v. 1200 : dins la vau deCusco, formacion de la dinastia que fondèt l'Empèri Inca quauquei decennis pus tard. Dins lo rèsta de l'America Precolombiana, loReiaume Chimú comencèt una politca d'expansionisme militar[1]. 1201-1206 : començament d'una guèrra novèla entreFrança eAnglatèrra. Permetèt au rèiFelip II de França de conquistarNormandia ePeitieus.
1202 : començament de laQuatrena Crosada que concentrèt sei fòrças aVenècia. Pasmens, lei Crosats podián pas pagar l'utilizacion de la flòta veneciana. En cambi dau sostèn dei naviris de la Republica, lo dògaEnrico Dandolo demandèt l'ajuda dei Crosats per reconquistar lo pòrt deZara, una vila crestiana tenguda perOngria. Aquò entraïnèt l'abandon de l'expedicion per plusors chivaliers. Lo rèsta e lei Venecians foguèron excomunicats per lo papa après lo pilhatge deZara. 1203 : pilhatge deKiev, un dei centres intellectuaus pus importants enEuròpa, dins lo quadre dei guèrras de succession que tocavan lei principats eissits dauRus' de Kiev.
1203-1204 : après lo pilhatge deZara, perseguida de laQuatrena Crosada vèrsConstantinòble. Aprofichant de conflictes de succession entre lei diferenteis emperaires de la dinastia deis Ange, prenguèron la capitala de l'Empèri Bizantin e la pilhèron. Puei, lei venceires se partejèron la màger part dau territòri bizantin per i fondar d'estats crosats. De son caire,Venècia recebèt leis illas de laMar Egèa. Per lei Bizantins, maugrat la formacion de divèrsei principats que permetèron la reconstitucion de l'Empèri (Desporat d'Epira,Empèri de Nicèa...), aquela desfacha marquèt lo començament dau declin definitiu. 1205-1207 : guèrra entre lei Bizantins retirats dins la vila deNicèa e divèrsei princes crosats, bizantins e turcs. Capitèron finalament d'establir sei posicions dins la region e d'estabilizar lo territòri de l'Empèri de Nicèa.
1206 : enMongolia, acabament dei guèrras d'unificacion dei diferentei tribüs mongòlas menadas per lo capTemudjin. Foguèt proclamatGenghis Khan per l'assemblada dei clans.
1206 : aprofichant lo declin de la poissançasamanida, lo governador deLahore,Qutb ud Din Aibak venguètindependent e fondèt loSultanat de Delhi. 1206-1207 : enOccitània Centrala, multiplicacion deis accions de legats pontificaus e de mongescatolics còntra locatarisme. Pasmens, en causa de l'abséncia de reaccion deis autoritats localas, poguèron gaire demenir l'influéncia de la Glèisa Catara. En1207, lo legatPèire de Castelnòu excomuniquètRamon VI de Tolosa e prononcièt l'interdich sus sei territòris (→1208). 1207 : somission de plusors tribüsquirguizas de la region dauLac Baikal a l'autoritat deGenghis Khan[2]. En parallèl, lei Mongòls comencèron d'incursions còntra l'Empèri Tangut. 1208 : a l'eissida de negociacions sus la question catara entre lo còmte de Tolosa e lei legats pontificaus, assassinat dau legatPèire de Castelnòu per un chivalier occitan. Aquò entraïnèt l'apèu a laCrosada (« En avans ! Chivaliers dau Crist ! En avans recrus coratjós de l'armada crestiana ! Que lo crit universau de dolor de la Glèisa Santa vos entraïna !... ») còntra leicatars e sei protectors (→1209).
1209 : en despiech de son ostilitat au projècte,Felip II de França autorizèt l'organizacion d'una crosada còntra leicatars. L'expedicion ataquèt lo domeni Trencavel e prenguètBesièrs eCarcassona sensa dificultat. Lo vescòmteRamon Rogièr Trencavèl foguèt assassinat e sei tèrras donadas aSimon IV de Montfòrt que venguèt lo cap principau dei Crosats. 1209 : somission deisOigors aGenghis Khan. Relativament avançats a respècte deis autreipòbles nomadas, leis Oigors anavan tenir un ròtle major dins l'organizacion e l'estructuracion de l'Empèri Mongòl. 1209-1210 : ataca generala de l'Empèri Tangut per leiMongòls deGenghis Khan. Durament batuts, lei Tanguts acceptèron de venir vassaus dau khan. 1210 : après son succès de l'an precedent, lei Crosats deSimon IV de Montfòrt ataquèron e prenguèron lei fortalesas dei vassaus principaus deRamon Rogièr Trencavèl (Tèrme,Menèrba..). Someteguèron ansin totalament sei fèus e i chaplèron lei catars capturats. 1211 : enAnatolia Occidentala, un ensemble complèx de combats entre Latins,Bizantins de Nicèa eSeldjokids de Rum s'acabèt per una demenicion de la poissança turca dins la region. 1211-1212 : enChina Septentrionala, ataca deiMongòls deGenghis Khan còntra l'Empèri Jin. Fòrça violenta (chaples, destruccion dei vilas e zònas agricòlas...), la campanha s'acabèt en causa de la bleçadura deGenghis Khan per unasageta (→1213).
