Nasjonalspråketdansk er i stor grad innbyrdes forståeleg mednorsk ogsvensk og har sterke historiske og kulturelle band til dei andrenordiske språka. Om lag 82% av folkesetnaden og 90% av dei etniske danskane er medlemmer av den lutherskeFolkekirken. I 2009 hadde noko over ein halv million danskar utanlandsk opphav, av dei om lag halvparten frå andre europeiske land.
Danskar ellerdanar som etnisk gruppe vart omtalte allereie iantikken. På 600-talet fortalde både den greske historieskrivarenProkopios og dengotiske historikarenJordanes om eit folk i nord ved namn «danoi» og «dani». Pånorrønt vart folket igenitiv fleirtal kalla «danir», som kan tyde noko i retning av «flatlandsfolk». «Dane» er truleg ei avleiing av detindoeuropeiske*dhen-, som tyder ‘flate, flatt brett’.[1]
Ordet «mark» vart igamalhøgtysk og igamalengelsk brukt i tydinga ‘grenseland’. Ordet «Danmark» tydde altså ‘flatlandsfolkets grenseland’ og var avgrensa til dagensSlesvig, altså danane sitt grenseland til tyskarane i sør.[2] Ifrankiske riksårbøker (Annales Regni Francorum) vert det fortalt at frankiske utsendingar i 825 møtte kongane deira «på deira land» (in marca eorum).[3] Det vert også fortalt at danene kom «til marken» (ad marcam) for å gå til åtak påsaksarane ved elvaEider i den noverande tyske delstatenSchleswig-Holstein i 828.[4]
Av Jordanes får ein inntrykk av at danene høyrde til den gotiske stammenSuetidi og kom frå det noverande Sverige. Dei skal ha drive bortherulane frå landet. Danane vert ikkje nemnde av den romerske historikarenTacitus i år 98, men han nemnde gotarane(gothones). Dersom danene ikkje eksisterte på 100-talet, og skildringa til Jordanes er riktig, kan danene ha oppstått som etnisk gruppe på 200- eller 300-talet.
Nokre eldre kjelder ymtar om at danene var identiske med «geatarane». Dengalliske historikaren og biskopenGregorius av Tours skildra på 600-talet korleis kongen over danane, Chochilaisus, vart drepen i året 515 under eit sjøslag ved den frankiske kysten.[5] Gregorius kallar kongen for ein dane (dani), men iBeowulf vert han omtalt som ein konge over geaterane under namnet Hygelac. ILiber Monstrorum er han kalla «rex Getarum»,[6] og iLiber historiae Francorum vert han kalla «rege Gotorum».[6] Problemet med denne identifiseringa er at andre kjelder som Prokopius og Jordanes skil mellom geaterane og danane. Lærde strir seg imellom om den etniske identiteten til geaterane, og det episke diktetBeowulf' kan ikkje ukritisk brukast somhistorisk kjelde.
Etter kvart som ordet «mark» gjekk over til å tyde heile landet, og ikkje berre det noverande Slesvig, vart dessutan namnet «Danmark» brukt om alle folka i området, uavhengig av etnisk tilhøyrsle.
Populært vert det sagt at ordet «Danmark» første gong vert nemnt påJellingesteinen omkring år 985. Danmark (Denamearc) var likevel nemnt allereie rundt 890 av nordmannenOttar i den gammalengelske krønikaOrosius, i forteljinga om reisa hans frå Skiringssal i Vestfold til Hedeby.[7] I vidareforteljinga tilAlfred av England frå om lag same tid – skildringa tilWulfstan frå Hedeby av skipsferda si frå Hedeby eller Slesvig og inn i Austersjøen, vert Langeland, Låland, Falster og Skåne omtalt som ein del av Danmark (Þas land call hyrað to Denemearcan, «alle desse landa høyrer til Danmark»). Like etter 908 skreiv den austfrankiske krønikaRegino av Prüm om eit folk «frå Danmark» (ex Denimarca) som gjekk til åtak på det noverande Nederland frå nord.[8] Eit diplom frå 965 som tilhøyrdeOtto I skildrar eit bispedømme som liggin marca vel regno Danorum.[8][9][10]
Danmark er det minste og sørlegaste av dei nordiske landa, like nord for sitt einaste naboland,Tyskland, sørvest forSverige og sør forNoreg. Danmark er rekna som eitskandinavisk land, sjølv om det ikkje høyrer til den skandinaviske halvøya. Vest for Danmark liggNordsjøen, mensAustersjøen ligg i søraust. Mellom Danmark og Sverige liggØresund ogKattegat, mensSkagerrak skil Danmark frå Noreg.
Geologisk utgjer mesteparten av Danmark unge avleiringar fråkrit-,tertiær- ogkvartærtida. Dei fleste bergartane er lause, og høgdedraga i landet er danna ved at isbrear undersiste istid skauv dei lause bergartane saman i haugar og rygger. Over øyane, Jylland og utover iNordsjøen går det ein grunnfjellrygg,Fyn–Ringkøbing-ryggen. Denne dannar vidare skilet mellom den nordlege og sørlege delen av Nordsjøen, og det er vidare i bassenget sør for denne ryggen eller i rifta midt i Nordsjøen at dei danske petroleumsførekomstane ligg.[13]
Danmark har om lag65 000 opne vasslaup. Omtrent halvparten av desse er naturlege, mens resten er kunstig opparbeidde grøfter og kanalar.[14] Den lengste elva i Danmark erGudenå, på omtrent 160km. Andre større danske elvar erOdense Å,Vidå,Skjern Å ogSuså.
Danmark har eittemperert klima. Sidan landet ligg vedNordsjøen nyte det godt av nærleiken tilGolfstraumen, og har relativt sett kjølige somrar med middeltemperaturar på omkring 16°C og milde vintrar med middeltemperaturar på omkring 0,5°C. Danmark har også ein del vind, spesielt om vinteren.[15] Haustmånadene september til november har mest regn med eit syttitals mm kvar, mens februar er månaden med minst nedbør med normalt 38mm.[16]
Det er berre mindre regionale skilnader i klimaet innanlands i Danmark. Temperaturane endrar seg lite frå stad til stad, men ligg noko lågare i områda lengst vekk frå havet. Om sommaren har Sydsjælland ogLolland-Falster dei høgste middeltemperaturane. I kystnære strøk er skilnaden mellom sommar og vinter mindre på grunn av den utjamnande verknaden frå havet. Også nedbøren er relativt stabil frå stad til stad; mens områda vedStorebælt har minst med ca. 500mm årleg har de sørlege delane av Midtjylland mest med noko over 900mm.[15]
Geologisk sett har det gått kort tid sidan siste istid, noko som inneber at utviklinga av artar ikkje er avslutta. Dessutan setttopografien vilkåra innanfor små avstandar. Og endeleg er detjordsmonnet som sett føresetnadene for plantevekst på ein gitt stad. I tillegg til alt dette må ein sjå påverknaden frå tusenår med jordbruk og snart 150 års industrialisering med alt dette har meint for vilkåra til floraen.
Grunnleggjande høyrer likevel Danmark til i eit stort område som strekkjer seg fråAtlanterhavet og heilt inn tilUral, der den potensielle vegetasjonen erblanda lauvskog. Danmark har ikkjeurskog, menDraved skov ogSuserupskovene er naturskogar der den menneskelege påverknaden har vore minimal. Dersom ein vil oppleve korleis det danske landskapet har sett ut før landbrukstida, må ein reise tilBiałowieżaskogen i det austlegePolen.
