Het Turks is eenagglutinerende taal metklinkerharmonie. Zeer vaak wordt het Turks als voorbeeld genoemd als men het heeft over agglutinerende talen.
De oudste geschreven bronnen in een Turkse taal zijnruneninscripties uit de 8ste eeuw.[3]
Hoewel het eigenlijk dezelfde taal betreft, gaan de verschillen tussen het hedendaagse Turks en hetOsmaans verder dan alleen het schrift. HetOsmaans is namelijk doorspekt met zeer veelArabische enPerzischeleenwoorden en door taalzuivering heeft men die invloed in het hedendaagse Turks drastisch gereduceerd. Hierdoor is er een groot verschil inwoordenschat ontstaan. Terwijl het Osmaans als elitetaal van de edelen, de geestelijkheid en de rijken voor het volk onverstaanbaar was, werd het puristischeÖztürkçe, dat als reactie in opdracht vanKemal Atatürk werd ontworpen, ook door maar weinigen begrepen. Na een aantal zeer controversiële taalhervormingen, die niet zelden gepaard gingen met een (gewelddadige) regimewisseling, is de huidige Turkse schrijftaal ontstaan, die heel redelijk bij de spreektaal aansluit.
Het Turks maakt deel uit van de familie vanTurkse talen, die ook gesproken worden in een groot deel vanCentraal-Azië, en die een zo grote onderlinge verwantschap hebben, dat ze grotendeels onderling verstaanbaar zijn.
De Turkse talen worden door enkele academici gerekend tot deAltaïsche talen, maar deze theorie is zeer omstreden en wordt vandaag de dag door de meeste taalkundigen verworpen.
ZieTurks alfabet voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Het Turks wordt geschreven met het - enigszins aangepaste -Latijnse alfabet. Zo zijn onder andere de letters x, q en w niet opgenomen in het alfabet, terwijl er wel andere, extra letters zijn toegevoegd, zoals ç, ğ, ı, ö, ş en ü. Met zijn aanpassingen noemt men dit hetTürk alfabesi (Turks alfabet). Dit werd in1928 in het kader van deKemalistische hervormingen in Turkije ingevoerd. Tot dan werd het, eveneens enigszins aangepaste,Perzisch-Arabische alfabet gebruikt. In dat alfabet geschreven noemt men de taal meestalOsmaans (Turks:Osmanlıca).
Het Turks alfabet bevat 29 letters. De lettersÇ,Ğ,İ,Ö,Ş enÜ komen niet voor in hetNederlands alfabet, maar deÖ enÜ worden wel gebruikt in hetNederlands. De lettersQ,W enX komen niet voor in het Turks, maar deW wordt wel gebruikt voor op hetinternet.
Naar zijnmorfologie is Turks eenagglutinerende taal metmorfemen die aan eenwortel worden gehangen "zoals parels aan een snoer". Er zijn geenvoorvoegsels en er is geen productievesamenstelling zoals in het Duits en hetNederlands. Samenstellingen die tot de vastewoordenschat behoren, hebben een niet-samengestelde betekenis; zo isacemborusu (letterlijk "Perzische pijp") gewoon de naam van een bloem. Woorden ontstaan door een zeer productieveaffixatie van meervoudigeachtervoegsels aan een kernwoordenlijst van ongeveer 30.000 wortels, eigennamen uitgezonderd. Dezelfstandige naamwoorden hebben geen klasse en geen morfologisch of grammaticaalgeslacht.[4]
Klinkerharmonie is de overeenkomst tussen opeenvolgende lettergrepen volgens dearticulatie van deklinkers. Turks kent zowel een tweevoudige als een viervoudige klinkerharmonie. Bij de tweevoudige klinkerharmonie worden de klinkers ingedeeld in twee families:
Achtervoegsels bestaan uit een of twee lettergrepen, en de klinkers in de achtervoegsels worden aangepast aan de laatste klinker uit het stamwoord. Zo wordt het meervoud in het Turks gevormd door aan het zelfstandig naamwoord het achtervoegsel-ler of-lar toe te voegen naargelang van de familie van de laatste klinker van dat zelfstandig naamwoord. Het meervoud vankitap (boek) iskitaplar, terwijl het meervoud vanşişe (fles)şişeler is.[5]
Bij viervoudige klinkerharmonie heeft een achtervoegsel 4 verschillende varianten. Het achtervoegsel dat de functie van het Nederlands bepaaldlidwoord vervult, heeft de varianten-ı, -i, -u enü met daarnaast nog de vormen-yı, -yi, -yu enyü voor zelfstandige naamwoorden die op een klinker eindigen.[5]
De natuurlijkewoordvolgorde van een taal is de volgorde van het onderwerp, werkwoord en lijdend voorwerp in een neutrale (d.w.z. zonder bijzondere klemtoon), actieve, mededelende zin. Turks is eenSOV-taal, wat wil zeggen dat een typische mededelende zin begint met het onderwerp, gevolgd door het lijdend voorwerp, en eindigt met het werkwoord.
In principe leveren de 3 zinsdelen onderwerp (subject, S), voorwerp (object, O) en werkwoord (verbum, V) 6 mogelijke volgordes op, maar de talen van de wereld zijn ongelijk gegroepeerd. SOV-talen zoals het Turks vormen nipt de grootste groep met 45% van alle bekende levende talen, gevolgd door SVO-talen zoals hetNederlands met 42%.
