Hetvajrayana (Sanskriet voor 'diamanten voertuig'), ook weltantrisch boeddhisme genoemd, is een stroming in hetboeddhisme. Het doel van het vajrayana is het bereiken van het boeddhaschap om als zodanig andere voelende wezens naar deverlichting te kunnen leiden.Rituelen eninitiaties nemen een belangrijke plaats in in het vajrayana, dat bekendstaat om haar mystieke en (enigszins)occulte elementen. Vanwege de occulte elementen wordt het ook welesoterisch boeddhisme genoemd. Het is ontstaan in India en wordt vooral gepraktiseerd in hetTibetaans boeddhisme inTibet,Nepal,Bhutan enMongolië. Ook het JapanseShingon boeddhisme is een vajrayanaschool. Tegenwoordig is het vajrayana ook in hetWesten populair, als onderdeel van het Tibetaans boeddhisme. In Bhutan is vajrayana destaatsreligie van het land.
Het Vajrayana ontstond waarschijnlijk rond de4e eeuw inIndia, hoewel volgens de Vajrayana traditie zelf, de historischeBoeddha Shakyamoeni onderricht in het Vajrayana heeft gegeven (zoals deKalachakra). Het Vajrayana is gebaseerd op hetMahayana-boeddhisme, maar zij werd waarschijnlijk ook beïnvloed door elementen uit de toenmaligetantrische enhindoeïstische leer. Het Vajrayana heeft zijn eigen teksten, de zogenaamdeTantras, maar de filosofie is wel geheel gebaseerd op de Mahayana leer. Vanuit India werd het Vajrayana verspreid naar China en Tibet. In de12e eeuw verdween het Vajrayana, samen met de overige toentertijdseboeddhistische stromingen uit India als gevolg van demosliminvasies en een gedeeltelijke integratie van het boeddhisme in het hindoeïsme.
Het Vajrayana is vooral bekend van hetTibetaans boeddhisme, waar het een belangrijke praktische beoefening beschrijft naast de leer van hetMahayana. De boeddhistische tradities van Nepal, Bhutan en Mongolië hebben nauwe banden met het Tibetaans boeddhisme en kunnen als lokale variaties van het Tibetaans boeddhisme beschouwd worden.
Ook inChina werd het Vajrayana geïntroduceerd, maar daar stierf het later ook weer uit. Voordat het uit China verdween werd het echter ook inJapan geïntroduceerd, waar het nu nog steeds bestaat in de vorm van hetShingon boeddhisme.
Het Vajrayana werkt vanaf het niveau vanoorzaak en gevolg en geïnspireerdinzicht en heeft als doel om elke ervaring om te zetten in onbevreesdewijsheid, spontanevreugde en daadkrachtigeliefde. Het Vajrayana past methoden toe voor totale identificatie metverlichting voor het snelste resultaat.
Door haar volgelingen wordt het Vajrayana vaak beschreven als het 'kroonjuweel' van Boeddha's onderricht. Zij denken dat het Vajrayana het hoogste pad is van de drie door het Vajrayana erkende paden. De twee andere paden zijn hetHinayana en hetMahayana.
De relatie leraar-leerling is in het Vajrayana essentieel voor het bewerkstelligen van een levende, werkelijke overdracht van deleer en hetzegel. Volgens het Vajrayana wildeBoeddha collega's en geen volgelingen, waarvoor het kritisch bewustzijn nodig en bruikbaar is. Het Vajrayana is dan ook niet een geloofsreligie maar een ervaringsreligie, omdat het niet om geloven maar om ervaren gaat. Iedere uitleg is uiteindelijk door middel van eigen ervaringen te controleren.
Een stevige basis in de essentiële aspecten van hetPad naar Verlichting, zoals uiteengezet in het 'stelsel dersutra's ' is volgensTenzin Gyatso in zijnDe Wereld van het Tibetaanse Boeddhisme (1995) vereist vóór de praktijk van tantra kan worden toegepast. De 'oorzaken van het lijden' dienen in hun geheel te worden uitgeschakeld. Daarnaast moet men de 'zijnsleer' uit de 'tweede wenteling van het wiel' (de tweede lezing van de Boeddha) ten volle begrepen hebben, in debodhicitta (boeddhanatuur of boeddah-staat) gevorderd zijn, 'beschikken over een onbaatzuchtig, op liefde enmedevoelen gestoeld streven naar verlichting ten behoeve van alle levende wezens en aan de 'praktijk van dezes vervolmakingen werken'.