1211-1213 : après aver ben establit sei posicions dins lei domenis Trencavel, lei Crosats deSimon de Montfòrt comencèron d'atacar loComtat de Tolosa per isolar sacapitala. Maugrat l'intrada en guèrra dauComtat de Fois, lei Tolosencs foguèron obligats de demandar la proteccion dau rèiJaume II d'Aragon. Pasmens, aquò empediguèt la perseguida de laCrosada qu'esquichèt pas la coalicion occitanoaragonesa a labatalha de Murèth (1213). Aqueu combat veguèt tanben la mòrt dau rèi d'Aragon e marquèt la fin de la premiera partida de laCrosada deis Albigés. 1212 : dins l'estèpa, lei Khitans reconoguèron la senhoriá deiMongòls. Aquò foguèt un eveniment important per la formacion de l'Empèri Mongòl car aqueu pòble aviá un mestritge important de la construccion d'armas de sètge. Ansin, leis armadas deGenghis Khan poguèron desenant menar de sètges pus eficaç còntra leis estats sedentaris[3]. 1212 : gràcias a la somission deiJurchens, leiMongòls prenguèron lo contraròtle deManchoria.
1212 : dins laPeninsula Iberica, grèva desfacha deisAlmohades a labatalha de Las Navas de Tolosa còntra una coalicion d'estats crestians. Entraïnèt l'afondrament de la poissança militaramusulmana dins la region. 1213-1214 : represa de l'invasionmongòla de l'Empèri Jin. En despiech de quauquei succès defensius, lei Jin foguèron obligats d'acceptar lo pagament d'un importanttribut per obtenir lo retirament de seis adversaris (→1215). 1213-1214 : guèrra novèla entreFrança eAnglatèrra (sostenguda perFlandra e per loSant Empèri). L'armadafrancesa bateguèt durament seis adversaris ai batalhas deLa Roche-aux-Moines e deBouvines e poguèt confiscar plusors fèus rebèls. De son caire, seis adversaris deguèron faciar de trèbols intèrnes grèus. 1214 : conquista d'una partida dau litorau de laMar Negra per l'Empèri de Nicèa.
1215 : afeblit per sei desfachas de1214, lo rèiJoan Ièr d'Anglatèrra foguèt obligat d'adoptar laMagna Carta. Aqueu tèxte limitava l'arbitrari reiau e assegurava lo drech a la libertat individuala ò lo contraròtle de l'impòst per lo Grand Conseu dau Reiaume. Dins aquò, lo rèi assaièt de retirar son tèxte e lei barons anglés prepausèron alora la corona dau reiaume auLoís de França (→1216). 1215 : sancionant la desfacha tolosenca, lo concili de Latran donèt la quasi totalitat dei fèus dau còmteRamon VI de Tolosa aSimon de Montfòrt. Lo venceire s'installèt aTolosa e aviá juridicament ganhat la guèrra. Pasmens, son autoritat èra totjorn pas reconeguda per la populacion, per leifaidits e — pus important — per lei còmtes de Fois e de Tolosa (→1216). 1215-1216 : represa de la guèrra entre leiMongòls e l'Empèri Jin. Leis envaïsseires prenguèron e pilhèronPequin mai se turtèron a una resisténcia acarnada. Per la rompre, deguèron començar lo chaple sistematic de la populacion (→1217). 1216 : enMesopotamia, combats entre lei tropas dauCalifat Abbassida e aquelei dauSultanat de Khwarezm. En dificultat, leis Abbassidas capitèron de resistir gràcias ais atacas organizadas perGenghis Khan enAsia Centrala. 1216 : enAnglatèrra, mòrt dau rèiJoan. Sei vassaus reconoguèron alora son fiu coma successor e arrestèron de sostenir loLoís de França. En cambi d'una indemnitat importanta, aqueu darrier renoncièt a la corona anglesa. 1217 : revirada d'una revòuta dei Naimans còntraGenghis Khan menada per lo capKuchlug. Aquò permetèt aGenghis Khan de sometre lei Karakitans qu'acceptèron aisament sa dominacion en causa de sa politica de tolerànciareligiosa. 1217-1223 : enChina, demenicion de l'intensitat dei combats entre Mongòls e Jin carGenghis Khan comencèt de s'interessar a l'Asia Centrala. Pasmens, laissèt de tropas dins la region que contunièron sa politica d'exterminacion dei populacions sedentàrias per conquistar lei províncias de Shanxi, Hebei e de Shangdong.
Placa contemporanèa aTolosa marcant lo luòc de la mòrt deSimon IV de Montfòrt durant lo sètge de la vila.
1216-1218 : revòuta quasi generala dei senhors occitans còntra lei Crosats deSimon de Montfòrt. La temptativa de còntra-ofensiva dau cap crosat mau capitèt eMontfòrt foguèt tuat en assetjantTolosa (1218). Foguèt remplaçat per son fiuAmalric de Montfòrt. 1218 : crisi diplomatica entre l'Empèri Mongòl e loSultanat de Khwarezm après la destruccion d'una caravana marchanda mongòla. Lo refús de Khwarezm de pagar d'indemnitats decidètGenghis Khan d'organizar l'invasion de l'Asia Centrala (→1219). 1219 : enOccitània intervencion dauLoís de França en favor dei Crosats. Pasmens, maugrat lo chaple deis abitants deMarmanda, mau capitèt de conquistarTolosa. De son caire, leis Occitans destruguèron la màger part de lacavalariá pesuca crosada a labatalha de Basièja. 1219 : per obtenir l'aliança deiSèrbs, l'emperaire bizantin de NicèaTeòdor Lascaris donèt l'autocefalia a la Glèisa deSerbia. 1219-1221 : invasion dauSultanat de Khwarezm per lei tropas mongòlas deGenghis Khan. Aprofichant la dispersion dei tropas dau Sultanat, lei Mongòls prenguèron e destruguèronSamarcanda,Bokharà eUrgench avans d'anientar lei darrierei fòrças enemigas enAfganistan. Lo sultanAla ad-Din Muhammad moriguèt dins una illa de laMar Caspiana e son fiuJalal ad-Din foguèt obligat de s'enfugir a la cort deDelhi (→ (1224). 1220-1221 : enOccitània, darriera temptativa d'ataca de part d'Amalric de Montfòrt. Pasmens, foguèt batut ausètge de Castèlnòu d'Arri (→1223). 1221 : data probabla dau començament d'una revòuta maia còntra lei senhors d'originatoltèca deChichen Itza que dominavan lapeninsula de Yucatan dempuei lo sègle X. Unaguèrra civila rapida entraïnèt l'afondrament de la ciutat e de son autoritat. Lei venceires, gropats a l'entorn dau generauHunac Ceel, decidiguèron de bastir unacapitala novèla que venguèt lavilafortificada deMayapan, darrier grand centre urban maia. Lo sobeiran maia novèu foguèt chausit au sen deiCocomes mai divèrsei dinastias importantas obtenguèron una plaça assegurada au sen daugovèrn. 1222 : dins l'Empèri de Nicèa, mòrt de l'emperaireTeòdor Lascaris que foguèt remplaçat per son gendreJoan III Dukas Vatatzès. Energic e letrut, l'emperaire novèu menèt una politica de renfòrçament de l'Empèri dins lei domenis militars e economics. 1223-1224 : enOccitània,sètge de Carcassona per lei senhors occitans e brèva victòria còntra laCrosada. D'efiech, lei partisans d'Amalric de Montfòrt quitèron lo país. Pasmens, Almaric i laissèt totei sei drechs au rèi de França (→1226). 1224 : aprofichant de trèbols enAnglatèrra, lo rèiLoís VIII de França ataquèt e ocupètLa Rochèla. Divèrsei liberalitats li permetèron d'obtenir la somission rapida de tota la region. 1225 : enMesopotamia, mòrt dau califaabbassidaAn-Nasir que foguèt remplaçat per son fiuAz-Zahir (→1226). 1226 : enOccitània, intervencion dau rèi deFrançaLoís VIII per restablir sei « drechs » dins la region. Capitèt de conquistarAvinhon après un sètge malaisat mai moriguèt quauquei jorns après la fin de la batalha. Dins aquò, obtenguèt la somission dei domenis Trencavel. Un senescau,Humbert de Beaujeu, demorèt dins la region amb una pichona armada.Loís IX, encara un enfant, venguèt rèi deFrança sota la regéncia de sa maireBlanca de Castelha. 1226 : mòrt dau califaAz-Zahir a l'eissida d'un rèine fòrça brèu. Foguèt remplaçat per son fiuAl-Mustansir.
Extension de l'Empèri Mongòl durant lo rèine deGenghis Khan.