Når ein ser bort fråsanddyner,innsjøar,elvar og havskrentar, er resten av naturen i Danmark i røynda eit samanhengandekulturlandskap der alt er resultatet av tilsikta og utilsikta menneskeleg påverknad. Det gjeldbiotopar sommose,eng,hede,beite,åker og dyrkaskog og elles naturlegvisparkar oghagar. Samansetjinga til floraen utgjer derfor eit settmoglegheiter som er skapt av naturvilkåra og nokreavgrensingar som vert sett av aktivitetane til menneska. I tillegg til det direkte presset frå dyrking og ureining råkar utbygginga avinfrastrukturen floraen for ei stadig meir omfattande oppsplitting i område som vert haldne åtskilt og som vert gradvis mindre. Det medfører at spreiing og vedlikehald avgenpuljar innanfor ein art vert gradvis meir ugjerleg. Dette er den eigentlege bakgrunnen for at mange artar er truga eller utdøydde i Danmark.[17]
Inntil 1847 trudde ein atHimmelbjerget (147 moh.) var det høgste punktet i Danmarks. Staden er framleis ein populær utfartsstad.
Foto: Thomas Bredøl
Det nordlegaste punktet i Danmark erSkagens odde (Skagens nordstrand) på 57° 45' 7'' nordleg breidd, det sørlegaste er Gedser odde (Falsters sørspiss) på 54° 33' 35'' nordleg breidd, det vestlegasteBlåvandshuk på 8° 4' 22'' austleg lengd, og det austlegasteChristiansø (Østerskær) på 15° 11' 55'' austleg lengd.
Per 1. januar 2009 hadde Danmark ifølgje offisiell statistikk5 427 459 innbyggjarar. Med eit areal på43 094 km² gir det ein folketettleik på 127,9 innbyggjarar per kvadratkilometer. Folketalet har jamt over stige sidan 1970-talet, med unntak av ein periode på starten av 1980-talet.[18]
91,6% av folkesetnaden er av dansk opphav, mens 452095 personar er innvandrarar og etterkomarane deira. Innvandrarane (inklusive etterkomarane) kjem først og fremst frå andre nordiske land (41306),Storbritannia (12000),Tyskland (25444),Polen (13509),Bosnia-Hercegovina (20875), andre land i det tidlegareJugoslavia (23968),Tyrkia (54859),Somalia (16948),Irak (26351),Iran (14289),Libanon (22232),Afghanistan (10876) ogPakistan (19301).
Danmark har eitt offisielt språk –dansk. Dansk er eitnordgermansk språk, som har felles opphav medislandsk,færøysk,norsk ogsvensk. Desse språka byrja å spalte seg på 800-talet, og frå kring år 1100 vargamaldansken vorte distinkt ulik frå andre nordiske språk. Frå kring 1550 snakkar ein omnydansk, då inntoget avboktrykkjarkunst gjorde atortografien vart standardisert. Den standardiserte danske rettskrivinga tok utgangspunkt i språket iChristian IIIs bibel. Frå 1700-talet pratar ein om yngre nydansk. I det nittande og tjuande hundreåret har dansk ortografi vore relativt konservativ, med det resultat at talespråket har flytta seg eit godt stykke bort frå skriftspråket.[19]
Dansk utgjermange dialektar. Desse var i grove trekk ferdig utvikla på 1300-talet, og dansken nådde si maksimale dialektspalting kring år 1700. Sidan den gongen har dialektane vore på stadig tilbaketog, og no pratar berre 5% av danskane dialekt. Danske dialektar vert delt inn i tre hovudgrupper:
Desse hovudgruppene kan igjen delast inn i finare undergrupper. Til dømes vert jysk delt inn i austjysk, sørjysk og vestjysk, og eventuelt også nordjysk. Spesielt skil vestjysken seg frå øydansken, og har mellom anna ingen skilnad mellomgrammatiske kjønn i tradisjonell tyding, her heiter det bådeein hus ogein bil. Særskilt for sør- og vestjysk er også framstilteartiklar (æ hus i bestemt form).[20]
Den standarddanske skriftforma vert kallarigsdansk ellerrigsmål. Denne tek utgangspunkt i språket iKøbenhavn-området, og vert fastsett avDansk Sprognævn. Riksdansken er totalt dominerande i det offentlege samfunnslivet, og det vil i dag vere utenkjeleg for til dømes toppolitikarar å prate brei dialekt slik vestjydenKnud Kristensen gjorde då han var statsminister så seint som på slutten av 1940-talet. Dialektdauden har mellom anna ført til at eldre verk skrivne på dialekt – mellom deiSteen Steensen Blichers jyske historier og songar – i dag er praktisk talt uleselege for yngre danskar.[21]
INordslesvig har Danmark ein tysktalande minoritet. Dei språklege rettene til det tyske mindretalet er verna gjennomKøbenhavn-Bonn-erklæringane frå 1955. Erklæringane vernar på tilsvarande måte det dansktalande mindretalet iSydslesvig.[22] Det bor også nokre titusenfærøysk- oggrønlandsk-talande i Danmark, i tillegg til minoritetar som talar språk somurdu,arabisk ogtyrkisk.
Danske skuleelevar vert introduserte for første framandspråk (engelsk) frå 4. klasse. På sjuande trinn startar andre framandspråk som valfag med eit timetal på alt 11 veketimar over tre år. Andre framandspråk er obligatorisk for opptak til danske gymnas og har vidaregåande laup der.[23]
Den danske kyrkja vert kallaFolkekirken, og har monarken som øvste leiar. I det daglege vert kyrkja likevel styrt av kyrkjedepartementet ved kyrkjeministeren, per februar 2010Birthe Rønn Hornbech. Folkekyrkja er delt inn i 11bispedøme (dansk: «stift»), derav eitt påGrønland. 1. januar 2023 hadde Folkekyrkja4 276 271 medlemmer, noko som utgjer 72,1% av den danske folkesetnaden.[24] Om lag tre prosent av dei nominelt kristne går regelmessig i kyrkja.[25][26]
Den nest største religiøse gruppa i Danmark ermuslimane, som med210 000 personar utgjer 3,7% av folkesetnaden. Den muslimske folkesetnaden i Danmark er eit resultat av innvandring i nyare tid, og er konsentrert om dei største byane. Andre religiøse grupper i Danmark femnerkatolikkar (37 000 personar),Jehovas vitne (14 500), serbisk-ortodokse kristne (7 000),baptistar (5 100),pinsevener (5 100),buddhistar (4 400) ogmormonarar (4 500).[25]
Den største avJellingsteinane, som kongHarald Blåtann fekk utforma til minne om far sin,Gorm den Gamle, Danmarks første konge, og mora si, har vore kalla Danmarks dåpsattest grunna inskripsjonane som mellom anna fortel at Harald Blåtann kristna danane.
Foto: Sven Rosborn
Dansk forhistorie starta på framsida avinnlandsisen som byrja å trekkje seg attende nordpå for ca. 15 000 år sidan i samband med ei klimaendring. På dette tidspunktet levdereinsdyrsjegerar her og dei vart avløyst av andre jegerfolk som ernærte seg av jakt og fiske i fleire tusenår.For ca. 6 000 år sidan vartsteinalderen sakte avløyst avden yngre steinalderen. Rundt 1800 f.Kr. vart denne igjen avløyst avbronsealderen[27] og 500 f.Kr. byrjajernalderen.
Allereie på slutten av jernalderen, omtrent på i 700-talet, kan det ha eksistert ei sterk dansk sentralmakt, som det kolossale forsvarsverketDannevirke i Sønderjylland ogKanhavekanalen påSamsø kan vere «prov» på. Likevel meiner dei fleste moderne historikarar nok at Danmark som geografisk område snarare er å sjå på som ein del av detfrankiske riket i denne perioden. Forhistoria slutta medvikingtida, då danske og norskevikingar byrja å herje og handle i det meste av det kontinentaleEuropa og Dei britiske øyane. Dei danske vikingane tok til å krevje inn såkalladanegeld iEngland, som var ein skatt kongar i England måtte betale til danekongen for å unngå plyndringar. Danske og skandinaviske vikingar hadde ei stormaktsrolle i Europa i det meste av vikingtida på grunn av mellom anna den sterke flåten av snøggrodde vikingskip som kunne gå opp dei store elvane, og på grunn av den måten dei gjekk til åtak på.
