquista de Pejeng, de Dalem Bedahulu e de l'illa deBali per lei tropas deMajapahit. 1344 :mòrt dau negusAmda Seyon Ièr qu'aviá acomençat l'estructuracion de l'estat etiopian amb la redaccion dauKabra Nagast, epopèia literària depintant leis originas mitologicas de ladinastia salomoniana, e amb l'adopcion d'una regla de succession clara (institucion de la Montanha dei Rèis) permetent de defugir una guèrra entre pretendents. Foguèt remplaçat per son fiuNewaya Krestos. 1346-1347 : enFrança, desfacha importanta de l'armada reiala còntra leisAnglés a labatalha de Crécy (26 d'aost de1346). Aquò permetèt au rèiEdoard III d'Anglatèrra de conquistar lopòrt deCalais. 1347 : arribada de laPèsta Negra dins lopòrt deMarselha. 1347 : enInsulíndia, començament d'una tiera de campanhas menadas perAdityawarman, cosin de la rèinaTribhuwana Wijayatunggadewi, dins l'illa deSumatra. I conquistèt plusors vilas importantas, compresSrivijaya, e foguèt nomatuparaja (« vice-rèi ») de l'illa. Aquò permetèt d'estendre la zòna d'influéncia deMahajapit en direccion de l'importanta region comerciala deis Estrechs. 1348 : creacion de l'Universitat de Praga, premiera institucion d'aqueu tipe enEuròpa. v. 1350 : mòrt dau sobeiranTaríacuri, fondator dauReiaume Tarasc vèrs1325. Sei successors contunièron sa politica de renfòrçament de l'estat e d'expansion militara en direccion daulac Cuitzeo. 1350 : en Asia dau Sud-Èst,mòrt de la rèinaTribhuwana Wijayatunggadewi deMajapahit. Foguèt remplaçada per son fiuRajasanagara. Lo sobeiran novèu gardètGajah Mada coma premier ministre e contunièt la politica de sa maire. 1351-1354 : guèrra civila novèla dins l'Empèri Bizantin entre leis emperairesJoan V Paleòleg eJoan VI Cantacuzèn. S'acabèt amb lo retirament negociat dau segond que venguèt monge. Aprofichant aqueu conflicte, leisOtmans ocupèron la riba occidentala deiDardanèls e passèron ansin enEuròpa. 1352 : difusion de laPèsta Negra dins lei vilas principalas deRussia (Moscòu, [(Novgorod]],Pskov...). Dins lei cas pus grèus, lamalautiá i tuèt dos tèrç deis abitants avans la fin de l'annada. 1352 : crisi diplomatica novèla entreEtiopia e leiMamelocs d'Egipte amb l'arrestacion daupatriarca d'Alexàndria. Lo negusNewaya Krestos ordonèt l'arrestacion e la conversion fòrçada dei marchands musulmans presents sus son territòri e reüniguèt una armada per atacar lo sud d'Egipte. LeiMamelocs preferiguèron cedir e liberèron lo patriarca que foguèt cargat de mandar una ambaissada au negus. 1353 : mòrt dau Grand PrinceSimeon de Moscòu (victima de lapèsta) que foguèt remplaçat per son fraireIvan II. Dins lei fachs, lo metropolita Alexis assegurèt una partida importanta dau poder. 1356 :batalha de Peitieus entreFrancés eAnglés. Lei Francés i foguèron tornarmai durament batuts amb la mòrt de plusors miliers de chivaliers e la captura dau rèiJoan II. 1357 : enInsulíndia, complòt organizat per lo ministreGajah Mada deMajapahit per afeblir loreiaume de Sunda. Aprofichant la preséncia d'una ambaissada menada per lo rèiLinggabuanawisesa, metèt en plaça una provocacion diplomatica que s'acabèt per lo chaple de la mission diplomatica. Pasmens, maugrat la pèrda de son cap, Sunda refusèt de se sometre. 