| Deel van eenserie artikelen over de Godsdienstfilosofie |
 |
..Het goddelijke Standpunten:agnosticisme ·antitheïsme ·atheïsme ·deïsme ·henotheïsme ·ietsisme ·monolatrisme ·monotheïsme ·misotheïsme ·pandeïsme ·panentheïsme ·pantheïsme ·polytheïsme ·theïsme Filosofische concepties:Demiurg ·Onbewogen Beweger ·God (monotheïsme) Argumenten:Argumenten tegen het bestaan van God ·Cirkelredenering van Descartes ·Godsbewijs ·God van de gaten ·Russells theepot · Theodicee |
..Religies |
..Themata en concepten bijgeloof ·creatie ·creationisme ·eschatologie ·ethiek ·God ·godsdienstvrijheid ·hiernamaals ·ideaal ·indifferentisme ·natuurtoestand ·oorsprong van het leven ·openbaring ·probleem van het lijden ·rede ·religie van de rede ·religieuze bijeenkomst ·staatsgodsdienst ·theocratie ·vergeving ·wonder ·zin van het leven · zonde |
..Godsdienstfilosofen |
Portaal |
Gewetensvrijheid ofvrijheid van geweten is de vrijheid van hetindividu om naar het eigenmorele kader te handelen, zodat er geengewetensnood optreedt. Dwang van buitenaf kan die vrijheid belemmeren, zowel in een sociale context als door eenoverheid. Bij gewetensvrijheid worden de individuele criteria die aangoed enkwaad verbonden zijn, gerespecteerd door de omgeving en door de autoriteiten.[1] Het ontwikkelen van een moreel kader, en de vrijheid ernaar te handelen zijn vaak vastgelegd in(grond)wetten. Toch kan dit recht niet in absolute zin geclaimd worden. Zo kan een overheid bepalen dat het mensen wordt verplicht om onderwijs te volgen, waarmee ook hun morele kader deelsgevormd wordt. Naast deleerplicht heeft een overheid de bevoegdheid om maatregelen te nemen ten behoeve van deopenbare orde en de veiligheid. Gewetensvrijheid kent overlappingen metvrijheid van godsdienst,vrijheid van meningsuiting envrijheid van gedachte. Het onderscheid tussen deze vrijheden is soms diffuus.
Gewetensvrijheid is een recht dat in hetinternationaal recht in verschillende verdragen is vastgelegd. Met de opname ervan in deUniversele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) en hetEuropees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) is het een universeelmensenrecht. Gewetensvrijheid is in westerse rechtsstaten vaak een onderdeel van een groter geheel vangrondrechten. Zo staan in deNederlandse grondwetgodsdienstvrijheid envrijheid van meningsuiting envrijheid van drukpers opgenomen. DeBelgische grondwet kent eveneens zulke vrijheden. Veel meer leden van deVerenigde Naties (VN) hebben het UVRM anvaard, al dan niet met kanttekeningen.[2] Het EVRM is bindend voor de 47 lidstaten van deRaad van Europa.
Artikel 18.
Een ieder heeft recht opvrijheid van gedachten, geweten en godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van godsdienst of overtuiging te veranderen, alsmede de vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen zowel in het openbaar als in zijn particuliere leven zijn godsdienst of overtuiging te belijden door het onderwijzen ervan, door praktische toepassing, door eredienst en de inachtneming van geboden en voorschriften.[3][4][5]
Artikel 9.
- Een ieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van godsdienst of overtuiging te veranderen, alsmede de vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen, zowel in het openbaar als privé zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uitdrukking te brengen in erediensten, in onderricht, in praktische toepassing ervan en in het onderhouden van geboden en voorschriften.
- De vrijheid zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uiting te brengen kan aan geen andere beperkingen worden onderworpen dan die die bij de wet zijn voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk zijn in het belang van de openbare veiligheid, voor de bescherming van de openbare orde, gezondheid of goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.[6]
Filosofen alsPlato enSocrates hebben de gewetensvrijheid aangesneden, hoewel dat niet uitgebreid was. Als eerste geschreven en noemenswaardige benoeming van deze vrijheid geldt eenEdict van koningAsoka de Grote.[7]
Als eerste stap naar gewetensvrijheid in hetWesten wordt de wetgeving hieromtrent vanElizabeth I van Engeland genoemd. Deze wetgeving zou ze volgens volgensFrancis Bacon hebben ingevoerd omdat zegeen inzicht had in de zielen en geheime gedachtes van mensen.[8]
In deNederlanden werd in1579 in artikel 13 van deUnie van Utrecht al een vorm van gewetensvrijheid vastgelegd. Alleen het houden van openbare erediensten was beperkt, en mocht uitsluitend worden uitgeoefend door deNederduitse Gereformeerde Kerk (de staatskerk). Hoewel de Unie protestant was, mochtengoedwillende steden en gewesten die katholiek wensten te blijven zich volgens een nadere verklaring gewoon aansluiten.[9] Daarmee was er geen godsdienstvrijheid, maar wel gewetensvrijheid. Individuele personen werden niet geacht tegen hun geweten in een bepaalde religieuze overtuiging aan te nemen. In andere delen van Europa diende men zich strikt naar de religie van de vorst te voegen, een principe datCuius regio, eius religio genoemd wordt. Calvinisten uitFrankrijk (hugenoten) zouden dan ook later naar de Nederlanden vluchten.