Den danske historia vert innleidd på700-talet då dei første skriftlege kjeldene byrjar å omtale tilhøva i landet. Slik sett er vikingtida ein overgangsfase mellom forhistoria og den danskemellomalderen som vart ein periode, der kontakten med resten av Europa vart stadig viktigare. Tre tilhøve vog tungt; freistnadene til kongane på å auke makta si innanriks, freistnadene deira på å utvide maktområdet utanriks og striden medHansaforbundet. Maktkampen innanriks stod først mellom stormennene på den eine sida og kongemakta på den andre. Seinare vart det til ein strid mellom kyrkja og kongemakta. Utanriks prøvde ein å skape og halde fast ved eit et Austersjørike, noko som kulminerte iKalmarunionen av1397. Samarbeidet med Hansaforbundet var naudsynt i høve handel, men også eit konstant økonomisk problem. Dette bysamskipnaden fekk stor innverknad på sambandet til Danmark og var i periodar den reelle makta i landet.
Danmark-Noreg måtte avstå dei danske landsdelane i Skåneland og dei norske lena Trondheim og Bohus tilSverige. Med raudt: Halland var allereie avstått til Sverige for ein periode på 30 år. Med gult: Landsdelane Skåneland og Bohus len. Med fiolett: Landsdelar som gjorde opprør og vendte tilbake til dansk styre i 1660.
Renessansen innebar eit markant skilje i Danmarks historie særleg fordireformasjonen vart ein del av endringa. Kongane inndrog kyrkjegodset og stod på den bakgrunnen sterkt overfor adelen, men ein stor del av rikdommen vart brukt til krigføring. Mest tydeleg er dette eksemplifisert i renessansekongenKristian IV. Han fekk oppført mange vakre bygningar rundt i landet, men leid alvorlege nederlag ved å ta del iTrettiårskrigen iTyskland. Den vidare kampen med Sverige medførte nederlag på nederlag med stadige tap av territorium, først øyane i Austersjøen, seinare også danske kjerneprovinsar som Skånelandene vedFreden i Roskilde i1658.
Sviket til adelen underKarl Gustav-krigane gav von for eit statskupp der kongFredrik III velta den gamle forfatninga og innførteeineveldet med stønad frå borgarskapen. Ein ny embetsadel voks fram med gunsten frå kongane og borgarane i byane fekk etter kvart auka innverknad. Landet var prega av den kulturelle påverknaden fråFrankrike og av den tyskprega forvaltninga til kongane. Med opphevinga avstavnsbandet og seinare med andre reformer innanfor landbruket fekk landet ein økonomisk framgang. Framgangen vart avbrote dåengelskmennene tok den danske flåten. Dette ogKøbenhavns bombardement tvang Danmark i armane påNapoleon, mens Sverige allierte seg med England. Medfreden i Wien i 1815 vart unionen mellom Danmark og Noreg oppløyst. Forut for dette komstatsbankerotten i 1813, men likevel vart perioden ei oppgangstid for t.d. dansk filosofi, dikt- og biletkunst (gullalderen).
Etter freden i Wien utgjorde det danske monarkiet kongeriket oghertugdømaSlesvig,Holstein ogLauenborg og dessutan koloniane. Slesvig har vore eit dansklen med både dansk- og tysktalande folkesetnad, mens Holstein og Lauenburg var tyske len og dermed medlemmer av dettyske forbundet. Tysksinna istenderforsamlingane i Slesvig og Holstein ønskte eit sterkare samband til Tyskland. Den danske politikken derimot var splitta mellom den konservativeHeilstatspolitikken og dennasjonalliberaleEjderpolitikk. Heilstatsfolka ville ivareta den dansk-tyske heilstaten med den danske kongen som hertug i Slesvig og Holstein. Ejderfolka ville sameine Slesvig med Danmark i ein dansk nasjonalstat. Tyske og danske nasjonalliberale stod kvarandre imot. Spørsmålet var om Slesvig skulle vere dansk eller tysk. Dette førte til eit opprør mot Danmark og denførste slesvigske krig. Då Danmark fekk stønad frå England og då utviklinga til krigens fall ut til dansk føremon, vartstatus quo oppretta på nytt. ILondon-protokollen frå 1852 måtte Danmark love å ikkje knytte Slesvig eller Sønderjylland nærare til kongeriket enn Holstein.I samband med revolusjonane i Europa i (1848) fekk Danmark ei fri og demokratiskstyreform i1849.
Dei underliggjande skiljelinene var likevel ikkje fjerna og i 1864 braut denandre slesvigske krigen ut. No hadde ikkje landet engelsk stønad,skandinavismen førte heller ikkje til militær hjelp og den danske hæren leid ei rekkje audmjukande nederlag spesielt ikampane ved Dybbøl. Resultatet vart tapet av hertugdøma inkludert den dansktalande delen av Slesvig. Dermed var Danmark blitt ein fullstendig dansk småstat.
Kring1870 komindustrialiseringa i gang i Danmark og vart sett i verk ved at ein la til eit tett nett av jernbane-, ferje- og fraktbåtsamband mellom landsdelane. Samtidig innebar oppsvinget i landbruket at kjøpekrafta auka hjå folkesetnaden på land. Og ettersomoppdelinga medførte eit overskot av menneske, fekk dei næringsdrivande i byane ein kjærkomen reserve av billeg arbeidskraft. Å huse alle desse nye innflyttarane skjedde svært tilfeldig og ei rekkje epidemiar herja København og dei større provinsbyane. Takka vere kloakksystem, skiping av skular og utbygging av helsevesenet fekk ein etter kvart kontroll over sjukdommane. På arbeidsmarknadsfronten lukkast det å dempe uroa ettersom det danske arbeidsmarknaden i samband med Storkonflikten i1899 fekk avtalen sin der fagrørsla godtok retten til å leie og dele inn arbeidet og arbeidarane fekk rett til å organisere seg.[28]
Danmark heldt seg utanforførste verdskrig og levering av utstyr til dei krigførande landa gav arbeid og inntekt til mange. Etter kvart fekk kvinnene i 1915 også stemmerett.[29] Det tyske nederlaget i 1918 medførte ei folkeavrøysting slik at Nordslesvig vedSlien vart sameint med Danmark igjen, men vilkåra for avrøystinga innebar at det vart skipa eit tysk mindretal i Danmark og eit dansk i Tyskland. Den økonomiske krisa i 1930-åra førte med seg massearbeidsløyse, men også betring av «samfunnets støtter» til dårleg stilte. Med atterreisinga av dei europeiske stormaktene kom det igjen fart i produksjonen i Danmark og ved krigsutbrotet i1939 var dei fleste optimistiske. Sjølv om Danmark vartokkupert i 1940vidareførte landet si eiga regjering inntil 1943, men det oppstod etter kvart ei såsterk motstandsrørsle at landet kunne teljast med av dei allierte landa som opprettaSN i 1945.[30] Den17. juni1944 erklærteIsland seg som sjølvstendig nasjon og dette vart godteke av den danske regjeringa i1945.
Margrethe II vart dronning i 1972. Ho vart med det den første regjerande dronninga av Danmark, då kvinner først fekk arverett til trona i 1953.
