Verdas jordskorpeplater med overflatekontinenta avteikna.«Oppbrytinga avPangea», fråAlfred Wegener siDie Entstehung der Kontinente und Ozeane (1929). Biletet viser rekonstruerte verdskart for dei geologiske tidsperiodanetidlegkarbon,eocen ogkvartær (pleistocen).
Platetektonikk (sett saman av 'plate' og gresktekton, 'byggjer') ervitskapen om rørslene tiljordskorpa. Skorpa er sett saman av 14 størrejordskorpeplater som alle er i konstant rørsle. Grensene mellom platene blir kalla plategrenser. Dette er ein av grunnsteinane innanfor dagensgeologiske forståing.
For ikkje meir enn 60 år sidan hadde geologar store problem med å forklara fleire naturfenomen som i dag blir sett på som sjølvsagte. Ein gjekk til ut frå atfjellkjededanning (orogenese) var ein prosess som hadde skjedd som følgje av ei enkelt bestemt hending og at fjella var blitt danna straks. Geologien var sterkt deskriptiv, og geologar gav gode skildringar avkva som hadde skjedd med stein og berglag, men mangla klåre forståingar avkvifor.
Den tyske meteorologenAlfred Wegner hadde allereie som ung lagt merke til korleisAfrika ogSør-Amerika såg ut til å passa saman som to bitar i eitpuslespel. Han var ikkje den første som la merke til dette, allereie då dei første gode verdskarta blei teikna på 1600-talet hadde ein merka seg tilhøvet. Men Wegner gjekk lenger, jam meinte alle kontinenta passa saman som bitane i eit stort puslespel. I eit foredrag i 1912, utgjeve i utvida form i 1915 (The Origin of Continents and Oceans), la Wegener fram tankane sine om kontinentaldrift.Teoriane hans vart først anerkjende i1960-åra. I perioden som leidde hadde forskarar funne ut meir om tema sompolvandring, havbotntopografi og marine sediment, men det var først etter at marine magnetisk anomaliar vart oppdaga at ein fekk empirisk data til å påvisahavbotnspreiing. I 1968 hadde forskinga rundt havbotnspreiinga ført til at ein godtok platetektonikk. Det hadde funne stad eitparadigmeskifte.
Hypotesen om kontinentaldrift vart grunngjeven med desse tilhøva:
Glasiasjon. Det finst restar av same glasiasjon på kontinent som i dag ligg adskilt.
Fossil. Førekomstar på ulike kontinent gjev oss høve til å plassera artar på dei ulike kontinenta. Dette blir brukt somprov for at kontinenta har lege saman, då dei fleste artene ikkje har hatt høve til å kryssa store havområde.
Klimabelte. Ein kan kjenne att dei same restane etter til dømes eittropisk klima og dermed danna eit klimabelte som viser korleis kontinenta låg i høve til kvarandre.
Like geologiske trekk. Ein kan sjå påfjellkjeder som har vore danna samstundes at dei passar fint saman sjølv om dei i dag er delte opp på ulike kontinent.
Kart over jordskorpeplatene slik dei er kartlagte i dag.
Det finst ulike typar plategrenser i punkta der jordskorpeplatene kolliderer, desse blir definerte ut ifrå korleis platene oppfører seg ved desse punkta. For å kartleggje kvar grensene ligg har ein sett påjordskjelvmålingar ogepisentera deira. Skjelva blir utløyst ved plategrensene og dette har gjeve oss dagens kart.
Når to plater møtest (konvergerer) vil anten ei plate forsvinna under den andre (subduksjon), søkka ned i mantelen og smelta, eller pressa kvarandre opp og skapa fjellkjeder (orogenese). Det er berre oseanskorpe som forsvinn og dette dannar typisk eidjuphavsgrop utanfor eit kontinent. På kontinentet får einvulkansk aktivitet som er resultat av subduksjonen. Dersom tokontinent kolliderer vil dette skapaorogenese. Eit kjent døme på dette erHimalaya.
Når to plater fjernar seg frå kvarandre blir prosessen kallahavbotnspreiing. Desse skaparmidthavsryggar.Astenosfæriskmantel stig opp og ved delvis smelting blir det dannamagma. Magmaen kjem til overflata og dannar nyoseanskorpe. Ved desse spreiingsryggane blir det dannabasalt i form av putelava. Farten på spreiinga kan variera mellom 3-10 cm per år.
Spreiingsryggane er høgast over havbotnen nær den aktive delen, grunnen til dette er at kalde bergartar har høgare tettleik enn varme bergartar. Prosessen ved kjølinga fører dermed til atlitosfæren søkk djupare ned i astenosfæren. Bergartane blir meir og meir kjølige jo lengre frå sjølve spreiingsryggen ein kjem.
Konservative plategrenser ellertransformforkasting er området der ei plate sklir langs den andre utan danning av ny skorpe eller subduksjon. Grensa er markert ved eiforkasting eller eit brot slik som iSan Andreasforkastinga. Ofte er forkastingane oppstykka, og ved horisontal rørsle blir det danna djupe basseng og høge fjell.
Drivkraften bak platetektonikk har vore ein vanskelegare prosess å forklara. Vitskapsfolk meinte det kunne vera varmestraumar og andre indre prosessar i astenosfæren som dreiv platene, men det har seinare kome andrehypoteser.
Gravitasjonskraft frå spreieryggar er ein viktig faktor for drivkraften. Midthavsryggane ligg høgare enn resten av havbotnen og dette dyttar platene mot delar som ligg lågare ved hjelp avtyngdekraft.
«Ankereffekt» ved subduksjon er den andre faktoren som hjelper til å røre ei plate. Plata som forsvinn ned i astenosfæren fungerer som eit anker og trekkjer med seg resten av plata.
