Campanella werd geboren als zoon van een schoenmaker en viel al jong op door zijn grote intelligentie. Op zijn vijftiende trad hij toe tot de orde derdominicanen in hetklooster in Napels. Hij nam de naam Tommaso aan, naarThomas van Aquino. Als monnik was hij in de gelegenheid veelzijdige studies te doen en bestudeerde onder andere de geschriften vanAristoteles overlogica. Na zijn kennismaking met het werk vanBernardino Telesio betwistte hij echter het Aristotelisme en sprak zich in zijn eerste werkPhilosophia sensibus demonstrata (1590) uit voor denatuurwetenschappelijke methode. Tevens bepleitte hij een republiek optheocratische basis. Zijn onafhankelijke opstelling bezorgde hem echter veel last met zowel de wereldlijke als de kerkelijke overheid. Na vermeende betrokkenheid bij een samenzwering in 1599 tegen het Spaanse bewind inNapels werd hij tot levenslang veroordeeld. Pas in 1626 kwam hij na aandringen van de paus weer vrij. