Samar (tidlegare òg kallalappar ellerfinnar) er eit folk som hovudsakleg høyrer heime i høgfjellsområda mellomNoreg og Sverige, påNordkalotten og påKolahalvøya.
Samane somfolkegruppe oppstod med detsamiske språket, som oppstod i området mellomSør-Finland og dei store sjøane iKarelen rundt byrjinga av vår tidsrekning, då vestleg uralsk delte seg iuraustersjøfinsk i sør ogursamisk i nord. Seinare spreidde samisk seg nordover, vestover og sørover, og erstatta eit tidlegare språk, som sette tydelege spor i samisk. I sør vart så samisk assimilert av finsk i løpet av det andre tusenåret av vår tidsrekning.
På grunn av assimileringspolitikken ovafor samane frå slutten av1800-talet og framover er det vanskeleg å seie kor mange samar som finst. Eitt overslag er at det i det samiske befolkningsområdet bur om lag 75 000 samar. I overkant av ein tredel av desse snakkar ulikesamiske språk, framfor altnordsamisk.
Tradisjonelle samiske levevegar inkludererreindrift, der dei følgjer etter storereinflokkar på beitevandring,kystkultur, med kombinasjon av småbruk og fiske — gjerne kombinert medbåtbygging eller annahandverk oghusflid (iNoreg), og innlandsfiske (som t.d. iEnare).
Namnet «same» er den skandinaviske forma av det samiske ordetsápmi (nordsamisk) ellersaemie (sørsamisk), som viser til bådeområde, folkegruppe og språk.
Opphavet til ordetsaemie ellersápmi er eit lån til ur-samisk/finsk frå urbaltisk*žeme ’land’ (jf.russisk земля [zemljá], som iNovaja Zemlja, ’Nyland’) til urfinsk-samisk*šämä ’landet (i nord)’, dvs. den delen av Finland baltarane hadde kontakt med.[1] Dette ordet gjennomgjekk seinare den særfinske lydendringaš → h (ei lydendring som vi ikkje fekk i samisk), så vi fekkHäme, namnet på områdetTavastland (derLahtis ligg). I samisk gjekk ordet i staden gjennom lydendringaš → s, og isterkt stadium i nordlege dialektar også gjennomdissimileringam → pm, slik at vi fekkSápmi, ’Sameland’. Det same ordet*sämä lånte baltarane attende frå finnane (før lydendringaš → h i finsk) som namn påFinland, i forma*šāma. Denne forma dukka så opp i seint urfinsk-samisk som*šāma. Langā vart til langō i sein urfinsk, vi fekk*sōme, som framleis er den estiske namnet på Finland (Soome), og deretter diftongering av lange midtvokalar oge → i i slutten av ord i overgangen til moderne finsk, slik at sluttresultatet erSuomi. Dei som budde i «Det egentliga Finland» (Åboland), tavastlendingane og samane, dvs.suomalaiset,hämäläiset ogsápmelaččat har altså alle etnonym som går attende til same lånord, ordet for ’land’ i urbaltisk.
Orda sápmelaš og hämäläinen har same struktur:hápmelačča < *šämä-lä-nce > hämä-lä-inen, der-la/-lä er eit affiks som tyder "stad", mens*-nce tyder "person frå denne staden".
Ein konkurrerande teori er at šämä går attende til eit etnonym med tyding "svart", altså at samane / tavastlendingane skulle vere dei svarte, i motsetnad til namnegjevarane (dei kvite). Jf. Koivulehto 1997 i festskrift til Kiviniemi). Eit argument for denne teorien er nettopp bruken av -la- i etnonymet, i og med at det -la tyder "stad" burde ordet det står til ikkje vere ordet for ein stad. Koivulehto sin teori er ikkje allment akseptert.
Nemninga «skridfinnar» vart nytta om samane avProkopios kring år 550.[3] Han nytta formaskrithiphinoi.[3] Namnet kjem frå norrønt «skríða», 'løpe på ski', og «finnar» i den gamle norske tydinga 'samar'.[3]
Då dei germanske og baltiske folkeslaga kom tilBaltikum ogNorden medjordbruket, støtte dei påjegerkulturar. Dei sørlege folkegruppene kom inn under framand påverknad og vart jordbrukarar, og språket deira vart utvikla m.a. til deiaustersjøfinske språka. Lenger nord, utan dei same vilkåra for jordbruk, vart dei nordlege folkegruppene verande utanfor denne påverknaden, og språket deira utvikla seg i ei anna lei tilsamisk.
I neolittikum og bronsealder tyder arkeologiske funn på noko kontakt mellom samiske og norrøne folkegrupper, men av dei hovudsakleg levde i ulike kulturtradisjonr. Fråjernalderen av er det meir spor etter kulturblanding. Samtidig kan gruppene ha blitt «mer oppmerksomme på sin egenart.»[4]
På slutten av 700-talet skreivPaulus Daconus vedKarl den store sitt hoff omskridfinnar, og viser tilskia til samane. På 800-talet skildraOttar eit folk som passa rein og vart kallafenni. IHistoria Norvegiæ, ei Noregshistorie frå1200-talet, blir landet skildra slik at nordmennene budde langs kysten, og samane på innlandet.
Frå tidleg på1700-talet styrka dei nordiske statane seg, og dei oppretta misjonsverksemd både påGrønland og i Sameland.Samemisjonen både i Danmark-Noreg og Sverige-Finland trykte samiskspråklege religiøse testar og sende prestar til dei samiske områda. Denne politikken heldt, med ein del variasjon, fram til slutten av1800-talet. I den same perioden vart også dei fleste statsgrensene i Sameland fastsett.