1227 : mòrt deGenghis Khan. Chausiguèt son fiuOgedei coma successor. Sa disparicion aguèt pas d'efiech sus l'expansionisme deiMongòls que perseguiguèron sei campanhas enAsia, enOrient Mejan e enEuròpa durant la màger part dau sègle XIII. 1228-1229 : enOccitània, somission dau còmteRamon VII de Tolosa après l'adopcion d'una tactica novèla, basada sus la destruccion sistematica dei culturas, per lei tropas francesas. La patz permetèt au rèi deFrança d'integrar lei domenis Trencavel dins son domeni personau. De mai,Ramon VII foguèt obligat d'adoptar lo fraire deLoís IX de França coma eiretier e successor. 1230 : dins laPeninsula Iberica, integracion definitiva dauReiaume de Leon dins aqueu deCastelha. 1230-1231 : guèrra sensa resultat entreFrança e una aliança gropantAnglatèrra eBretanha (→1234). 1233 : enOccitània, generalizacion de l'Inquisicion per reprimir locatarisme. Pasmens, maugrat quauquei succès, leis inquisitors se turtèron a una resisténcia populara importanta. 1234 : represa de la guèrra entreFrança eBretanha. Batuts, lei Bretons deguèron liurar divèrsei plaças frontalieras. Aquò privètAnglatèrra d'aliat continentau e lo rèiEnric III d'Anglatèrra deguèt acceptar una trèva ambLoís IX de França. 1234-1235 : rompedura diplomatica entre leiMongòls e leiSong e començament d'una lònga guèrra entre lei dos camps (→1236). 1236 : enChina, presa deXiangyang e deChengdu per leiMongòls. Lei doas vilas foguèron pilhadas e destruchas. Dins aquò, lei Chinés capitèron defortificar una partida de sa frontiera per limitar l'efiech de lacavalariá advèrsa (→1239). 1236 : dins laPeninsula Iberica, presa deCòrdoa per lei fòrças castelhanas (→1238). 1238 : conquista deValéncia per leisAragonés. 1239 : reconquista deXiangyang per leiSong (→1241).
1248-1250 : ataca d'Egipte per laSetena Crosada (França,Chipre, òrdres monastics). Maugrat la pèrda dau pòrt deDamieta, lei Mamelocs capitèron de resistir a labatalha de Mansura e capturar lo rèiLoís IX de França. Aquela victòria permetèt aChajar ad-Durr de venirde facto sobeirana d'Egipte[4] e de fondar lei dinastias mamelocas qu'anavan dirigir lo país fis au sgle XVI.Loís IX foguèt liberat en cambi d'un recapte e de l'evacuacion deDamieta. 1250 : presa dau poder per ladinastia Folkung amb l'eleccion deValdemar Ièr coma rèi. Pasmens, dins lei fachs lo poder demorèt entre lei mans de son paireBirger Jarl (→1252). 1251 : reconoissença deLituània coma estatcrestian per lo papaInnocenci IV après lo batejament dau grand ducMindraugas. En principi, aquò empediguèt desenant l'organizacion d'una crosada còntra la region.
1251 : invasion d'Itàlia per l'emperaireConrad IV per sostenir sei revendicacions sus loReiaume de Sicília. Gràcias ais esfòrç de son fraire naturauManfred, ocupèt la màger dau reiaume franc deNàpols e deCàpoa. 1251 : reglament dei tensions entraïnadas per lamòrt daukhanGuyuk amb l'eleccion deMongke. Dins lei fachs, lo Grand Khan novèu laissèt una autonòmia importanta a son fraireKublai Khan (China) e aHulagu (Khorasan,Iraq,Caucàs...). Aquò menèt pauc a pauc a la fragmentacion de l'Empèri. 1252 : enSuècia, fondacion de la vila d'Estocòlme perBilger Jarl. 1254 : invasion mongòla deCorèa. Dins aquò, lei fòrças dau reiaume deGoryeo, comandadas per logenerauChoe Ui, assaièron de resistir (→1258). 1255 :famina grèva enPortugau.