In1795 werd in deBataafse Republiek met descheiding van kerk en staat de beperkte vrijheid uitgebreid. Met deGrondwetsherziening van 1848 kwam er een grotere godsdienstvrijheid. In 1983 werd onder invloed van hetEVRM hetprocessieverbod geschrapt. Met deze wijziging zijn de vrijheid van godsdienst, levensbeschouwelijke overtuiging en politieke overtuiging gekomen tot wat zij op dit moment in de Nederlandse context zijn. Hoewel in het internationaal recht gewetensvrijheid specifiek wordt genoemd, is dat in de Nederlandse wet niet (overal) het geval. De wetgever geeft echter binnen de eerder genoemde vrijheden de gewetensvrijheid wel volledig mee.
De Nederlandse Grondwet verankert gewetensvrijheid in artikel 7, dat de vrijheid van meningsuiting behelst en daarmee een uitbreiding is van de vrijheid van geweten. Artikel 6 behandelt de aanverwante godsdienstvrijheid en artikel 8 de vrijheid van vereniging, waarmee verreweg de meeste meningen, gedachten, opvattingen, het hebben ervan en het uiten ervan op zowel individueel niveau als in gezamenlijkheid vertegenwoordigd zijn in de grondwet.
Artikel 7.
- Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.
- De wet stelt regels omtrent radio en televisie. Er is geen voorafgaand toezicht op de inhoud van een radio- of televisie-uitzending.
- Voor het openbaren van gedachten of gevoelens door andere dan in de voorgaande leden genoemde middelen heeft niemand voorafgaand verlof nodig wegens de inhoud daarvan, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet. De wet kan het geven van vertoningen toegankelijk voor personen jonger dan zestien jaar regelen ter bescherming van de goede zeden.
- De voorgaande leden zijn niet van toepassing op het maken van handelsreclame.
— Art. 7 van deNederlandse Grondwet[10]
Ook in deBelgische Grondwet is dit verankerd. Titel 2 behandelt degrondrechten en in artikel 19 staat de vrijheid van meningsuiting. In artikel 20 en 21 worden de vrijheid van godsdienst geregeld. Artikel 21 betreft de scheiding tussen kerk en staat.
Artikel 19.
De vrijheid van eredienst, de vrije openbare uitoefening ervan, alsmede de vrijheid om op elk gebied zijn mening te uiten, zijn gewaarborgd, behoudens bestraffing van de misdrijven die ter gelegenheid van het gebruikmaken van die vrijheden worden gepleegd.— Art. 19 van deBelgische Grondwet[11]
In de Nederlandse grondwet wordt al met regelmaat ten opzichte van vrijheden, een uitzondering mogelijk gemaakt. Dat gebeurt met de zinsnedebehoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.[12][10]. Een uitzondering binnen de Nederlandse wetgeving kan ontstaan omdat individuele vrijheden de vrijheden van andere individuen en de openbare orde en veiligheid niet mogen aantasten. Er is bijvoorbeeld vrijheid van meningsuiting, maar die wordt beperkt door onder meer het verbod opsmaad enlaster.