Foto: Trine Jacobsen
I åra etter var Europa delt, både ideologisk og etter landegrenser. Frykta forSovjetunionen førte til at Noreg og Danmark valde å melde seg inn iNATO i1949. Det gav samtidig landet tilgang tilMarshallplanen som var meint som ein stønad til atterreising av dei europeiske landa. Det skapte gode tider i landet ogkommunismen mista etter kvart taket på dei breie lag av folkesetnaden. Storpolitisk var situasjonen fastlåst og det gav svært få moglegheiter for manøvrering i dansk utanrikspolitikk, men på det økonomiske området var det rom for endringar. I laupet av 1960-åra kom ein i gang med drøftingane om dansk deltaking i EF (seinareEU) og i 1972 stadfesta eifolkeavrøysting opptakinga av Danmark til fellesskapen.[31] Ved fleire seinare høve vart samarbeidet utvida trinnvis.[32]
Dåjernteppet fall i1989,Tyskland vart samanført i 1990 ogSovjetunionen vart oppløyst vart det i dei følgjande åra skapt heilt nye vilkår for dansk utanrikspolitikk som vart langt meir aktiv:[33] Dette inneber støtte til dei baltiske landa, utvidinga av NATO, auka integrering i EU og militær deltaking i aksjonar på Balkan, i Afghanistan og Irak.[34][35] I fleire bølgjer fekk landet ei sterk straum av utlendingar som kom dels somflyktningar og dels sominnvandrarar.[36] I starten vart det sett på som eit reint praktisk problem å huse og integrere menneska frå framande kulturar, men etter kvart viste det seg at innvandringa skapte enkelte problem. Diskusjonen om kva politisk line ein skulle leggje i innvandringsspørsmålet prega særleg folketingsvalet i 2001, men er stadig vekk eit aktuelt debattema med høg temperatur i dansk politikk.
Danmark er eitkonstitusjonelt monarki, ogdet politiske systemet i landet tek utgangspunkt igrunnlova i landet av 1849, seinare revidert tre gonger. Sidan revisjonen i 1953 har Danmark hatt eitparlamentarisk eittkammersystem. Som i andre parlamentariske demokrati vertmaktfordelingsprinsippet følgt, og §3 i grunnlova sett rammene for dei tre statsmaktene:den utøvande makta, som ligg hjå monarken;den lovgjevande makta, som ligg hjå monarken ogFolketinget i sameining; ogden dømmande makta, som ligg hos domstolane. Sjølv om den lovgjevande makta formelt sett vert delt mellom parlament og monark er likevel rolla til monarken i praksis å underteikne dei lovene som Folketinget vedtek. Den utøvande makta er også berre formelt hjå monarken, og etter det såkalla «systemskiftet» i 1901 har monarken utpeikt ministrar med basis i den politiske samansetjinga til Folketinget.
Som eit konstitusjonelt monarki har Danmarkein monark somstatsoverhovud. Monarken er formelt leiar for den praktiserande makta, noko som i praksis vert gjort gjennom at monarken, tronfølgjaren og regjeringa møtest tilstatsråd ein gong i månaden. SidanPåskekrisa i 1920 har desse måtane berre hatt ein seremoniell funksjon, og monarken blandar seg ikkje inn i dei politiske avgjerslene. Sidan 1972 har dronningMargrethe II vore dansk monark.
Den reelle lovgjevande makta i Danmark ligg hjå parlamentet, som sidan 1953 har hatt eitt kammer –Folketinget. Før denne tida hadde landet også eit overhus,Landstinget. Folketinget har 179 medlemmer, der 175 kjem frå sjølve Danmark. Dei siste fire plassane vert delt mellom representantar valde fråFærøyane ogGrønland. 135 av Folketingsmedlemene vert valde ihøvestalval i 10 valområde, og inndelinga følgjerD'Hondt-metoden. Desse vert kallakretsmandat. Dei resterande 40 mandata er såkallatilleggsmandat, som ver delt inn etterSainte-Laguë-metoden mellom parti som har anten 1) fått minst eitt kretsmandat, 2) har fått minst like mange stemmer som den gjennomsnittlege mengda gyldige stemmer i minst to av tre landsdelar,eller 3) fått minst to prosent av stemmene på landsbasis.[37]
Folketinget vert leidd av eit presidium på ein leiar og fire nestleiarar. Sidanvalet i 2007 harThor Pedersen (V) vore leiar av Folketinget.
Danmark har eit fleirpartisystem, og ved valet i 2007 vart åtte parti representerte i Folketinget (i tillegg til to grønlandske og to færøyske parti). Dei fire mest tradisjonsrike partia i Danmark erVenstre,Socialdemokraterne,Det Konservative Folkeparti ogRadikale Venstre.
Venstre er det største partiet i Danmark, og har sidan 2001 hatt regjeringsmakta i samarbeid med Det Konservative Folkeparti. Førstnemnde er eit sentrum-høgre-parti, og er det klart leiande partiet på ikkje-sosialistisk side. Det vert leidd av statsministerLars Løkke Rasmussen. Det Konservative Folkeparti er som namnet ymtar basert påkonservatisme, og vert leidd avLene Espersen.
Det største partiet på venstresida erSocialdemokratiet, leidd avHelle Thorning-Schmidt. I perioden 1924-2001 var sosialdemokratane det største partiet i Danmark, og hadde også dei fleste regjeringane. Partiet har sterke historiske band tilLandsorganisasjonen i Danmark, sjølv om desse ikkje lenger formelt har samband.
Danmark er delt inn i fem regionar og 98 kommunar. Regionane vart danna i 2007, og erstatta13 fylke (dansk: «amt»). Til same tid gjekk det føre seg ei omfattande kommunesamanslåing der 270 kommunar vart slegne saman til 98 større einingar.
Kvar region vert styrt av eit 41 medlemmer stortregionsråd, dersom politiske leiar har tittelenregionsrådsformand. Den klart viktigaste oppgåva til regionane er å organisere helse- og sosialvesenet. Regionane driv ikkje inn skatt på eigenhand, men er finansierte via staten og kommunane.
Kommunane i Danmark fekk tildelt fleire ansvarsområde i reforma i 2007, og dei aller fleste kommunane har over20 000 innbyggjarar. Kvar kommune vert leidd av eit kommunestyre (dansk: «kommunalbestyrelse»), som vert valt kvart fjerde år. Kommunestyra vert leidd av ein ordførar (dansk: «borgmester»), som anten vert vald direkte av veljarane eller av kommunestyret. Kommuneadministrasjonane vert leidd av ein kommunaldirektør.
I tillegg erFærøyane ogGrønland ein del av kongeriket Danmark. Desse har begge utstrekt sjølvstyre iDet danske Riksfellesskap, men har ikkje ein sjølvstendig utanrikspolitikk.
I tillegg til det Danmark som ligg iSkandinavia høyrer også dei to sjølvstyrte områdaGrønland ogFærøyane til gjennomRiksfellesskapet. Områda høyrer ifølge §1 i grunnlova til Kongeriket Danmark og deler derfor grunnlov og statsoverhovud med Danmark. Dei to områda har likevel begge si eiga regjering leidd av høvesvis einLandsstyreføremann (Grønland) og einLagmann (Færøyane). Færøyane fekk indre sjølvstyre i1948 og Grønland i1979. Dei to områda er likevel ikkje fullt ut uavhengige, t.d. skalfolkeskulane i tillegg til det lokale språket undervise i dansk, begge område mottek subsidiar (blokktilskot) frå Danmark og utanriksforhold vert som hovudregel handsama av regjeringa i København.
Det danske forsvarsbudsjettet for 2010 hadde ei total ramme på ca. 23 milliardar danske kroner,[38] og forsvarsutgiftene utgjer dermed 1,06 prosent avBNP.[39] Det danske forsvaret utgjer de fire våpengreineneHæren,Hjemmeværnet,Søværnet ogFlyvevåbnet. Danmark harverneplikt for menn, men langt frå alle må avtene plikten – kven som må inn vert avgjort via loddtrekning på sesjon. Kvinner (og mennene som «vann» loddtrekkinga) kan velje å avtene frivillig militærteneste.[40] Årleg avtener om lag6 500 unge danske kvinner og menn militærteneste. Tenestetida er på fire månader.[41]
I 1973 vart Danmark med i det dåverandeEF (føregangaren tilEU), men danskane har sidan vist seg å vere noko lunkne til den europeiske integrasjonen. I 1992 stemte det danske folk nei tilMaastricht-traktaten. Danskane har heller ikkje slutta seg tilEurosystemet, etter at 53,2% stemte imot i ei folkerøysting i 2000.
