| Sita | |||
 Shinta (Sita) under ei danseframføring av Ramayana vedPrambanan-tempelet påJava. Foto: Maria Ismawi | |||
| Opptrer i | Ramayana | ||
|---|---|---|---|
| Mor | Sunayana | ||
| Far | Janaka | ||
| Ektefelle | Rama | ||
| Barn | Lava,Kusha | ||
Sita (hindi सीता [sītā],uttaleⓘ, dvs.plogfòra) er eihindugudinne, gift medRama, og rekna som eininkarnasjon avLaksjmi ettersom Rama er rekna som einavatar avVisjnu. Sita er også kjend under fleire andre namn, somDjanaki (Janaki),Maithili ogVaidehi, og namneformer, somSidai ogShinta. Ho blir tilbeden i tempel og framstilt innan biletkunst og skulptur, som oftast saman med Rama og gjerne også med broren hansLaksjmana og apegudenHanuman.
Sita er ein sentral person i legendeverketRamayana, der ho blir bortført av demonkongenRavana, vunnen tilbake av Rama, men deretter, i nokre versjonar av soga, støytt bort av Rama igjen. Sita er heilt vigd mannen sin, ho følgjer han ieksil i jungelen og held ut fangenskapet hjå demonane for han. Ho blir ofte presentert som ei ideellkvinne ogkone i hinduismen, men er i nyare tid blitt kritisert som førebilete avfeministar, som meiner ho er alt for veik og sjølvutslettande.
Som med dei fleste andre mytologiske figurar er det knytt fleire forskjellige forteljingar til Sita. Ulike versjonar av Ramayana og diverse hinduiske dikt og soger gjev henne til dømes ulike opphav og svært ulike endelikt.
Sita voks opp som (foster)dotter av kongDjanaka avMithila (Videha) og kona Sunayana. Då ho vargifteklar blei det halde einswayamwara, ein seremoni der beilarar konkurrerte om handa hennar. Rama, prinsen avAyodhya, peika seg ut ved å vera den einaste som kunne løfta og spenna den guddommelege bogensjiv dhanusj. Dei to blei gifte og flytta til Ayodhya.
Ei tid seinare førte renkesmiing ved hoffet til at Rama måtte dra i eksil i fjorten år. BrorenLaksjmana og Sita blei med, og dei slo seg ned i skogenDandakaranya. I skogen fanst mange farar, i form avraksjasa, eller mektige demonar. Fleire av dei slo seg saman slik at demonkongenRavana kunne bortføra Sita.
Rama leita etter Sita i fleire år, og klarte til slutt å spora henne til demonriketLanka på andre sida av havet. I ein stor krig nedkjempa han Ravana og folka hans, og vann Sita tilbake. For å visa at ho alltid hadde vore tru mot Rama gjekk Sitagjennom eld utan å bli skada. Leitinga etter Sita og eksilet til Rama var over, og dei drog tilbake til Ayodhya der dei blei krona som herskarar. I mange versjonar sluttar soga her; i andre blir Sita seinare send vekk igjen.
Sita blir ofte kalla inkarnasjonen av gudinnaLaksjmi, kona tilVisjnu. I ein tibetansk tradisjon er ho ein inkarnasjon av gudinnaUma, kona tilSjiva, som har svore at ho skal få bukt med den vonde demonen Ravana. Det blir også sagt at ho er ei tidlegare heilag kvinne (Vedavati ellerManivati) som blei skjenda av Ravana, og som blei gjenfødd for å få hemn over han. Det same blir sagt om kona til himmelguden Indra,Sudjata, og eihimmelnymfe.
Eit vanleg motiv i sogene er at Sita blei funnen i eiplogfure somnyfødd. Ho blir difor ofte rekna som dotter tilBhudevi, Moder Jord. Det blir også fortald at ho blei funnen i ei korg som kom flytande på vatnet eller som var graven ned i jorda. I Valmiki-Ramayana dukkar ho på underleg vis opp då barnlause kong Djanaka pløyer eit jorde for å klargjera det for eit rituale der han skalbe om eit barn. Ei forklaring seier at ho er dotter avhimmelnymfaMenaka og andeleg dotter av Djanaka, som bad om henne.[1] I nokre versjonar er ho ganske enkelt barnet til Djanaka.[2]
Det finst òg fleire mindre kjende, men vidspreidde tradisjonar som fortel at Sita eigentleg var dottera til Ravana. Ein versjon fråKarnataka seier at Ravana sjølv fødde dottera etter at han åt ei frukt som var meint å gjera kona hans,Mandodari, svanger. Andre soger, frå til dømesKashmir,Kerala,Indonesia ogThailand, fortel at Mandodari fødde barnet som så blei gøymd eller forsøkt drukna fordihoroskopet hennar eller ein annan spådom sa at dottera skulle føra til endeliktet for Ravana. IKsjemendra-diktet frå 1000-talet er det Mandodari som tek til seg Sita, som stig opp av havet på einlotusblome, men sender henne bort i ei korg då ein vismann spår at Ravana skal bli forelska i henne.[3]
Sita blei teken med lureri og makt. Ei vanleg skildring er at demonenMaritsja tok form av ein sjeldan gyldenhjort som Rama sprang etter fordi Sita ville ha han. Deretter blei Laksjmana lurt bort av stemmen til Rama som ropte om hjelp, men også dette stod Maritsja bak. Medan ho var åleine kom Ravana forkledd som ein tiggandesadhu og fekk Sita til å trø ut av einvernande sirkel då ho skulle gje han mat.