1364 : enFrança,mòrt dau rèiJoan II que foguèt remplaçat per son fiuCarles V. Dirigidas perBertrand du Guesclin, lei tropas francesas destruguèron una armada anglonavaresa a labatalha de Cocherel (16 de mai). Aquò permetèt au rèi novèu d'estabilizar son poder. 1364 : creacion de l'Universitat Jagellon deCracòvia per lo rèiCasimir III. Es la segonda universitat vertadiera d'Euròpa après aquela de Praga fondada en1348. 1366 : reconquista bizantina deGallípoli. 1369 : installacion deTamburlan dins la vila deSamarcanda. 1370 : enPolonha, mòrt dau rèiCasimir III. Foguèt remplaçatLoís d'Anjau qu'èra egalament rèi d'Ongria. Lei dos reiaumes demorèron ansin dirigits segon unaunion personala fins a1382. 1371 : importanta desfacha sèrba còntra leisOtomans lòng dauriuMaritsa. Aprofichant la situacion, leiBizantins reconquistèronSerres. 1372 : enEtiopia, mòrt dau negusNewaya Krestos que foguèt remplaçat per son fiuNewaya Maryam. 1372-1373 : enAsia Centrala, victòria deTamburlan còntraKharezm dins una guèrra per lo contraròtle deKhiva e deKath[2]. 1374 : afeblit, l'emperaire bizantinJoan V Palèoleg acceptèt la senhoriá deiTurcs Otomans. v. 1375 : començament dau rèine dautlatoaniAcamapichtli, premier sobeiranastèc istoricament identificat. Probablament d'origina toltèca, venguèt lo senhor de la vila deTenochtitlan. 1375-1376 : en Asia Centrala, victòria parciala deTamburlan còntra lo cap tribauKamar al-Din. Aquò li permetèt de ganhar un prestigi important. Pasmens,Kamar al-Din aviá gardat de fòrças e sei fidèus demorèron una menaça lòng de la frontiera nòrd-èst dau domeni timurida fins a la mòrt deTamburlan[3]. 1376 : assaiant d'obtenir l'aliança deRepublica de Venècia, l'emperaireJoan V Palèoleg foguèt arrestat per leisOtomans e leiGenoés. Foguèt remplaçat perAndronic IV Paleòleg que deguèt cedir l'illa deTenedos ai Genoès eGallípoli ais Otomans. Maucontents, lei Venecians declarèron la guèrra aConstantinòble (→1379). 1376 : crisi diplomatica grèva entreTamburlan e loKhanat de l'Òrda Blanca après un raprochament entreTamburlan e lo cap mongòlToktamich, un descendent deGengis Khan qu'èra pretendent au khanat d'aquelei tribüs[4]. 1379-1381 : crisi militara a l'entorn deConstantinòble amb la conquista deTenedos perVenècia. Aquò entraïnèt una guèrra civila au sen de l'Empèri Bizantin que s'acabèt amb lo restabliment de l'emperaireJoan V Palèoleg. Durant aqueleis eveniments, la vila deFiladèlfia foguèt cedida aisOtomans. Leis abitants refusèron entraïnant lo començament d'un lòng sètge. 1381-1382 : conquista deYunnan per lei tropasMing que laissèron una importanta garnison dins la region.
1320 : data supausada de la publicacion dauKebra Nagast — que sa redaccion aviá probablament començat vèrs1314 — que venguèt una basa de la legitimitat de ladinastia salomoniana d'Etiopia. D'efiech, l'obratge es una epopèia que depintèt leis originas mitologicas revendicadas per la dinastia que seriá eissida dau rèi ebrieu Salomon.