1258 : invasion mongòla deMesopotamia e presa deBagdad. Lacapitalaabbassida foguèt pilhada e destrucha (entre 90 000[6] e un milion de mòrts). Aquò marquèt la fin de l'independéncia deis Abbassidas amb la fugida dei subrevivents de la dinastia enEgipte ont obtenguèron la proteccion dei Mamelocs. En mai d'aquò, la destruccion deis òbras intellectualas gardadas dins lei bibliotecas de la ciutat entraïnèt lo declin dei sciéncias arabas. Enfin,Mesopotamia, region centrala dins l'istòria umana dempuei l'Antiquitat Auta perdiguèt tota importància fins au sègle XX. 1258 : enCorèa, assassinat dau generauChoe Ui qu'èra partisan de perseguir lo combat còntra lei Mongòls. Foguèt remplaçat per un partisan de lapatz,Wonjong, qu'acceptèt vassau de l'Empèri Mongòl. Pasmens, après la retirada dei Mongòls, una guèrra civila comencèt entre partisans e adversaris deWonjong. 1258 : revirada d'una ataca mongòla d'amplor còntra leifortificacionsSong deSichuan. Em mai d'aquò, una epidemia decimèt pauc a pauc leis asalhidors. 1259 :tractat de París entreFrança eAnglatèrra. Permetèt de restaurar la patz entre lei dos reiaumes.Anglatèrra retrobèt ò gardèt la possession deLemosin, dePerigòrd, deGuiana, deCarcin, d'Agenés e dau sud de Charanta. Pasmens, la senhoriáfrancesa i foguèt clarament tornada afiermar. 1259 : signatura dautractat de Nymphaeon entre l'Empèri de Nicèa e laRepublica de Gènoa. En cambi de concessions comercialas importantas, permetèt ai Bizantins de Nicèa d'obtenir l'aliança de larepublica marchanda. 1259 : enEgipte, còp d'Estat dau regentQutuz que reversèt lo sultanAl-Mansur Ali. Per empedir tota oposicion, decidèt de s'opausar aiMongòls deHulagu (→1260). 1259-1264 : dins l'estèpaeurasiatica, mòrt dau khanMongke. Sa succession entraïnèt una guèrra civila entre sei frairesKubilai Khan, partisan d'una sinizacion dau pòble mongòl, eAriq Boqa qu'èra sostengut per lei partisans d'un mantenement de la tradicion mongòla. Lo conflicte s'acabèt per la victòria deKubilai Khan. Dins lei fachs, aquò menèt a la fragmentacion definitiva de l'Empèri Mongòl. 1260 : enSiria, victòria dei Mamelocs d'Egipte còntra lei Mongòls deHulagu a labatalha d'Ain Jalut. Aqueu combat marquèt lo limit de l'expansion mongòl en Orient Mejan. Après aquela batalha, lo sultanQutuz foguèt reversat e executat perBaybars. 1260 : ocupadas per la guèrra de succession començada en1259, lei tropas mongòlas abandonèron totei sei conquistas enChina (→1265). Lo ministreJia Sidao assaièt d'aprofichar la situacion per redreiçar lei finanças estatalas mai sa politica fiscala venguèt rapidament fòrça impopulara (→1262). 1261 : après l'aliança de certanei Francs amb leiMongòls en1260, lo sultanBaybars decidèt de conquistar totei leis estats crosats d'Orient Mejan. Dins aquò, se turtèt a una resisténcia acarnada (→1266). 1261 : restauracion de l'Empèri Bizantin perMiquèu VIII Paleòleg que capitèt de reconquistarConstantinòble. 1262 : dins l'Empèri Song, nacionalizacion parciala dei tèrrasagricòlas. Pasmens, lo projècte foguèt atacat per leiconfucianistas, partisans d'impòsts febles e de la proprietat privada. 1263 : mòrt d'Alexandre Nevski. Son domeni foguèt devesit entre seis eiretiers, çò que donèt naissança auPrincipat de Moscòu. 1264 : enChina, mòrt de l'emperaireLizong que foguèt remplaçat per son nebòtDuzong. 1264-1267 :segonda guèrra dei Barons enAnglatèrra. Menats perSimon V de Montfòrt, plusors senhors anglés assaièron sensa succès de limitar lo poder reiau. 1265 : represa de la guèrra entre leiMongòls e leiSong. 1266 : enSiria-Palestina, importanta victòria mameloca amb la presa de la fortalesa deSafed (→1268). 1267-1273 : enChina, sètge e presa deXiangyang per leiMongòls. Au mens 250 000 personas foguèron tuats durant lo pilhatge (→1275). 1268 : presa dau pòrt deJaffa e de la vila d'Antioquia per leiMamelocs. Aquò marquèt la disparicion dauPrincipat d'Antioquia. 1270 : enEtiopia, mòrt dau negusHarbai. Foguèt remplaçat per lo cap rebèlYekuno Amlak que fondèt ladinastia salomoniana. Lo negus novèu installèt sa capitala aTegurlet dins la region deChoa. 1271 : annexion dauComtat de Tolosa dins lo domeni reiau.