ØrnaDjataju var vitne til bortføringa og prøvde å stogga henne, men blei nedkjempa. Før han døydde fekk han likevel skildra bortføringa til Rama og Laksjmana då dei kom tilbake. Også Sita gjorde sitt for å gje teikn; ho kastasmykkene sine ned på bakken medan ho blei flogen bort gjennom lufta for å gje ektemaken spor å følgja.
Medan Sita var fanga blei ho truga av Ravana om å gje seg til han, og plaga av dei demonske undersåttane hans. Ho heldt fast ved kjærleiken sin til Rama og nekta å ha det minste med Ravana å gjera. Mellom anna blir det fortald at ho budde i slottshagen fordi ho nekta å sova under hans tak.
Då Rama kom fram til havet som skilde Lanka frå fastlandet, sende han apenHanuman over som speidar. Sita var no anten truga på livet av Ravana, eller tenkte på å ta sitt eige liv for å sleppa unna demonen. Apen bar med segringen til Rama for å visa kven som hadde sendt han, og fekk med seg hovudsmykket til Sita tilbake som prov på at ho verkeleg var på Lanka. Ho nekta å setja seg på ryggen hans og flykta som ein tjuv, men sa ho ville venta til Rama sjølv kom og frigjorde henne.
I ein veldig krig sigra Rama og hjelparane hans over demonane. Sita blei sett fri, men etter år blant demonane tvilte Rama på at ho hadde klart å halda seg kysk. I nokre versjonar bad han henne forlata han, eller gå gjennom eldprøvenAgni pariksja for å visa at ho fortsatt var rein. I andre versjonar kasta Sita seg på flammane isinne over å bli mistrudd. EldgudenAgni gjekk god for reinleiken hennar, anten ved a flammane blir til blomar, ved at Agni sjølv bar henne ut av flammane, eller ved at eldguden kjem farande ut av dei fordi Sita sin karpu var så brennande sterk at han sjølv blei brend.
I nokre utgåver har Ramayana ein trist slutt. Rama sende henne frå seg fordi han eller folket hans endå ikkje var overtydde om at Sita er rein og kysk slik det høvde seg ei dronning.Laksjmana tok henne derfor med seg ut i skogen og forlet henne, men ho blei teken vare på av vismannenValmiki, og føddetvillingsønene til Rama,Lava og Kusja, hjå han. Som ungdommar trefte gutane faren sin igjen, og Rama tok dei til seg. Men då han bad Sita om å sverja på at ho hadde vore tru, eller i nokre høve utføra flammeprøven en gong til, for at han skulle ta henne tilbake, nekta Sita. Ho bad Moder Jord om å ta imot henne om det var slik at Rama alltid har vore først i tankane hennar. Då opna jorda seg opp og Sita, omfamna avBhudevi, forsvann.
Rama og Sita er blitt sette fram som den ideelle mannen og kvinna, både i tekstane om dei og i tolkingar. Dette kan vera vanskeleg å godta ut frå eit moderne, frigjort kvinnesyn. Sita har ein passiv rolle i store delar av soga; ho «let» seg bortførast, haldast fanga og nedverdigast etter frigjeringa. Er det hinduiske kvinneidealet ei som kan hundsast utan å ta til motmæle?
Eit vanleg hinduisk forsvar er å seia at Sita slett ikkje var veik eller passiv. Som gudinne valde ho å ta menneskeform og å ikkje bruka den veldige makta si mot Ravana. Som kvinne heldt ho fast på trua til Rama i mange år, og let seg ikkje freista til å tvila på han, eller lokkast av kongen av Lanka. Etter fangenskapet viste ho styrken sin ved å overvinna elden, og i nokre tilfelle at ho hadde den moralske retten ved å skjella ut Rama for mistrua hans. I epilogen, kjend somUttar Ramayana, let ho jorda svelga seg i staden for å audmjukast. Ei anna innvending er at visse delar ikkje høyrer heime i det heilage eposet, men er blitt sette inn av seinare, mindre heilage hender. Dette gjeld særlegUttar Ramayana.