1304 : data d'escritura dau document pus ancian escrich enarabi que menciona e depinta l'utilizacion d'uncanon. 1312 : publicacion per lo mètgefrancésHenri de Mondeville (1260-1320) d'un obratge dichCirurgia sus lei tractaments e l'anatomia. Premiera òbra medicala enfrancés, aqueu libre aguèt un succès important e una lònga influéncia. 1315 : realizacion d'unadisseccion publica aBolonha per lo mètgeitalianMondino dei Luzzi. Aquò suscitèt un interès important per l'anatomia enEuròpa. 1319 : premiera utilizacion d'uncanon sus locontinenteuropèu. 1327 : premiera fabricacion d'unaarma de fuòc enEuròpa. 1330 : per lo premier còp enEuròpa dempuei la fin de l'Antiquitat, un sabent, lobizantinNicèfor Gregoras, capitèt de calcular d'un biais precís un eclipsi solara totala (16 de julhet)[5]. 1345 : mencion de l'utilizacion demolins de vent enOlanda per accelerar l'assecament de tèrras. 1348 : resolucion d'equacions liadas au desplaçament de còrs aguent una velocitat uniforma per lo sabentanglésRichard Swineshead. Aquò foguèt publicat dins una tiera de tractats dichsLiber calculationum (« Libres de calcul » enoccitan). 1357 : enFrança, redescubèrta de la teoria de l'impetus per lo prèirefrancésJean Buridan (vèrs1295/1300 -1358). Basat sus l'estudi dau git d'un objècte, postulava la transmission de la fòrça dau gitaire a l'objècte per explicar la perseguida dau movement après la rompedura dau movement e avans son aplant per la resisténcia de l'èr. De mai,Buridan postulava que la quantitat d'impetus transmesa foguèsse despendenta de lamassa de l'objècte. Ansin, un objècte leugier aviá una velocitat de desplaçament pus febla qu'un objècte pesuc. 1363 : acabament de l'escritura deChirurgia Magna (« Granda Cirurgia » enoccitan) , obratge dau cirurgianoccitanGui de Chaulhac (vèrs1298 -1368). Devesit entre una partida teorica e una partida practica, aqueu tractat depintava de tecnicas d'anestesia, d'operacions cirurgicalas e divèrseimalautiás. Venguèt lo classic de la medecinamedievala. 1369 : acabament de la redaccion deiMemòrias per l'emperaireJoan VI Cantacuzèn. Aqueu trabalh fa partida dei darriereis òbras majoras dau corrent istoriografic de laliteratura bizantina. 1370 : invencion d'un tipe novèu deseringa per lo mètgeanglésJohn Arderne. 1377 : premiera utilizacion eficaça d'uncanon sus un prat batalhier enEuròpa. 1377 : formulacion de l'ipotèsi d'una rotacion de laTèrra a l'entorn de son axe per l'evesque e eruditfrancésNicole Oresme. Pasmens, son autor trobèt ges de solucion per verificar son idèa. 1377 : premiera adopcion delèis dequarantena per laRepublica de Ragusa per s'aparar còntra lo risc d'epidemia liat au comèrcimaritim (→1383). 1377 : dins la premiera seccion de « Sus la civilizacion en generau » deiMuqaddima (« Prolegomens de l'istòria universala » enoccitan), l'istorian e filosòf arabeIbn Khaldun (1332-1406) utilizèt lateoria dei climats per depintar lo caractèr generau deis òmes. 1383 : introduccion dau principi de laquarantena dins lopòrt deMarselha. Après laRepublica de Ragusa en1377, aquò illustrèt lei progrès dins la prevencion deis epidemias a la fin de l'Edat Mejana enEuròpa.
↑(en) Tonio Andrade,The Gunpowder Age: China, Military Innovation, and the Rise of the West in World History, Princeton University Press, 2016, p. 75.
↑(fr) Jean-Paul Roux,Tamerlan, Fayard, 1991, p. 77.
↑(fr) Jean-Paul Roux,Tamerlan, Fayard, 1991, p. 78.
↑(fr) Jean-Paul Roux,Tamerlan, Fayard, 1991, p. 79.
↑ J. Mogenet, A. Tihon, R. Royez, A. Berg,Nicéphore Grégoras - Calcul de l’éclipse de soleil du 16 Juillet 1330,Corpus des astronomes byzantins, I, Gleben, 1983.
.svg)
.png)