De geheimen vantantra kunnen het beste met de leerstellingen en de praktijk van deHoogste Yogatantra ontsluierd worden, want daarin worden concepten uit de 'derde wenteling van het wiel' ten volle uitgelegd. Een dergelijk concept is de essentie van de boeddhanatuur: defundamenteel aangeboren geest van het heldere licht. Alle levende wezens worden gezien als manifestaties of spelvormen van de fundamenteel aangeboren geest van het heldere licht. In de Hoogste Yogatantra worden verschillende technieken en middelen aangereikt om ook desubtielere niveaus van je geest aan het werk te zetten. Door middel van de essentie van de boeddhanatuur, die ieder mens heeft, wordt het echte pad naar verlichting 'geboetseerd'. Met een specialemeditatietechniek wordt het mogelijk de 'oppervlakkige geestesniveaus' op te lossen en opzij te zetten, waardoor onze geest teruggebracht wordt tot zijn meest subtiele niveau. Er zijn drie technieken: het beoefenen van yoga van de wind (pranayoga); het bewerkstelligen van devier soorten zegeningen; de cultivering van destaat van non-conceptualiteit.
Er wordt over eenStadium van Ontwikkeling gesproken en eenStadium der Vervolmaking. Guhyasamaja Manjusrivajra schreef een tekst over het Stadium der Vervolmaking, waarop de Indische meesterBuddhasrijnana deManjusrimukhagama (De verdienstelijke Woorden van Manjusri) schreef. Daarin staat dat we in omstandigheden van een oppervlakkig niveau al een glimp opvangen vanhet heldere licht of een toestand van non-conceptualiteit, zoals de (droom)slaap, hevig niezen, flauwvallen en het seksueel hoogtepunt. Met name de seksuele climax (niet in zijn gangbare betekenis, maar als 'ervaring van totale éénmaking met een wezen van het andere geslacht, waardoor de vitale elementen, die zich in de kroon bevinden, gaan smelten') verschaft de gelegenheid om het heldere licht te ervaren. Deemissie wordt bij 'deze geavanceerde praktijk van seksuele éénheid' vermeden. Om de boeddhanatuur 'aan het smelten te brengen', genereert de meditatie-leerling dezelfde gevoelens, 'die we normaal gezien meemaken in relatie met een seksueel bijzonder attractief persoon'. De kracht van dit soort verlangen kan 'de elementen in je lichaam doen smelten'. Een toestand van non-conceptualiteit is het gevolg en vervolgens wordt de aandacht op degeest der verlichting gericht. Dezezegenrijke toestand wordt omgezet in derealisatie van de ledigheid. Zo kan eenwaanidee (eenbezoedelende emotie alsverlangen) getransformeerd worden in dewijsheid van de ledigheid. Het is een krachtig instrument enantidotum om 'al je bezoedelende emotionele en cognitieve staten te lijf te gaan'. De kracht van de seksuele impulsen wordt zo buiten werking gesteld.
De Hoogste Yogatantra ( de tantra voor gevorderden) kent geen discriminatie op basis van geslacht.