Den guddommelege sida ved Sita er òg blitt lagt meir vekt på. Ei rørsle innan hinduismen, starta avRamananda på 1400-talet, ser på Sita og Rama som del av same guddom der Sita står for krafta til guddomen.[4] Den seinare Ramyana-diktarenTulsidas endra mange delar av forteljinga, og forklarte mellom anna bortføringa av gudinna Sita med at det ikkje var henne, menMaya-Sita, ein illusjon eller kopi, som blei teken av Ravana. Den ekte Sita var gøymd under leitinga og krigføringa, og kom fram etter at illusjonen brende opp under «eldprøven».
Sita har gjeve namn og inspirasjon til kunst, stader og ting, som den søtesitafrukta ogorkideenRhynchostylis retusa (Sita-pusjpa,Sitale ellerSita-dande). Ho har ei viktig rolle i dans- og dramatadisjonar rundt heileIndiahavet, fråIndonesia tilKambodsja. Her kan ein også finna skulpturar og andre kunstverk som viser henne.
I tillegg til dei mange templa til Rama og Sita har talrike stader iSør-Asia namn og minne etter Sita. Spesielt utbreidd erSita rasoi, eller Sita sittkjøkken, som både finst i store tempelkompleks i til dømesAyodhya ogChitrakur, og i små landsbyar.[5]
IJanakpur i Nepal skal vera den gamleMithila, fødebyen til Sita. Her finn einJanaki Mandir, eit tempel vigd gudinna, og byen er ein viktigpilegrimsstad for hinduar.
Ein dyrkar varme kjelder, som Thenari iPalakkad i Kerala, skapt av Rama for å sløkka tørsten til Sita, ellerSita Kund iBihar, varma opp etter at Sita kjølte seg ned der etter eldprøven. Ved ein annanSeetharkundu ved ein foss i Palakkad skal Sita ha utført religiøse rituale.
Merke sette av Sita i berggrunnen finn ein mellom anna i Manpathar vedMunger i Bihar, der ein finn to fotavtrykk Sita sette etter å ha kryssaGanga, og Parnashala nærBhadrachalam i Andhra Pradesh, der ein finn eit avtrykk sarien laga då ho blei bortført av Ravana.
Over heile Sri Lanka finn ein stader der Sita skal ha vore, til dømes Sita Eliya, ‘Sita-fjellet’, nærNuwara Eliya, der ho skal ha bedd og det er bygd eit tempel spesielt vigd henne, Sita-kunt, ‘Sita-dammen’ der ho ein gong gøymde seg under jorda frå Ravana, og Sita-ela, ‘Sita-elva’, som blei laga då Lanka brann og kaldt vatn ved eit under heldt henne trygg. Ei anna elv blir kalla Sita Ganga fordi Sita skal ha bada der; men ei anna forklaring på namnet kan vera at vatnet er kaldt (sitalai).[6]
Fleire stader gjer krav på å ha husa vismannen Valmiki og Sita då ho fødde sønene sine: Balmiki Ashram vedNarayani-elva i Nepal,Bithoor ved Ganga i Uttar Pradesh, ogAmritsar i Punjab.
Sita har inspirert fleire vestlege kunstverk, som biletkunst avOdilon Redon og operaenSita (1899–1906) avGustav Holst.
SanskritnamnetSita har fått ulik utforming på andre språk, somSidai påtamil ogShinta påindonesisk.
Som dei fleste andre viktige hinduiske figurar er Sita også kjend under fleire andre namn. Det mest brukte er Sita, som betyr ‘fure’, og viser til plogfura ho blei funnen i. Andre namn som viser til denne hendinga erAjanma, ‘ikkjefødd’,Ayonidja, ‘ikkje fødd avskjede’ ogDharaputri, ‘jord-dotter’.[7] Som dotter til Djanaka blei ho kalla Djanaki, best kjend under skrivemåtenJanaki. Sidan faren også var konge avVideha og blei kalla med same namnet, var ho også kjend somVaidehi, og som prinsesse frå Mithila er ho kjend somMaithili.
‘Sita’ er eit gammalt omgrep i indisk dikting som viser tilgrøde. Det blir mellom anna brukt éin gong iRigveda om ei gammalvedisk gudinne. Heltinna Sita kan også ha namn etter henne.
Sita er eit populært jentenamn blant hinduar, og kan i visse kombinasjonar også vera eit gutenamn. I moderne tid er asteroiden244 Sita kalla opp etter gudinna.
Kvinner
Menn