1271-1272 : per ajudar leis estats crosats deSiria-Palestina, lo prince anglésEdoard organizèt una crosada. Ben dirigida mai dispausant de mejans limitats, l'expedicion obtenguèt la signatura d'una trèva de 10 ans entrecrestians emusulmans dins la region. 1272 : inquiet dei persecucions menadas per lei Mamelocs còntra leicrestians,Makuria ataquèt lo sud d'Egipte. Pasmens, lei Nubians foguèron rapidament batuts e obligats de faciar d'incursions recurrentas còntra son territòri (→1276). 1272-1273 : enSiria, presa de totei lei fortalesas deis Assassins per lei Mamelocs. Aquò entraïnèt la disparicion progressiva de la sècta. 1275 : destruccion de la darriera armadaSong per leiMongòls. Après aquela desfacha,Jia Sidao perdiguèt la direccion daugovèrn imperiau e foguèt executat (→1276). 1276 : conquista de la capitalaSong per leiMongòls. 1276 : après quatre ans d'incursions punitivas mamelocas, un pretendent au tròne deMakuria,Shekanda, s'alièt amb lei Turcs per i prendre lo poder. Acceptèt la vassalizacion e l'installacion d'una garnison mameloca aDongola (→1286). 1277 :mòrt dau sultanBaybars que foguèt remplaçat per son fiuAs-Said Baraka Khan. Desirós de dirigir eu meme l'estat, ordonèt l'arrestacion dau vice-sultan de son paire e mandèt lo generauQala’un en campanha còntra lo Reiaume Armenian de Cilícia. 1277 : invasion mongòla còntra loReiaume de Pagan. Lei tropas dau rèiNarathihapati foguèron esquichadas mai leis envaïsseires se retirèron en causa de la mòrt de songenerau (→1283). 1277-1282 : guèrra civila dins loComtat de Trípol. 1279 : acabament de la conquista de l'Empèri Song per leiMongòls deKubilai Khan. 1279 : enEgipte, reversament d'As-Saïd Baraka Khan per lo generauQala'un. Lo sultan novèu favorizèt una aliança entre Mamelocs,Cumans eBizantins per s'aparar còntra la menaça representada per lei Mongòls de l'Ilkhanat (→1281). 1281 : importanta victòria dei Mamelocs deQala'un còntra lei Mongòls de l'Ilkhanat dins la region de Homs. Permetèt de protegirSiria ePalestina deis ambicions mongòlas. De son caire, l'Ilkhanat intrèt rapidament dins un periòde de crisi. 1282 : mòrt de l'emperairebizantinMiquèu VIII Paleòleg que foguèt remplaçat per son fiuAndronic II Paleòleg. 1283 : rompedura novèla entreConstantinòble e laGlèisa Catolica. L'objectiu de l'emperaireAndronic II èra de se raprochar de son pòble. Pasmens, dins lei fachs, aquò privèt l'Empèri Bizantin de l'ajuda occidentala. 1283 : conquista dau nòrd dauReiaume de Pagan per leiMongòls. 1284 :batalha navala de la Meloria entreGènoa ePisa. Durament batuts, lei Pisans perdiguèronCorsèga e veguèron son importància comerciala declinar au profiech dei venceires. 1284-1285 : revirada de laCrosada d'Aragon, expedicion menada per lo rèiFelip III de França còntraAragon. 1285 : mòrt dau negusYekuno Amlak que foguèt remplaçat per son fiuYagbea-Sion. 1286 : enMakuria, reversament dau rèiShekanda. Foguèt remplaçat per lo princeShamamun que restabliguèt l'independéncia dau reiaume. Pasmens, deguèt acceptar una aumentacion dau tribut pagat per lei Nubians ais Egipcians (→652). 1287 : enPagan, un conflicte de succession permetèt aiMongòls d'intervenir dins leis afaires dau reiaume e de plaçar un rèi favorable a seis interès,Kyawswa, sus lo tròne. Pasmens, l'autoritat dau sobeiran novèu foguèt limitada car lo reiaume se fragmentèt. 1287 : enSiria, represa de la guèrra entre loComtat de Trípol, darrier estat crosat important de la region, e lei Mamelocs (→1289). 1287-1288 : incursionmongòla enPolonha. Pasmens, se turtèt a una resisténcia ben organizada e poguèt unicament pilharSandomierz. 1288 : enInsulindia, conquista deSrivijaya per lo rèiKertanegara de Singhasari. 1289 : presa deTrípol per lei Mamelocs e disparicion dauComtat de Trípol. 1289 : guèrra entreEtiopia eAdel. S'acabèt per una victòria etiopiana que permetèt d'establir lo primat etiopian dins la region. 1290 : mòrt dau sultan egipcianQala'un que foguèt remplaçat per son fiuAl-Ashraf Khalil. En parallèl, rompedura entre loReiaume de Jerusalèm eEgipte après lo chaple d'una caravana de marchands arabes dins la region d'Acre (→1291). 