Het woord universiteit is afgeleid van het Latijnseuniversitas magistrorum et scholarium, wat ongeveer "gemeenschap van onderwijzers en academici" betekent. De universiteiten hebben hun oorsprong in demiddeleeuwen en waren de onafhankelijke opvolgers van de kathedraalscholen. DeUniversiteit van Bologna is de oudste Europese universiteit en werd opgericht in 1088. Minder dan tien jaar later volgde deUniversiteit van Oxford. De universiteiten kunnen worden gezien als een van de factoren die in de middeleeuwen in Europa vooruitgang brachten ondanks alle aanvallen van buitenaf. Was Noord- en West-Europa aan het begin van de middeleeuwen nog een achtergebleven gebied, aan het einde ervan was het klaar om te streven naar werelddominantie.
Al in deklassieke oudheid waren er na het elementaire onderwijs in rekenen en schrijven hogere opleidingen die tegen betaling konden worden gevolgd. Dat was overigens alleen weggelegd voor kinderen of gunstelingen vanaristocraten en rijke kooplieden. Meestal ging men in de leer bij eenfilosoof,redenaar ofgrammaticus die er voor hun levensonderhoud een privéklasje op na hielden.
In de tijd van hetHellenisme ontstonden er instituten die met een moderne universiteit te vergelijken zijn. Bekend waren de filosofenscholen vanAthene en hetMouseion vanAlexandrië met de beroemdebibliotheek. In de tijd van hetRomeinse Rijk waren er ook soortgelijke instituten in andere streken zoals in Noord-AfrikaCarthago, in ItaliëRome enMassilia in deProvence. Het Romeinse Rijk werd in devierde eeuw gesplitst in een oost- en westdeel en na de val van hetWest-Romeinse Rijk was seculier hoger onderwijs in West-Europa grotendeels verdwenen en alleen voorbehouden aan de geestelijkheid. Ook in het overblijvendeOost-Romeinse Rijk verdween grotendeels de interesse in niet-godsdienstige studie. Wel was daar de zogenaamdeuniversiteit van Constantinopel, volgens sommige historici meer een voortzetting van de filosofenscholen van Athene dan een moderne universiteit. Verder waren in het Oost-Romeinse Rijk in Constantinopel en andere grotere steden nog steeds praktische studies zoals in rechten en medicijnen mogelijk. Vooral in de vroege enhoge middeleeuwen trokken deze instituten studenten aan uit Europa maar ook uit het Midden-Oosten toen daar nog niet veel studiescholen waren.
Bij de expansie van de jongeislam was aanvankelijk grote belangstelling voor de vroegere Griekse wetenschap en filosofie. InBagdad,Caïro (Al-Azhar) enCórdoba ontstonden al snel belangrijke universiteiten. Vooral Córdoba trok ook veel West-Europese geleerden om er te studeren en te onderwijzen.
De eerste West-Europesemiddeleeuwse universiteiten werden opgericht naar voorbeeld van die van Córdoba, in1088 inItalië (Bologna) en omstreeks 1220 inFrankrijk (Montpellier) voor de studie vanrechten,medicijnen entheologie. Al snel volgdenParijs,Oxford enSalamanca, en vanaf de dertiende eeuw werden er in heel Europa universiteiten opgericht.Scandinavië volgde wat later.De middeleeuwse universiteiten werden gesteund door de kerkelijke en civiele autoriteiten. Volgens de kerk was de universiteit een middel om het geloof te bewaren. Dit was inderdaad het geval omdat het hoofddoel van de universiteiten niet lag in de verwerving van nieuwe kennis, maar in het behoud van bestaande kennis en de doctrines van de kerk. De universiteiten hadden veel privileges en konden opereren als eenstaat binnen de staat.In Europa gingen jonge mannen naar de universiteit als ze de studie van hetTrivium hadden afgerond, de voorbereidende richtingengrammatica,retoriek enlogica, en hetQuadrivium, dat bestond uitrekenkunde,meetkunde,muziek enastronomie. Dit was trouwens al het lesprogramma in de Romeinse tijd.