Det danskeDannebrog er eit av dei eldste flagga i verda, og er vorte brukt sidan slutten av 1300-talet.
Flagget til Danmark kallastDannebrog, og skal etter legenda ha falle ned frå himmelen under eit av slaga tilValdemar Sejr iEstland. Det vert rekna som det eldste flagget iEuropa i ubroten bruk. Dannebrog er eit tradisjoneltnordisk krossflagg, og tente mellom anna som inspirasjon tildet norske flagget.
Det danske riksvåpenet er samansett av tre gåande, blå løver med raude tunger og er krona med gylne kroner. Det eldste dokumenterte bruket av riksvåpenet er frå regjeringstid underKnut VI i 1190. Den siste større endringa av riksvåpenet kom i 1819, dåden norske løva vart teken ut.
Elefantordenen er den høgste utmerkinga i Danmark. Ho vert til vanleg berre delt ut til kongelege og statsoverhovud. Deretter kjemDannebrogordenen. Av dei militære danske medaljane erForsvarets Medalje,Forsvarets medalje for Tapperhed,Medaljen for udmærket lufttjeneste ogForsvarets Hæderstegn for god tjeneste.
Danmark og Noreg har alltid hatt tette politiske og kulturelle band. Allereie i norrøn tid var danskekongane reelle herskarar over Noreg i lange periodar, og spesielt Oslofjordområdet var lenge under dansk overherredømme.[42] MedKalmarunionen, som var innstifta avdronning Margrethe i 1397, kom heile Noreg under utanlandsk overherredømme, og etter unionsoppløysinga i 1536 vart Noreg i praksis ein dansk provins. Frå innføringa av eineveldet i 1660 vart heileDanmark-Noreg gjort til ein einstaka stat, samtidig som riket i større grad vart sentralstyrt fråKøbenhavn. Unionen mellom Danmark og Noreg varte heilt fram til 1814, då kongFredrik VI som ein tapande part iNapoleonskrigane måtte avstå Noreg tilSverige igjennomKielfreden.
På 1800-talet stodskandinavismen sterkt i Norden, og i 1848 deltok norske friviljuge på dansk side under denførste slesvigske krig. Under denandre slesvigske krig femten år seinare vart danskane likevel overlatne til seg sjølv av svenskane og nordmennene, til store protestar frå norsk åndsliv medBjørnson ogIbsen i spissen. I 1876 gjekk Noreg med i denskandinaviske myntunionen, noko som gjorde at dei tre nordiske landa hadde felles omløp av setlar og mynt fram til kringførste verdskrig. Norsk litteratur var på denne tida også prega av strøymingar frå Danmark, mellom anna medGeorg Brandes som ei stor inspirasjonskjelde for Ibsen,Kielland ogLie.Riksmålsrørsla til Bjørnson, som vart oppretta i 1907 som ein reaksjon på stiftinga avNoregs Mållag året før, gjorde ein energisk innsats for å halde norsk skriftspråk så nært dansk som mogleg. Riksmålet og dendansk-norsk språk, såkalla «dannet dagligtale» har klare røter i dansk.
Danmark og Noreg vart begge okkuperte avTyskland underandre verdskrig. I etterkrigstida har landa hatt eit nært og godt samband, og samarbeider mellom anna forsvarspolitisk gjennomNATO. Danmark og Noreg er også viktige handelspartnarar, og i 2007 var den samla verdien av Noregs totale vareeksport til Danmark på kring 19 milliardar norske kroner. Dette gjorde Danmark til Noregs sjette største eksportmarknad. Viktige varer Noreg eksporterer overSkagerrak er råolje, elektrisitet, fisk, halvfabrikat og verkstadprodukt. Danske turistar er på si side viktige for norsk turistnæring, og danskane utgjorde i 2006 nesten 14% av alle utanlandske ferie- og fritidbesøkjande til Noreg.[43]
Vindmølleindustrien har stadig vorte ein viktigare del av dansk økonomi. Med ein eksport i 2009 på 41,7 milliardar danske kroner stod vindkrafta for 8,5% av den samla danske eksporten.[44]Danmark er ein petroleumsnasjon, og produserte i 2008 16,7 millionar kubikkmeterolje og 8,9 milliardar normalkubikkmeternaturgass.Fiskebåt iLøkken. Danske fiskarar fanga i 2008 knappe700 000 tonn fisk, men overfiske og dertil lågare kvoter har gjort at totalfangsten er meir enn halvert sidan år 2000.
Danmark har einblandingsøkonomi med stor grad avfrihandel, og levestandarden er over gjennomsnittet i Europa. Landet hadde i 2007 eitBNP på 311,6 milliardar amerikanske dollar (197,3 milliardar USD justert forkjøpekraftsparitet).[45]
IfølgjeVerdsbanken har Danmark den mest fleksible arbeidsmarknaden i Europa, og det er enkelt både å tilsetje ny arbeidskraft og å nedbemanne. Denne politikken vert kalla «flexicurity». Den danske arbeidsstokken tel omtrent 2,9 millionar mann, og pr. desember 2009 var arbeidsløysa på 7,4% – om lag 2,5 prosentpoeng under EU som heile.[46] Målt i part av folkesetnaden som har høgare utdanning har danskane den best utdanna arbeidsstyrken i verda.[47]
Danmark har det høgste skattenivået i verda, og for personar i dei høgste inntektsgruppene kan skatteprosenten kome opp i 62,3 (inkludert 8% trygdeavgift). Toppskatten slår inn ved inntekter over347 200 danske kroner. Det er også skatt på finansinntekter slik som aksjeutbytte, her varierer skatteprosenten mellom 28 og 45.[48]
Dansk krone (valutakode: DKK, vert igjen delt inn i 100 øre) har vorevaluta i Danmark sidan 1874. GjennomDen europeiske vekslingsmekanismen er den danske krona tett knytt moteuroen, og vekslingskursen ligg alltid på omtrent 7,45 kroner per euro. Dette oppnår ein ved å leggjepengepolitikken svært tett opp imot politikken til denDen europeiske sentralbanken.[49] Danmark møter krava som skal til å ta del ieurosamarbeidet, men i ei folkerøysting i september 2000 valde folket med knapp margin å behalde krona.