Frå og med slutten av1800-talet innførte statane ein ny politikk, der fokuset skifta frå kristning til språkleg og ideologisk assimilering inn i majoritetssamfunna.
Frå og med1970-talet harNoreg,Finland ogSverige i varierande grad ført ein meir positiv samepolitikk, med grunnlegging avSameting, innføring avsamisk i skoleverket og oppbygging av samiske institusjonar.
På slutten 1800-talet komfinsk språkhistorie i fokus for internasjonal språkforsking viaVilhem Thomsens avhandling frå 1868Den gotiske Sprogklasses indflydelse paa den Finske, som viste at urnordiske lånord hadde vorte bevart bortimot uendra i austersjøfinske og samiske språk. Avhandlinga fekk stor innverknad på språkforskinga i Finland. For å forstå den finske språkhistoria var det naudsynt å ha ei forståing av samisk språkhistorie, dette vart dermed oppstarten til ei sterk intreesse for samisk språkhistorie frå finske forskarar.
Dei samiske språka utgjer ei av dei 9 greinene som framleis blir snakka i denuralske språkfamilien, ursamisk og uraustersjøfinsk er resultat av ei oppsplitting av den vestlege delen av dei uralske språka i slutten av det siste tusenåret før vår tidsrekning. Samisk er også prega av eit sterkt innslag av eit (eller fleire) no utdøydd(e)substratspråk, som vart snakka i det nordlege Fennoskandia før bruken av samisk ekspanderte nord- og vestover rundt byrjinga av vår tidsrekning. Dette kan sameinast med atDNA-studier viser at samar og finnar skil seg frå kvarandre ein god del DNA-messig.
Frå og med 1990-talet har dei etniske gruppene iEuropa ogSibir vorte genetisk kartlagt, framfor alt med hjelp avmitokondrie-DNA. Det har t.d. vist seg at den genetiske distansen mellom samar ogsamojedar er større enn mellomdanskar og samojedar. Genetisk sett skil samane seg meir frå dei andre europeiske folka enn dei skil seg frå kvarandre, sannsynlegvis fordi dei stammar frå ei lita gruppe forfedrar som kom frå ulike område. Forskinga tyder på at samar har mitokondrie-gen frå folk som levde på den iberiske halvøya under istidayngre dryas.[5]
Den første innvandringsbølgja som kom til norskekysten skal ha vore menneske som hadde budd påden iberiske halvøya. Ei ny innvandringsbølge kom frå Svartehavet eller Ukraina.[6] Truleg kom det ei seinare innvandring frå aust, sannsynlegvis fråSibir, og desse menneska blanda seg med gruppene som allereie budde i Skandinavia og gav opphav til det vi i dag kjenner som samar, ifølgje genetikaren Torsten Günther.[7]
Overgangen frå ein stor grad av sjølvberging til einpengeøkonomi fall saman med den målretta assimileringspolitikken, i alle landa der det bur samar. Som result av dette har samane i langt større grad enn urfolk i andre land tatt del av levestandardauka i den same perioden.
Reindriftsnæringa har, særleg etter innføringa avsnøscooteren på midten av 1960-talet, vorte meir kapitalintensiv. I reindriftsnæringa i Noreg var det 950årsverk i 2015,[8] nesten alle som driv med rein i Noreg er samar. Reindrifta i Finland skil seg frå den i Noreg ved at berre ein liten del av reindriftsutøvarane er samar. Mange samar er sysselsette i andre primærnæringar, som jordbruk og fiske. I pakt med moderniseringa har samane også gått inn i tertiærnæringane i dei samiske områda, særleg etter at dei samiske områda frå 1970-talet og framover har fått fleire og fleire utdanningsinstitusjonar.
Båtbygging var ein viktig næringsveg for mange samar tidlegare.[9] Båtbyggartradisjonen i Nord-Noreg har vorte stadig mindre utbreidd; i heile Nord-Noreg er det berre ein handfull eldre menn som opprettheld tradisjonen (2010-talet).[10]
↑«Fokus på samisk båtbygging».Harstad Tidende. Henta 14. oktober 2019. «fartøyvernkonsulent Sverre Nordmo. [...] på 1400-tallet ble så mye som 75 prosent av Jektene i Ofoten- og Sør-Troms bygd av samer. Verktøyfunn tyder også på at samer i sin tid bygde vikingskip [...], sier Nordmo.»
Carpelan, Christian, Asko Parpola og Petteri Koskikallio 1999: Early Contacts between Uralic and Indo-European.Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 242.
Koivulehto, Jorma 1993: Suomi.Virittäjä s. 400-408pdf
Rasmussen, Torkel 1999: Sámegiella lea jávkamin. 10 jagi gielain ja mielain.Sámi allaskuvlla avvoseminára raporta. skábmamánu 1.-3. beaivvi 1999. p. 16-19.
Sammallahti, Pekka 1984: Saamelaisten esihistoriallinen tausta kielitieteen valossa.Suomen väestön esihistorialliset juuret. Bidrag till kännedom av Finlands natur och folk; 131, S. 137-156. Helsinki, 1984.
Sammallahti, Pekka 1989: A linguist looks at Saami prehistory. Acta borealia : Nordic journal of circumpolar societies.6(1989)no. 2
Sammallahti, Pekka 1998: Zur Herkunft der Lappen. Jahrbuch für finnisch-deutsche Literaturbeziehungen : [Mitteilungen aus der Deutschen Bibliothek Helsinki]. Nr. 30(1998) S. 16-22. Helsinki : Deutsche Bibliothek.
Sammallahti, Pekka 1998:The Saami languages : an introduction. Kárásjohka : Davvi girji, c1998.