Het Turks taalgebruik laat echter zeer veel variatie toe, zelfs (in tegenstelling tot andere SOV-talen zoalsKoreaans enJapans) door zinsdelen achter het werkwoord te plaatsen. De volgende 6 zinnen zijn allemaal correcte Turkse vertalingen van "De auteur beëindigde het artikel":[6]
De onderlinge volgorde van lijdend voorwerp en werkwoord is, om taalevolutionaire redenen, nauw verbonden met de volgorde van andere zinsdelen en woordgroepen. Zo komt het dat de volgende lange Turkse zin bijna exact de omgekeerde woordvolgorde heeft van zijn Engelse vertaling:[7]
şehirli leştir eme dik ler imiz den siniz
you are (siniz) one of (den) those (ler) whom (dik) we (imiz) can't (eme) turn (leştir) into a town-dweller (şehirli)
(U bent een van hen van wie we geen stedeling kunnen maken)
Door contacten metPerzen enArabieren, door deislam als staatsgodsdienst en door zijn positie als officiële taal van hetOttomaanse Rijk, onderging het Turks een buitengewoon sterke invloed van het Perzisch en het Arabisch, niet alleen doorleen- enbastaardwoorden maar ook door grammaticale constructies. Het alfabet was ontleend aan de Perzische versie van het Arabische alfabet. Het ambtelijke en militaire taalgebruik week op den duur zo sterk af van de volkstaal in het Turkse kerngebiedAnatolië, dat het een afzonderlijke naam kreeg:Osmaans. Vanaf de negentiende eeuw gingennationalistische stemmen op om de taal de zuiveren van vreemde invloeden. Na deEerste Wereldoorlog werdtaalpurisme een politiek programmapunt van Atatürk.[8]
Op 1 november 1928 besliste het parlement, onder invloed van Atatürk, tot een snelle overschakeling op een nieuw Turks alfabet, gebaseerd op het Latijnse. Vanaf 1929 mochten geen nieuwe boeken in het oude alfabet verschijnen en na 1 juni 1929 moest alle briefwisseling tussen privépersonen en overheidsdiensten de nieuwe letters gebruiken. Een eerdere poging vanEnver Pasja om in 1913 het alfabet te hervormen door een aanpassing van de Arabische letters, was mislukt.[8]
Op 12 juli 1932 richtte de regering van Atatürk deTürk Dili Tetkik Cemiyeti (Turkse Maatschappij voor Taalstudie) op, 4 jaar later hernoemd totTürk Dil Kurumu (TDK), met als doel de creatie van Turkse vervangers voor vreemde woorden in het Ottomaans. Het instituut bleef tot in 1983 lijsten met nieuwe woorden maken waarvan vele ook daadwerkelijk ingang vonden in het dagelijks taalgebruik. De leden van de TDK waren meestal geen taalkundigen en de vorming van de nieuwe woorden had vaak een discutabele wetenschappelijke onderbouwing. Hoogtepunt van de pseudowetenschappelijke achtergrond van de taalhervorming was de 'Theorie van de zonnetaal,' een hypothese die Atatürk zelf in 1935 ontwikkelde na het lezen van een verhandeling van Hermann Kvergić.[9] Volgens deze theorie hadden alle talen van de wereld, ook de Europese, het Turks als gemeenschappelijke voorouder (zie ookpanturkisme). Sommigen hebben hierin een maneuver gezien om de overijverige TDK tot pragmatisme aan te zetten en ingeburgerde Arabische en Perzische woorden met rust te laten. Het is voor Turken niet gemakkelijk teksten te lezen van voor de grote taalzuivering. De belangrijke zesdaagse toespraakNutuk die Atatürk in 1927 hield om het einde van het Ottomaanse Rijk en de opkomst van deRepubliek Turkije aan te kondigen, moest in 1963 'vertaald worden in hedendaags taalgebruik', en minder dan twintig jaar later was een nieuwe hertaling nodig. De TDK ging zich later vooral bezig houden met voorstellen voor alternatieven voor Engelse woorden.[8]
Enkele Turkse uitdrukkingen met Nederlandse vertaling
↑[1] List of declarations made with respect to treaty No. 148 (Council of Europe, Status as of: 27/9/2009)
↑(en)Full list. Treaty Office. Geraadpleegd op24 februari 2021.
↑The Languages of the World: Altaic, hoofdstuk 52 inCrystal, David, "The Cambridge Encyclopedia of Language," 2de uitgave, Cambridge University Press 1997.
↑Oflazer, Kemal enSaraçlar, Murat,Turkish and Its Challenges for Language and Speech Processing, hoofdstuk 1 inOflazer, Kemal enSaraçlar, Murat (reds.), "Turkish Natural Language Processing," Springer Theory and Applications of Natural Language Processing 2018.
↑abMorphological variation, hoofdstuk 5 inVan Schaaik, Gerjan, "The Oxford Turkish Grammar," Oxford University Press 2020.
↑Özsoy, A. Sumru (red.), "Word Order in Turkish," Springer Studies in Natural Language and Linguistic Theory97, 2019.
↑Deutscher, Guy, "The Unfolding of Language," William Heinemann 2005.
↑abcLewis, Geoffrey, "The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success," Oxford University Press 1999.
↑Kvergić, Hermann F., "La psychologie de quelques éléments des langues Turques," Wenen 1935.