Danmark hadde i 2008 ei samla innvinning av mineralske råstoff på ca. 40 millionar kubikkmeter. Hovuddelen av desse ersand,stein oggrus, som vert brukt i bygg- og anleggssektoren. Danmark er også ein petroleumsnasjon, med ein produksjon iNordsjøen som i 2008 var på 16,7 millionar kubikkmeterolje og 8,9 milliardar normalkubikkmeternaturgass. Tempoet på oljeutvinninga er likevel søkkande, og med kjende reservar av olje- og naturgass på høvesvis 200 millionar m3 og 7,1 milliardar Nm3 vil Danmark ikkje lenger vere sjølvforsynt kring 2020.[50]
I det danske jordbruket dominerer kornartanekveite ogbygg. Det årlege utbyttet av desse har lege på om lag 9 millionar tonn sidan 1990-talet. Avrotfruktene har likevel den årlege hausten gått ned frå kring 12 millionar tonn i 1990 til 4 millionar tonn i 2008. Av fisk – hovudsaklegtobis,brisling,sild,blåskjel,kolmule ogatlanterhavstorsk – fanga danske fiskarar i 2008 knappe700 000 tonn; overfiske og dertil lågare kvotar har gjort at totalfangsten er vorte meir enn halvert sidan år 2000. Iskogbruksnæringa i Danmark vart det i 2008 avverka ca. 2,37 millionar m3. Kring 80% av dette varbarskog.[50]
Den danske sentralbanken kallast forDanmarks Nationalbank, og vart grunnlagt i 1818 for å bringe orden i økonomien etterStatsbankerotten i 1813. Sentralbanken vart fullt ut uavhengig i 1936, og utviklarpengepolitikken uavhengig av regjeringa og Folketinget. Hovudoppgåva til banken er å oppretthalde ein stabil valuta og dessutan å regulere pengesirkulasjonen og kredittmarknaden.[51]
Dei første danske bankane oppstod på 1700-talet, men det var først på midten av 1800-talet det vart fart i det private bankvesenet. På denne tida oppstodPrivatbanken,Den Danske Landmandsbank ogKjøbenhavns Handelsbank; treforretningsbankar som kom til å dominere dansk bankvesen fram til 1990. På sida av forretningsbankane oppstod det også ei mengd spare- og andelskassar. Desse retta seg mot private hushald, handverkarar og landbrukssektoren, og hadde opphavleg ein langt meir moderat og konservativ profil enn dei store bankane. I laupet av 1960-talet minska skiljet på bankar og sparekassar, og frå 1975 forsvann dei juridiske avgrensingane på verksemda til sparekassane.[52]
Det danske vegnettet vert delt inn i statsvegar og kommunevegar. Lengda på førstnemnde var pr. 1. januar 2008 på3 817 km, og de høyrer administrativt innunder det danskeVejdirektoratet. 45% av vegtrafikken i landet vert avvikla på statsvegane, sjølv om desse berre utgjer 5% av det samla vegnettet i landet. Dei danske kommunevegane høyrer til dei 98 kommunane i landet, og har ei total lengd på knappe70 000 km. Danmark har også grovt rekna24 000 km med privateigde fellesvegar. Av statsvegane har 1062kmstatus som motorveg, og halvparten av desse har minst fire køyrefelt.[53]
Danmark fekk si første jernbanestrekning i 1847 dåVestbanen opna mellomKøbenhavn ogKorsør. Seinare har det danske jernbanenettet vakse til å ha ei total sporlengd på3 240 km, med om lag2 700 daglege tog og38 000 daglege tilkomstar og avgangar. Meir enn 170 millionar passasjerar vert årleg transportert på det danske jernbanenettet.[54]
Det danske jernbanenettet vert styrt og heldt ved like avBanedanmark. Nettet er berre delvis elektrifisert, og dette fører til at hovudparten av intercity-toga framleis vert drivne av diesel, også på elektrifiserte strekningar.DSB (tidlegareDanske Statsbaner) er det statlege danske jernbaneselskapet, og desse har det operative ansvaret for offentleg passasjertrafikk i landet. Verksemda til DSB femner også omS-toga, som er lokaltognettverket iKøbenhavn og omlandet.Øresundsbanen, mellom København ogMalmö iSverige, vert operert av dotterselskapetDSBFirst. MedKøbenhavns metro, opna 2002, har også Danmark fått tunnelbane.
Sjøfart har alltid vore ein viktig del av den danske økonomien. Den danske handelsflåten femner 500 skip på til saman 10 millionardwt, og har ein gjennomsnittleg alder på ca. sju år.[56] Som ein øynasjon har Danmark også eit omfattande ferjenettverk, både innanriks og utanriks. Mellom Noreg og Danmark er det ferjesamband på strekninganeFrederikshavn–Oslo (Stena Line),Hirtshals–Kristiansand, Hirtshals–Larvik ogKøbenhavn–Oslo.
Turistar i Danmark omsette i 2006 varer og tenester for 72,6 milliardar danske kroner, omtrent likt fordelt mellom danske og utanlandske turistar. Feriereisande stod for omtrent2⁄3 av denne omsettinga. Turismen i Danmark skaper direkte og indirekte omtrent127 000 arbeidsplassar og står for omtrent 3,9% av den samla verditilveksten i landet. Ferierande frå nabolandaTyskland,Noreg ogSverige står til saman for2⁄3 av omsettinga i den danske turistnæringa.[57]
Danske offisielle heilagdagar følgjer av heilagdagane tilFolkekyrkja. Desse er i hovudsak samanfallande med heilagdagar i Noreg, med det unntak at Danmark også harBededag fjerde fredag etter påske.Grunnlovsdagen den 5. juni er ikkje lenger offentleg fridag, mens1. mai berre er fridag for nokre grupper. Som i Noreg er det eigentleg halv dag før heilagdagar (julaftan ognyårsaftan), men dei fleste danskane har likevel fri desse dagane.
Den offentlege finansierte forskinga i Danmark står for ca.11 000 årsverk, og mesteparten vert finansiert direkte over statsbudsjettet. I 2008 var denne potten på omtrent 15 milliardar danske kroner, derav 55% gjekk direkte til universiteta. Dette gjer at offentlege tildelingar til forsking og utvikling ligg på kring 0,9% avBNP. Utgiftene frå næringslivet til forsking og utvikling var i 2007 tilsvarande 1,9% av BNP, og omfatta nærare20 000 årsverk. Dei viktigaste forskingsområda, målt i delar vitskapelege stillingar, var til same tid medisin og naturvitskap.[58]
Den danskefolkeskolen utgjer ein eittårig barnehageklasse, ein niårig grunnskole og ein eittårig friviljug 10. klasse. Frå skuleåret 2009/10 har barnehageklassen vore obligatorisk, slik at Danmark har ti års obligatorisk skolegang. Undervisningsplikta i Danmark byrjar det året barnet fyller seks. Den offentlege skulen vert supplert av såkallafrie grundskoler ogefterskoler, som vert finansiert delvis av det offentlege og delvis gjennom brukarbetaling.[59]
På vidaregåande skule-nivå (dansk:gymnasiale uddannelser) finst det fire liner. Tre av desse (stx,hhx oghtx) er treårige, mens det fjerde (hf) er toårig og tenkt for dei som har det ekstra, friviljuge året i grunnskulen. Alle dei fire linene fokuserer på førebuingar til høgare utdanning, men med noko ulikt fagleg fokus. Kvar skole tilbyr også ei rekkje studieretning- og valfag innanfor kvar line.[60] Attmed vanleg vidaregåande skule finst det også yrkesfagleg utdanning (dansk:erhvervsuddannelse), som er svært praktisk retta og individuelt tilpassa interessene og ferdigheitene til den einskilde eleven.[61]
Videregående uddannelse kan delast inn i tre hovudretningar: korte, mellomlange og lange utdanningar. De korte utdanningane varer stort sett i to år, og er ofte innanfor fag som økonomi, helsefag, IT, design og teknologi. Dei mellomlange er ofte yrkesretta, og går over tre til tre og eit halvt år. Dei fleste mellomlange utdanningane har praksis under delar av studieløpet, og fører som oftast fram til einprofessionsbachelor. Døme på mellomlange utdanningar er sjukepleie, ingeniør, lærar og journalist. Dei lange utdanningsløpa går over fem til seks år og er av teoretisk karakter. Desse vert som regel undervist ved universiteta, og utgjer ei treårigbachelorgrad og ei toårig kandidatutdanning (sistnemnde svarar tilmastergrad i Noreg). Døme på dei lange utdanningane er lege, tannlege, sivilingeniør og høgare grader i humaniora og naturvitskap.[62]
Danmarks Radio (DR) erallmennkringkastar i Danmark. DR erlisensfinansiert, og står bak TV-kanalar somDR1,DR2 ogDR Update. DR har også fire landsdekkjande radiokanalar:P1 som den «seriøse» nyhende- og debattkanalen;P2 som ein kanal for smal kultur somklassisk musikk ogjazz;P3 som ein kanal for underhalding og populærmusikk; ogP4 som ein paraply for lokalradioen til DR.
DR-konkurrentenTV 2 vart skipa i 1988, og er den mest populære TV-kanalen i landet. TV 2 er reklamefinansiert, og er som DR statseid. Den danske TV-marknaden vert dominert stort av DR og TV 2, og andre kanalar (somTV3 ogSBS' Kanal 4, Kanal 5 og 6'aren) er små jamførte.