In deVroegmoderne Tijd na de Middeleeuwen werden er talloze universiteiten opgericht in vrijwel alle grote steden en breidde het aantal studierichtingen zich gestaag uit. Onder invloed van deverlichting vonden er tegen het einde van de achttiende eeuw vele veranderingen plaats binnen de universiteiten. Onder invloed van dewetenschappelijke revolutie werd de moderne wetenschappelijke methode geïntroduceerd. De experimentele methode werd meer en meer gehanteerd. De exacte wetenschappen verwierven een plaats aan de universiteiten. De nadruk kwam te liggen op het verwerven van nieuwe kennis. Het doel was hierbij alleen kennis, de nadruk lag zeker niet op de toepassingen van de kennis. Het type universiteit dat ontstond noemt men de Humboldt-universiteit, vernoemd naarWilhelm von Humboldt.
De universiteiten zijn lang blijven fungeren volgens het model van de Humboldt-universiteit. Tijdens de laatste decennia is dit model verlaten omdat er steeds meer nadruk gelegd wordt op toepassingen van kennis in de industrie en de maatschappij. Hiertoe hebben de universiteiten de banden met de omgeving en de industrie sterk aangehaald. Hierdoor is een nieuwe manier van wetenschap bedrijven ontstaan.
InAzië waren ook al lange tijd universiteiten. Veelal waren deze evenals in Europa gelieerd aan een bepaalde godsdienst of tempel. Vooral deTibetaanse kloosters waren vermaard om hun onderwijsmogelijkheden die getalenteerde monniken en belangstellenden daar konden gaan volgen.
In het middeleeuwse China was het gebruikelijk dat de bestuurlijke elite, demandarijnen, een zware opleiding kregen en ter afsluiting een 'staatsexamen' moesten afleggen. Deze opleidingen waren opTaoïstische enConfuciaanse leest geschoeid.
Wetenschappelijk onderzoek wordt van oudsher uitgevoerd infaculteiten, maar in toenemende mate ook binnen universitaireonderzoeksinstituten. Waar universiteiten zich van oudsher vooral richtten opfundamenteel onderzoek, is tegenwoordig ook een deel van het onderzoek gericht op het ontwikkelen van nieuwe toepassingen. In hun onderzoek werken universiteiten ook samen met andere universiteiten, kennisinstellingen, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Hiervoor worden ook benodigde kennisinfrastructuren ontwikkeld, zoalsacademische werkplaatsen.
De universiteit met al haar medewerkers en studenten vormt een academische gemeenschap. Het wetenschappelijk personeel van een universiteit bestaat voor een belangrijk deel uithoogleraren,universitair docenten enuniversitair hoofddocenten die de vaste bezetting van het medewerkersbestand vormen. Daarnaast zijn erpostdoctorale onderzoekers enpromovendi, wetenschappelijke medewerkers met een tijdelijke aanstelling. Hoogleraren en universitaire (hoofd)docenten combineren vrijwel in alle gevallen onderwijs en onderzoek. Promovendi en postdocs concentreren zich hoofdzakelijk op het doen vanonderzoek, maar hebben vrijwel altijd ook een rol in het onderwijs. Het niet-wetenschappelijke personeel bestaat onder andere uit medewerkers voor financiën, personeelszaken, IT en communicatie. In de beta-faculteiten wordt daartoe ook laboratoriumpersoneel gerekend zoals analisten en instrumentmakers.
Universiteiten worden vaak ingedeeld als een algemene of gespecialiseerde universiteit. De algemene universiteiten doen onderzoek en bieden onderwijs dat grote delen van het wetenschappelijke spectrum beslaat. De gespecialiseerde universiteiten beperken zich tot specifieke deelterreinen van onderwijs en onderzoek.Daarnaast bestaat traditioneel het onderscheid tussen openbare en bijzondere universiteiten. Openbare universiteiten gaan uit van de overheid. Bijzondere universiteiten hebben een levensbeschouwelijke identiteit.
De term "universiteit" was in Nederland tot 1986 voorbehouden aan algemene, brede universiteiten. Ook de technische opleidingsinstituten (in Delft, Eindhoven, Twente) en theologische (bijvoorbeeld in Kampen), konden zich toen nog geen universiteit noemen, al hadden zij wel promotierecht. Sindsdien is de definitie van universiteit verbreed; en geleidelijk begonnen steeds meer instituten zich met de naam universiteit te tooien. Artikel 1.23 van deWet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek bepaalt in Nederland tegenwoordig dathogescholen zich 'University of Applied Sciences' mogen noemen, of, bij hogescholen die opleiden tot een bepaald beroepsprofiel, 'university' met daarachter het vakgebied, maar niet met het Nederlandse woord 'universiteit', en niet als volledige naam bijvoorbeeld 'Breda University'.[4][5][6][7][8][9] Deze zijn echter geen 'universiteit' in academische zin. In het Duits is het woord "Hochschule" de verzamelnaam voor enerzijds de (ook als zodanig aangeduide) universiteiten en anderzijds hbo-instellingen, Fachhochschulen genoemd.