Een beoefenaar van tantra kent zichzelf in zijn verbeelding het goddelijk aspect toe van 'een godheid in vereniging met zijn geliefde' (yab-yum). Door de praktijk van tantra worden tweeverlichte belichamingsvormen bereikt: hetvormlichaam (rupakaya) enwaarheidslichaam (dharmakaya), die zich vervolgens verenigen. Voor een rupakaya is eenzuiver mentaal lichaam nodig. Tantra biedt een methode om het verlichte vormlichaam te bewerkstelligen. De Hoogste Yogatantyra biedt methoden en technieken om ook het waarheidslichaam te realiseren. Eerst worden middelsgodheids-yoga (zelfvisualisatie in de vorm van een godheid) de mentale vermogens aangescherpt. Detantra van de Diamanten Kooi (Vajrapanjaratantra) gaat over de realisatie van het waarheidslichaam (dharmakaya). De vereniging van de twee verlichte lichaamsvormen (rupa- en dharmakaya) komt door de vereniging van methode (de praktijk van dezes verwezenlijkingen) en wijsheid (de wijsheid van het inzicht in ledigheid). Ledigheid heeft ermee te maken dat alle bestaansvormenafhankelijk en tijdelijk bestaan en niet 'inherent existeren'. Alles is gebaseerd op ledigheid, de enige realiteit. In de sutra-praktijk is vereniging van methode en wijsheid niet mogelijk en middels die praktijk kan de boeddha-staat dus niet gerealiseerd worden. In de boeddha-staat zijn vormlichaam en waarheidslichaam verenigd tot een volledige eenheid. Deze vereniging wordt door de tantristische praktijk vangodheids-yoga gerealiseerd. Het gaat er om inéén bewustzijns-ogenblik de goddelijke vorm van en godheid te vatten en tegelijk bewust te zijn van deledige natuur ervan, bekend alsdevajrasattvayoga van de ondeelbare eenheid van methode en wijsheid. Er wordt getracht 'deledige natuur van eenzuivere geest te realiseren'. Het inzicht in deledigheid van een godheid, verwekt dealwetende geest van de boeddha-staat. 'In degodheids-yoga wordt de eenheid gerealiseerd tussenhelderheid (de visualisering van de godheid) endiepgang (het inzicht in hetNiet-Zijn)'.
Er zijn vier verschillende klassen in Tantra: de lagere klassen zijn 'voorbereidende stappen op weg naar deHoogste Yogatantra '. In alle vier wordt gebruik gemaakt van de factor 'verlangen'. Er zijn deTantra van de Handeling;Tantra van de Volbrenging;Yogatantra;Hoogste Yogatantra.
Volgens deSchool van de Grote Verwezenlijking (Mahatiyoga,Mahayoga enAnuyoga, in het Tibetaansrdzogs chen) zijn de 'belevingsvormen van het Boeddhisme' te verdelen in negen opeenvolgendeyana's (voertuigen), deVoertuigen van de Negen Rangen:Het Voertuig van hen die horen;Het Voertuig van de Eenzame Verwezenlijker;Het Voertuig van de Bodhisattva; dan volgen deExterne Voertuigen,Externe Tantra's ofTantra's van Gestrenge Bewustheid:Tantra van de Handeling,Tantra van de Volbrenging,Yogatantra; ten slotte volgen deInnerlijke Voertuigen ofVoertuigen van de Overweldigende Middelen:Vadertantra;Moedertantra;Tantra der Non-Dualiteit.
De laatste drie, de Innerlijke voertuigen, zouden tot de Hoogste Tantra behoren. Een grote meester, alsTakstang Lotsawa Sherab Rinchen, verdeelt de Hoogste tantra in drie categorieën op basis van drie initiaties (abhiseka, besprenkeling, wijding door besprenkeling) of 'bekrachtigingen'.
De School van Rnying Ma (Nyingma, School van de Oude Vertaling), gerekend tot de traditie vanMahayoga, kent depotentiële initiatie, deheilzame initiatie en dealles overkoepelende (of gecondenseerde) vajra-initiatie.'
Voor een 'bekrachtigingsceremonie' is eenmandala nodig, een 'hemelse woonplaats, of de zuivere residentie van een godheid'. De 'mandala van gekleurd zand' is de belangrijkste. Er worden ook rituele dansen bij uitgevoerd. De bekendste dans isdeDans van de Masker-Ceremonie. De praktijk van tantra wordt ookDe Geheime Dharma ofHet Geheime Levenspad genoemd.