Alle som bur i Danmark har rett til offentleg finansierte helsetenester. Dette spenner frå gratis behandling hos allmennlegar til tilskot til ting som medisinar, tannlegehjelp og fysioterapi. Danmark har også ei offentleg reisesjukeforsikring. Danmark harfritt sjukehusval, og pasientane kan også på nokre vilkår få dekt behandling på private eller utanlandske sjukehus.[65] De danske regionane har ansvaret for drifta av sjukehusa og for praktiserande legar, psykologar, kiropraktorar o.l., mens kommunane har ansvaret for heimesjukepleie, behandling av rusmisbrukarar, haldningsskapande tiltak og enkelte administrative oppgåver.[66]
Gjennomsnittleg levealder for danske menn er 76,3 år, mens det for kvinner er 80,7 år. Levealderen i Danmark har gjennomgått til dels kraftige variasjonar i etterkrigstida. Mens levealderen i 1960 var blant de høgste i verda, fall talet til eit av dei lågaste i Vest-Europa i følgjande tiår. Seinare har levealderen likevel auka igjen, og i perioden 1999-2009 har gjennomsnittleg levealder auka med 2,6 år for menn og 3,0 år for kvinner.[18]
Kreftsjukdommar står for ein fjerdedel av alle dødsfall i Danmark, og til saman 55% av alle dødsfall skuldast anten kreft ellerhjarte- og karsjukdommar. Mengda dødsfall som følgje av hjartesjukdommar har gått ned dei seinare åra, mens mengda døde av kreft har hatt motsett utvikling.[18]
Mengda registrerte danskar som lever medHIV/AIDS var i 2006 på 4746 personar. Talet på HIV-positive har vore relativt stabilt sidan midten av 1990-talet, mens mengda som er vorte diagnostisert med AIDS har gått ned i same periode.[67]
Den friviljuge sektoren er stor i Danmark, og omtrent ein tredjedel av folkesetnaden utfører friviljug arbeid. Den største parten av desse er sysselsette i idrettslag (11% av folkesetnaden), mens nest størst er friviljuge lag i lokalsamfunnet og organisasjonar innanfor helse og sosial (begge på ca. 6% av folkesetnaden). Dei fleste som deltek i friviljug arbeid bruker mellom 10 og 15 timar i månaden på dette arbeidet.[68]
På grunn av eit manglande sentralt register over friviljuge organisasjonar er det noko usikkert kor mange slike organisasjonar det er i Danmark. I ei omfattande registrering av sivile organisasjonar iFyns amt i 2004 vart det likevel registrert 5764 lokale og regionale samskipnader, 600 sjølveigde institusjonar og 582 allmennyttige fond, og om desse tala er representative for Danmark som heile har landet kring65 500 samskipnader, 6800 sjølveigde institusjonar og 6600 allmennyttige fond. I tillegg kjem knapt 3000 landsorganisasjonar.[69]
København den største byen i landet, og femner med nærområdet over 1,1 millionar innbyggjarar.
Ein stadig større del danskar bur i byar. 4,8 millionar, eller 87% av folkesetnaden, bur pr. 2009 på stader med meir enn 200 innbyggjarar. Over halvparten av folkesetnaden – 56% – bor i ein av dei 63 byane i Danmark med meir enn10 000 innbyggjarar, mens 30% bor i småbyar med mindre enn10 000 innbyggjarar. Delen danskar som bur i landdistrikt har gått noko ned den siste tiårsperioden, frå 15% i 1999 til 13% i 2009.[70]
DesignarenGeorg Jensen (1866-1935) laga både smykke og anna kunsthandverk.
Særleg i etterkrigstida hadde dansk design ei høg stjerne internasjonalt.Scandinavian design var eit kvalitetskjenneteikn, ogLunningprisen var av dei høgste utmerkingane innan stilretninga. ArkitektenJørn Utzon (1918-2008) er mest kjend forOperahuset i Sydney, mens arkitekten og møbeldesignarenArne Jacobsen (1902-1971) laga både stolar, lamper og hus.
Det første litteraturen i Danmark stammar frå nedskrivingar av segn og folkeeventyr ein kjenner frå 1100-og 1200-talet. Ein del av den første danske litteraturen er derfor også dei islandske sagaene ogSnorre Sturlasson, fordi den nordiske kulturarven og forteljarkunst var lik på dette tidspunktet. Absalons krønikeskriver frå 1100-talet,Saxo Grammaticus, er den første store danske forfattaren, sjølv om han skreiv på latin. Noko dansk litteratur er kjent frå mellomalderen elles, men først i laupet av den gryandeopplysningstida byrja den danske litteraturen for alvor med komediane tilLudvig Holberg, som er like aktuelle i dag. Som forløpar forromantikken kan nemnastJohannes Ewald ogJens Baggesen. Den internasjonalt best kjende dansken er nok forfattarenH.C. Andersen, som byrja å skrive i romantikken og som er kjend for sine eventyr somDen lille Havfrue ogDen stygge andungen. I samband med litteraturkritikken fråGeorg Brandes og «det moderne gjennombrudd» vart forfattaraneHenrik Pontoppidan ogJ.P. Jacobsen dei som bestemte moten. Henrik Pontoppidan vann elles saman medKarl Adolph GjellerupNobelprisen i litteratur i1917, den same æra skulle etterandre verdskrig gå til ein av dei viktigaste danske forfattarane i det 20. hundreåret,Johannes V. Jensen.
It Hundrede I Vduaalde Danske Viser avAnders Sørensen Vedel (1591, populært kalla «Hundreviseboka») er det eldste tilfellet av systematisk innsamling av danske folkeminne, og var også første gongmellomalderballadar kom på trykk i Europa. Det var likevel først på 1800-talet, etter modell avGrimm-brørne sitt tyskeKinder- und Hausmärchen 1812-15, at den den danske innsamlinga av folkeminne sette i gang for fullt. Danske folkeeventyr kom ut for første gong i bokform i samlinga avMathias Winther på 1820-talet, og tråden vart teke opp avSvend Grundtvig frå 1840-talet og utover hundreåret. Likevel er det nokEvald Tang Kristensen som er den viktigaste danske samlaren av folkeminne, kjend for over åtti bøker med innsamla viser, eventyr og segn fråJylland.[71]
Andre kjende danske folkeminnesamlarar femnerAxel Olrik,Peder Syv,Henning Frederik Feilberg og H.P. Hansen.Dansk Folkemindesamling vart grunnlagt i 1904 som eit statleg arkiv over folkeliv og -kultur, og ivaretek livssogene, minne, tradisjonar og musikk til alminnelege danskar for ettertida.
Dei første kjende komponistane frå Danmark var faktisk tyskarar,C.E.F. Weyse ogFriedrich Kuhlau frå slutten av 1700-talet og framover. Saman medB.S. Ingemann ogJ.P.E. Hartmann vartNiels W. Gade tonegivande i dansk musikk på 1800-talet.Carl Nielsen frå starten av 1900-talet er den einaste internasjonalt kjende danske, klassiske komponisten.
Landets største og mest prestisjefylte teaterscene erDet Kongelige Teater, grunnlagt 1748. Det held til påKongens Nytorv i København og organiserer både drama og andre former for scenekunst og musikk. Andre kjende teaterscener i Danmark femner mellom annaDet ny Teater,Aarhus Teater ogAalborg Teater.
Danmark har gjennomDen Kongelige Ballet eit av dei leiande ballettkompania i verda. Det vart danna allereie i 1771 som ein del av Det Kongelige Teater, og har sidan 2008 hattNikolaj Hübbe som kunstnerisk leiar.
Operaen på Holmen, innvigd 2005, er operabygningen ved Det Kongelige Teaters. Han har plass til mellom 1492 og 1703 tilskodarar, noko avhengig av storleiken på orkestergrava. Kunstnerisk leiar for operaen erKasper Holten.