1291 : conquista d'Acre per lei Mamelocs. Aquò marquèt la pèrda de la darriera vila fortificada importanta tenguda per leiCrosats enSiria-Palestina. Dins lo corrent deis ans seguents, lei senhors crestians abandonèron sei darrierei posicions. 1291-1294 : dins leiBalcans, guèrra entre l'Empèri Bizantin e una coalicion antibizantina gropant de principats bizantins e crosats. S'acabèt per un resultat indecís. 1293 : enInsulindia, revòuta dau princeRaden Vijaya que capitèt d'expulsar leiMongòls de la region. Fondèt lo Reiaume deMajapahit. 1294 : crisi religiosa dins l'Empèri Bizantin en causa dau refús dau patriarcaJoan XII Kosmas de validar unalèi proclamant l'anatèma còntra tota persona participant a un complòt còntra l'emperaire. 1294-1299 : enEtiopia, mòrt daunegusYagbea-Sion. Sa succession foguèt trebolada amb cinc successors de1294 a1299. La situacion s'estabilizèt amb la presa dau poder perWedem Arad. 1295 : guèrra civila dins l'Empèri Bizantin entre l'emperaireAndronic II e lo generauAlexios Philanthropenos. S'acabèt per la captura dau generau insurgent mai lei Turcs aprofichèron lo conflicte per avançar mai enAnatolia. 1296-1299 : destruccion d'una partida deConstantinòble per untèrratrem. Interpretant la catastròfa coma un senhau de colèra divina, l'emperaireAndronic II modernizèt leis institucions judiciàrias per luchar còntra lacorrupcion. 1296-1302 : aprofichant lei problemas de l'Empèri Bizantin, [[Venècia ataquètConstantinòble. Se turtèt a una resisténcia acarnada fins a1299 carGènoa mandèt d'ajuda ai Bizantins. Pasmens, après aquela data, la flòta bizantina poguèt pas s'opausar a son adversari eConstantinòble deguèt pagar una importanta indemnitat e cedir plusors illas. 1297 : disparicion definitiva dauReiaume de Pagan. 1297-1299 : guèrra entreBizantins eSèrbs. En dificultat,Constantinòble deguèt negociar un maridatge entre lo rèi sèrbeStefan Uros II Milutin e una princessa imperiala per retrobar totei lei territòris perduts. 1299 : enAnatolia, presa de la vila bizantina de Mocadena (Bilecik) perOsman Ièr. Aquò marquèt la fondacion de ladinastia e de l'estat otoman d'Anatolia.
1223 : a l'iniciativa dau califaAn-Nasir (1180-1225), començament de trabalhs importants d'agrandiment dauSanctuari d'Al-Hussayn ibn Ali de la vila deKerbala. Aquò foguèt la segonda etapa majora de la construccion dau sanctuari actuau.
1202 : publicacion dauLiber abaci perLeonardo Fibonacci. Aquela òbra presentava lo sistèma de chifres arabes e favorizèt sa difusion sus locontinenteuropèu. 1206 : publicacion perAl-Jazari dauLibre de la Coneissença dei Dispositius Mecanics Engenhòs que depintava un centenau de sistèmas mecanics. En particular, explicava lo foncionament d'unei sistèmas automatics e de divèrseirelòtges. 1214 : premiera observacion dau ròtle daupus durant unainfeccion per lo mètgeitalianUc de Luca. Capitèt tanben d'utilizar dauvin comaantiseptic. 1217 : enToledo, traduccion enlatin de laTeoria planetària de l'astronòm arabAlpetragius per lo sabentescocésMichael Scot. Aquò permetèt de difusar enEuròpa l'idèa d'utilizar d'orbitas excentricas per depintar lo movement deiplanetas. 1227 : premiera recomandacion coneguda, facha perGilbertus de Aguila, d'embarcar defruchs sus leinaviris per prevenir l'escorbut. 1231 : dins la vila deDamasc, fondacion de la premiera escòla unicament destinada a l'ensenhament de lamedecina. 1242 : premiera descripcion de la circulacion dausang dins lo còrs uman realizada per lo mètge arabiIbn al-Nafis (1213-1288). 1247 : mencion de lapouvera dins un trabalh de l'AnglésRoger Bacon. 1247 : publicacion dau premier libre tractant demedecina legala per lo mètge e foncionarichinésSong Ci (1186-1249). 1247 : publicacion dauLiber de proprietatibus rerum (« Libre dei proprietats dei causas » enoccitan) escrich per lo mongeanglésBartholomeus Anglicus. Aquela òbra èra una enciclopedia de 19 libres qu'es considerada coma una dei premiers trabalhs de vulgarizacion scientifica. Fins au sègle XIV, conoguèt mai d'una traduccion enoccitan, enfrancés, enanglés, enneerlandés, enalemand e enitalian. 