'Voor het geven van tantristisch onderricht en het leiden van tantristische ceremonies is de best mogelijkevajra-meester een volledig gewijde monnik, die zich ten strengste houdt aan alle voorschriften van depratimoksa (volgens deKoningstantra van Kalacakra (Shrikalacakranamatantraraja).' Een leraar die alleen de tijdelijke geloften van het noviciaat heeft afgelegd is middelmatig, zonder monastieke geloften is de naam 'vajra-meester' 'nauwelijks waardig'. Er zijn dus drie soortenvajra-meesters. Hij moet 'de drie poorten van het lichaam, spraak en gedachten afsluiten voor welke negatieve handeling dan ook. Hij moetgedwee zijn, en zachtaardig. hij moet over een grondige kennis van deDrie Korven (deTripitaka - de Boeddhistische canonieke geschriften) beschikken, en de inhoud daarvan met succes hebben beoefend. De drie hogere leerprogramma's van moraliteit, concentratie en wijsheid heeft hij doorlopen - en hij heeft zich de tien innerlijke en uiterlijke principes eigen gemaakt.' in deGurupancasika (Vijftig Verzen over het Leraarschap) wordt een persoon beschreven, die niet geschikt is voor hettantra-leraarschap: zonder mededogen, haatdragend, vastgekluisterd, vol wrok en afgunst, weet niets van de drie hogere leerprogramma's, pocht over het weinige dat hij denkt te weten.
Er zijn heel wat beoefenaars van de lagere tantra-klassen in Japan. Daar is de praktijk van Vajradhatu- en Vairocanabhisambodhi-meditatie erg populair. De Hoogste Yogatantra, 'de meest diepzinnigetantra ', 'schijnt alleen binnen de Tibetaanse traditie te bestaan'. Ieder woord kan op veel verschillende manieren worden uitgelegd. In tantra kan een enkel woord op vier manieren worden uitgelegd,de vier manieren van begrijpen: de letterlijke betekenis; de algemene betekenis; de verborgen betekenis; de ultieme betekenis. Ultiem verwijst 'naar het heldere licht en de diepgaande eenwording'.
Hettantra-handboek isJnanavajrasamuccayanamatantra (Compendium van Diamanten Wijsheid).
Candrakirti vatte de gehele betekenis vantantra bondig samen in zijnPradipoddyotananamaika (Heldere Lamp), een commentaar op deGuhyasamajatantra: 'om hetgodheids-lichaam tot stand te brengen begin je de tantristische praktijk met hetStadium van Ontwikkeling; dan ga je over tot meditatie op de natuur van de geest; als derde stap bereik je stabiel inzicht in de conventionele waarheid; ten vierde moet deze conventionele waarheid worden gezuiverd. De vijfde en laatste stap (..) is het verbinden van de twee waarheden, deéénmaking. Dit zijn alle onderdelen vantantra in een notendop - de essentie van alles waar deHoogste Yogatantra over gaat samengebald.'
'De praktijk van deHoogste Yogatantra is in hoofdzaak bedoeld voor leerlingen die beschikken over een fysisch lichaam met de zes vitale componenten. De procedure van het pad is dan ook helemaal gemodelleerd op het natuurlijke proces van dood en wedergeboorte en wat daartussen ligt' (Bardo, detussenstaat).Dood is niets anders dan een toestand waarin alle oppervlakkige niveaus van geest en energie tot hun meest subtiele peil worden teruggebracht. Het is de fase, waarin de mens hetheldere licht van de dood ervaart. Vanuit deze toestand vanhelder licht ontstaat een subtiele lichaamsvorm ([hetgenietingslichaam]na het sterven, of: de tussen-staat), die na verloop van tijd opnieuw een lichaamsvorm [geëmaneerd lichaam] aanneemt van een oppervlakkiger niveau. Zodra deze nieuwe lichaamsvorm zichtbaar is voor anderen, spreken we vanwedergeboorte, eennieuw leven.'
Het overlijdensproces begint met het oplossen van de 'lichaamselementen'. Het hele proces kent acht stadia: het oplossen van het elementaarde; het elementwater; het elementvuur; het elementwind; dan volgen vierervarings-stadia: dewitte verschijningsvorm; derode aanwas; dezwarte aankomst-nabij;het heldere licht van de dood. In het Stadium van Vervolmaking ervaart de beoefenaar, in meditatieve toestand, dus met voortdurend helder bewustzijn, dit proces van oplossing en ook het meest subtieleheldere licht.