Bij de vorming van een geweten is het van belang dat de autoriteiten en sociale groepen niet pogen de individuele ontwikkeling vannormen en waarden, opvattingen, et cetera te sturen of zelfs te beheersen. In dictaturen gebeurt dat vaak juist wel. Voorbeelden van zulke beïnvloeding komen dan terug in onder andere het onderwijs, de invloed op derechterlijke macht, et cetera. Toch is er in een rechtsstaat met duidelijke afbakeningen zoalsscheiding van kerk en staat entrias politica sprake van invloed op de gewetensvorming, hetzij op een ander, minimaal niveau. Deze inperking geldt bijvoorbeeld door deleerplicht,dienstplicht enburgerlijke ongehoorzaamheid. Grondrechten kunnen dus niet ingezet worden om plichten of verboden te omzeilen.Dienstweigering is en bijzonder geval. Ook hierin spelen de autoriteiten een belangrijke rol in de vorming van iemand geweten, waar echter een defensieapparaat noodzakelijk is voor de openbare orde en veiligheid. Dienstweigering wordt echter vaak wel geaccepteerd op grond van levensbeschouwelijke of geloofsovertuiging. In bijvoorbeeld Duitsland wordt dienstweigering niet op die grond geaccepteerd, maar wel in het algemeen. Daarmee omzeilt men het bezwaar een uitzondering te maken voor een specifieke groep, dat in artikel 19 van de Duitse grondwet is uitgesloten.[13]
InGenesis geeft de God vanNoach hem al de opdracht geen mensen te doden, omdatwie des mensen bloed vergiet, diens bloed zal door de mens vergoten worden.[14] In de Tien Geboden wordt gewag van gemaakt dat ookde vreemdeling die in uw steden woont en minde dienstknecht(slaaf) en de dienstmaagd de sabbatdag als rustdag toekomen.[15] De vrijheid van geweten en godsdienst zijn in het jodendom in die zin essentieel, dat de godsdienst voortdurend bedreigd en uitsluiten kan bestaan in een samenleving met die vrijheden.
In hetNieuwe Testament komt een aantal teksten voor, die de gewetensvrijheid lijken te onderschrijven. In deBrief van Paulus aan de Romeinen schrijft de auteurHoud gij het geloof, dat gij hebt bij uzelf voor het aangezicht Gods. Zalig is hij, die zich geen verwijten maakt bij wat hij goed acht.[16]
Tot de vierde eeuw stonden thema's alsnaastenliefde enmenselijke waardigheid voorop. Met de mogelijkheden die geschapen werden door de invoering van het christendom als staatsgodsdienst, kwamen gehoorzaamheid aan de staat en kerk meer op de voorgrond. Vanaf 1175 was er sprake van vervolging vanketters door deInquisitie. Ter handhaving van de rooms-katholieke leer werd in 1478 deSpaanse Inquisitie ingesteld. Deze had als primaire taak de bestrijding van het protestantisme, maar dreef grote groepenJoden weg en trad op tegen de moslims in het zuiden vanSpanje, deMoren. Beide groepen werden vaak gedwongen totbekering.
DeRooms-Katholieke Kerk wijzigde de koers van afwijzing enigszins metImmortale Dei[17] en hetTweede Vaticaans Concilie (1962–1965). Sinds dit concilie erkent de Rooms-Katholieke Kerk erkent met het documentDignitatis humanae de gewetensvrijheid en de godsdienstvrijheid, niet tegenstaande dat zij niet erkent dat religies, overtuigingen, et cetera gelijk zijn. De Rooms-katholieke leer veroordeelt namelijkindifferentisme en religieusrelativisme. Anders geformuleerd: zij vindt dat Waarheid absoluut is. De Inquisitie is omgevormd tot deCongregatie voor de Geloofsleer. Deze organisatie zou minder onderhevig moeten worden aan willekeur en zaken hoor en wederhoor beter moeten toepassen, zodat procedures rechtvaardiger zouden verlopen.
De leer die Luther aanhing, was dat geloofs- en gewetensvrijheid gebonden waren aan het Woord Gods, de Bijbel. Een belangrijk detail daarbij is dat de opvatting ervan niet mag worden ingegeven door een autoriteit.
Wenn ich nicht durch Schriftzeugnisse oder helle Gründe werde überwunden werden, so bin ich überwunden durch die von mir angeführten Schriftzeugnisse, und mein Gewissen ist gebunden in Gottes Wort. Widerrufen kann und will ich nichts, weil wider das Gewissen zu handeln nicht sicher und nicht lauter ist. Gott helfe mir. Amen[18]
— Maarten Luther
In de Nederlanden zijn diverse pogingen gedaan door protestanten om andersdenkenden te vervolgen. Hoewel tijdensTachtigjarige Oorlog pogingen werden ondernomen om geen katholieken "van goede wil" te vervolgen, was er ook een fanatieke protestante beweging die dit wel deed. Ook deWederdopers werden vervolgd, waardoor groepen terecht kwamen in onder meer de Verenigde Staten, zoals deAmish en dehutterieten. Calvijn, de grondlegger van het calvinisme, had een diepgewortelde afkeer van hetanabaptisme,libertinisme,Unitarisme,rooms-katholicisme, en mensen die niet (volledig) meegingen met deReformatie.[19] Zowel Calvijn als Luther hebben uitspraken gedaan over hetjodendom die getuigen van een afkeer en die naar de huidige maatstaven alsantisemitisch worden beschouwd. Zo schreef Luther het boek 'Over de Joden en hun leugens'.
_workshop_-_Martin_Luther_(Uffizi).jpg)