1248 : publicacion dauLibre dei medicaments simples dau mètge arabeIbn al-Baitar (vèrs1190 - 1248). Èra una compilacion fòrça importanta dau saber medicau arabe e aguèt una gròssa influéncia sus la medecinamedievala. 1250 : premiera descripcion enEuròpa de la nèu (→135 avC) perAlbertus Magnus. 1250 : acabament de la redaccion dauCompendium medicinae dau prèire e mètgeanglésGilabèrt l'Anglés. Traduch enebrieu, encatalan, enanglés e enalemand, aqueu tractat foguèt fòrça utilizat enEuròpa durant lei darriers sègles de l'Edat Mejana. Èra format de plusors libres regardant la tèsta, locòr, losistèma respiratòri, lei fèbres e leimalautiás. 1258 : destruccion sistematica dei bibliotècas deBagdad per leiMongòls. Aquò entraïnèt la disparicion definitiva de plusors tèxtesantics grècs. 1260 : teoria dau sabentalemandAlbèrt lo Grand (vèrs1200 -1280) sus l'origina deivolcans que serián la consequéncia de vents sosterranhs. 1260 : un document publicat per l'abat deWissemborg, qu'enebissiá la venda d'animaus morduts per unlop, sembla d'indicar una coneissença parciala dau mecanisme de transmission de laràbia. 1267 : acabament de la redaccion de l’Opus majus (« Òbra majora » enoccitan) dau monge e sabentanglésRoger Bacon (1220-1292). Inicialament destinada a la defensa d'una reforma de laGlèisa Catolica, aquela òbra teniá mai d'una observacion sus l'observacion experimentala, una descripcion de lapouvera, una descripcion de l'estructura de l'uelh e una partida importanta sus l'optica. 1268 : premiera utilizacion documentada d'untrabuc decontrapés enChina (per lei Mongòls). Aquela maquina se difusèt rapidament e foguèt adaptada per leis engenhaires chinés per tirar de projectiles explosius ò incendiaris. 1269 : redaccion deEpistòla de magnete, òbra dau sabentfrancésPetrus Peregrinus. Premier estudi regardant lei proprietats deisaimants, definiguèt lei lèis de l'atraccion e de la repulsion magneticas. En mai d'aquò, permetèt de melhorar lei bossòlas magneticas que venguèron un element major de la navegacion. 1274 : premiera mencion de l'utilizacion d'uncanon (enChina). 1275 : publicacion deChirurgica, obratge depintant la premiera disseccion coneguda de l'Edat Mejana, dau mongeitalianGuilhem de Saliceto. En mai d'aquò, lo monge i recomandèt l'utilizacion sistematica d'uncotèu de cirurgia per lei mètges. 1276 : reforma daucalendierchinés per l'astronòmGuo Shoujing (1231-1316). Fixèt la durada de l'annada a 365,2425jorns — valor adoptada tres sègles pus tard enEuròpa. Son trabalh foguèt utilizat durant 364 ans. 1277 : premiera utilizacion documentada d'unamina terrèstra per leiChinés còntra leiMongòls. L'arma entraïnèt una « explosion giganta » mai sei consequéncias sus l'eissida de la batalha son mau conegudas. 1280 : concepcion e descripcion d'unatorpilha auto-propulsada per loquimista arabiHasan al-Rammah. L'eficacitat d'aquel engenh es desconeguda. 1285 : data de realizacion de laCarta pisana qu'es loportulan pus vièlh conegut a l'ora d'ara. 1286 : premiera descripcion d'unei lunetas perGiordano de Pisa. 1288 : data de construccion dau pus anciancanon descubèrt per leisarqueològs. Foguèt bastit per d'engenhaires chinés. 1290 : descripcion de l'utilizacion d'unacamera obscura per l'astronòmfrancésGuillaume de Saint-Cloud. Aquò èra destinat a l'observacion deis eclipsissolars.
↑(en) John H. Rowe, « The kingdom of Chimor »,Aus Acta Americana, vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.
↑(fr) Gérard Chailland,Les empires nomades, Edicions Perrin, 2006, p. 124
↑(fr) Gérard Chailland,Les empires nomades, Edicions Perrin, 2006, p. 125.
↑Coma lo califa abbassida refusèt de donar lo títol de sultan a una frema,Chajar ad-Durr foguèt obligada de se maridar amb lo cap mamelocAl-Muizz Aybak.
↑Segon lei cronicas russas, s'acabèt per una victòria mongòla. Pasmens, segon lei tèxtes catolics, lei Lituanians foguèron venceires.
↑(fr) René Grousset,L'empire des steppes. Attila, Gengis-khan, Tamerlan, Payot (1965), p. 447.
.svg)
.jpg)
.jpg)