Een universiteit wordt in Nederland bestuurd door eencollege van bestuur, bestaande uit eenrector magnificus, voorzitter en een derde lid. Elke universiteit kent daarnaast een medezeggenschapsraad en eenraad van toezicht. Sommige universiteiten hebben per faculteit en/of op centraal niveau een studentassessor. De studentassessor is een adviserend studentlid van het bestuur en fungeert als brug tussen het bestuur, de medezeggenschap en de academische gemeenschap.
College
Sommige universiteiten, vooral in de Engelssprekende wereld, bestaan uitcolleges die onder andere voor accommodatie zorgen. Een student is lid van een college, maar krijgt elders lessen.
Faculteit
Eenfaculteit is een bestuurlijke eenheid binnen hethoger onderwijs. Hierin zijn onderwijs- en onderzoekstaken ondergebracht. Een faculteit kan weer verder zijn onderverdeeld in subfaculteiten, departementen of instituten en vakgroepen. Een vakgroep ofleerstoel is het kleinste bestuurlijke onderdeel van een faculteit.
Een vakgroep is een coherente verzameling kennisgebieden. Wordt tegenwoordig ook wel aangeduid als basiseenheid of leerstoelgroep. In sommige Vlaamse universiteiten gebruikt men de term "departement".
Onderzoeksinstituten
Naast de faculteiten kennen vele universiteiten onderzoeksinstituten, waarbinnen (delen van) het onderzoek zijn ondergebracht. Een deel van deze instituten valt binnen de grenzen van een faculteit, maar andere instituten verrichtenmultidisciplinair onderzoek en doorkruisen de grenzen van meerdere faculteiten. Door het bestaan van deze instituten hebben de universiteiten in organisatorische zin het karakter van eenmatrixorganisatie gekregen. Omdat een deel van de bevoegdheden inzake het onderzoek van de faculteiten zijn overgegaan naar de instituten, neemt de zeggenschap van vele faculteiten over het onderzoek geleidelijk af.
Internationale instituten
Voorts zijn in Nederland en België nog diverse andere universitaire instituten gevestigd veelal vanuit het buitenland (met nameVerenigde Staten) geadministreerd en vaak verbonden aan dan wel gehuisvest bij Nederlandse en Belgische instellingen voor Hoger en Wetenschappelijk Onderwijs.
Universiteiten hebben verschillende bronnen waaruit zij gefinancierd worden:
Directe financiering door de overheid. De overheid verschaft elke universiteit een basisbudget. Dit budget is per universiteit voor een groot deel gebaseerd op historische gronden, en voor een klein deel gebaseerd op de prestaties van de desbetreffende universiteit op de terreinen van onderwijs en onderzoek.
Contractonderzoek. Universiteiten sluiten contracten af met partijen zoals overheden, bedrijven en fondsen, waarin wordt vastgelegd dat de universiteit tegen een financiële tegenprestatie onderzoek uitvoert of onderwijs aanlevert voor de betrokken organisatie.
Collegegelden.
Voor de bekostiging van onderzoek kunnen universitaire onderzoekers in Nederland onderzoeksvoorstellen indienen bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Een deel van haar budget dient om onderzoek in topsectoren te ondersteunen (topsectorenbeleid). Op dit topsectorenbeleid is ook kritiek, zoals bijvoorbeeld vanuit de bewegingScience in Transition. De initiatiefnemers daarvan maken zich zorgen om de commercialisering van de wetenschap en de publicatiedruk die de kwaliteit van onderzoek in de weg zouden staan. Ook het in 2013 ontstanePlatform Hervorming Nederlandse Universiteit bekritiseert de privatisering in de wetenschap.[10]
↑In het logo van deBreda University of Applied Sciences staat 'Breda University' wel in veel grotere letters dan de rest; de wet vermeldt niets over de lettergroottes.
.jpg)