Dansk film har vore med sidan den aller første stumfilmen.Asta Nielsen var den første store danske skodespelaren i dagane stumfilmen var vanleg.Nordisk Film vart skipa i 1906. Mellomkrigstida var prega av dei store talenta innan skodespelLiva Weel,Ib Schønberg ogPoul Reichhardt. Frå denne perioden kjem det også film avCarl Th. Dreyer, der filmane hans særleg dreier seg om religiøse spørsmål og den menneskelege psyken. Etter krigen vart spesielt Morten Korch-genren og Far til Fire-filmane populære. Erik Balling kom til å prege 1970-åra med Olsen Banden-filmane og Lise Nørgaards Matador.
I 90-åra vartLars von Trier for alvor kjend med ei rekkje filmar og rundt hundreårsskiftet skulleDogme-skolen kome til å gjere dansk film verdskjent og innleie ein periode med stort fokus på dansk film.
Danske mattradisjonar har mykje til felles med norske, men det finst også klare skilnader. Av dei unike, danske rettene er mellom annaraud pølse.
Ein dansk spesialitet erkaldtbordet. Eit dansk kaldtbord utgjer gjerne kjøtpålegg, røykt fisk, ostar, grønsaker, brød, salatar og eit par varme retter.Sild i ymse variantar er ei sjølvfølgje; sild med rå lauk er også mykje brukt som forrett, spesielt tilfrukost (tilsvarande lunsj i Noreg – det som kallast frukost i Noreg heitermorgenmad på dansk). Ein ekte dansk frukost skal også innehaldeøl ogsnaps.
Danskane er eit øldrikkande folkeslag, og i 2008 gjekk det med kring 520 millionar liter øl i Danmark. Trenden går likevel i retning av mindre øldrikking, og ølforbruket i Danmark har gått ned med 13% sidan 2003. Danskane drikk også til saman 25 millionar brennevin i året, og kvar danske over 14 år forbruker årleg øl, vin og brennevin tilsvarande 11,7 liter rein sprit.[72] Kjende danske bryggeri femnerCarlsberg,Tuborg ogFaxe.
Den organiserte idretten i Danmark byrja allereie i 1861. Den første tida var det vanleg med både skytte-, gymnastikk-, og idrettslag, og det var ofte ei tett kopling mellom idrett og politikk til langt inn på 1900-talet. No vert den danske idretten organisert i dei tre landsdekkjande organisasjonaneDanmarks Idræts-Forbund (DIF),Danske Gymnastik- og Idrætsforeninger (DGI) ogDansk Firmaidrætsforbund (DFIF). Desse samarbeider igjen iIdrættens Fællesråd, og har som hovudinntektskjelde spelemiddel, då 39% av overskotet i det offentlege spelmonopoletDanske Spil går til idretten.[73]
Fotball er den mest populære idretten i Danmark, ogdet danske herrelandslaget har hatt gode internasjonale resultat, med ein kvartfinale mot Brasil iVM i 1998 som høgdepunktet. Landet har til tider også eksportert toppspelarar, slik som mellom anna brørneBrian ogMichael Laudrup og keeperkjempenPeter Schmeichel. Ein annan folkefavoritt ersykkelsport, med sigeren tilBjarne Riis iTour de France 1996 som eit soleklart høgdepunkt.Segling er også populært, derPaul Elvstrøm med sine gull i fire OL på rad vart ein folkehelt på 1960-talet. På kvinnesida er kanskjehandball den mest populære idretten i landet, ogdet danske kvinnelandslaget har sidan midten av 1990-talet vunne tre OL-, eitt VM- og tre EM-gull, og dessutan fleire sølv- og bronsemedaljar.[73]
Roskilde domkyrkje, den første gotiske katedralen bygd i Skandinavia i det 12. og 13. hundreåret. Katedralen har vore mausoleum for kongefamilien i Danmark sidan det 1500-talet
Dei eldste funna i Danmark av dyrefigurar rissa i horn og bein frå eldre steinalder viser at menneska hadde kunnskapar og skaparevne til å lage både bilete og skulpturar. Langt seinare voksNydamstilen fram. Den er kjenneteikna ved spiralornamentikk og ei særeigen form for dyrefigurar.Påverknaden frå det sentrale Europa viste seg tidleg med tyske og nederlandske målarar som kom til landet underChristian IV ogFredrik III. Kunstnarane arbeidde i hovudsak medportrett, men også med andre uttrykksformer. DåKunstakademiet i København vart oppretta i 1754 vart franskmannenNicolas-Henri Jardin utnemnd som professor saman medJ.F.J. Saly og med dette gjordeklassisismen inntog i landet.C.W. Eckersberg stod som den mest markante av dei danske målarane i perioden og fekk stor innverknad på samtida og sine mange elevar. På same tid vartBertel Thorvaldsen kjend for skulpturane sine. I førsten av 1900-talet var andre kunstnarar med på å setje preg på kunsten, mellom annaAnne Marie Carl Nielsen med sine dyreskulpturar,Anders Bundgaard medGefionspringvatnet ogEdvard Eriksen medDen lille havfrue. Av andre kunstnarar i dette hundreåret kan nemnastJens Ferdinand Willumsen ogJoakim Skovgaard.
Danmark har museum og utstillingar i alle variantar, både ute og inne. Fleire stader i landet finst kunstmuseum med verk av utanlandske og innanlandske kunstnarar av verdsformat, lokalhistoriske museum og naturhistoriske museum. Det finst museum som visermoselik og andre som viser vikingskip. Andre museum omhandlar sjøfart, fiskeri og jernbanar samt leiketøy og motorkøyretøy. Ein del utradisjonelle museum kan ein finne i slott,vasstårn og møller spreidd over heile landet.
Dansk arkitektur har røter attende til vikingtida, men vart meir utprega imellomalderen då dei første kyrkjene iromansk oggotisk stil vart reist fleire stader i landet. Frederik III og Christian IV inviterte hollandske og flamske byggmeistrar og arkitektar til Danmark for å byggje slott irenessansestil. På slutten av regjeringstida si kunne Christian IV også innførebarokkstilen. I nyare tid viste danske arkitektar den framgansrikefunksjonalismen sin. Dette har utvikla seg til arkitekturen i dag med mellom annaStorebæltsbroen ogOperaen på Holmen.
↑Niels Refskou,:In marca vel regno Danorum. En diplomatarisk analyse af forholdet mellem Danmark og Tyskland under Harald Blåtand, Kirkehistoriske Samlinger, 1985, side 19-33
↑Niels Refskou:Det retlige indhold af de ottonske diplomer til de danske bispedømmer, Scandia 52, 1986, side 173
↑«Denmark».The World Factbook. CIA. Henta 9. februar 2010.
Brinckmann, Henning og Poulsen, Jens Aage (1999)Da Danmark blev mindre og verden større – Gyldendal.ISBN 87-00-32578-3.
Cramer, Jens og Kirkegaard, Peter (1993).Dansk sproglære for nordmænd. Gyldendal.ISBN82-417-0675-8. CS1 maint: Multiple names: authors list (link)
Carver, Martin:The Age of Sutton Hoo: The Seventh Century in North-Western Europe, Boydell Press, Woodbridge, 1. utgave1992, 2. utgave1999, 3. utgave2002, 4. utgave2006,ISBN 0-85115-330-5
Christiansen, Erik:The Norsemen in the Viking Age (The Peoples of Europe), WileyBlackwell, 15. november 2001,ISBN 0631216774,ISBN 978-0631216773
Chambers, R. W.:Beowulf an Introduction to the Study of the Poem With a Discussion of the Stories Of Offa and Finn, Cambride, University Press,1921
Kjerdsgaard, Erik (1993)Danmarks historie – Aschehoug.ISBN 87-1112-195-5.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
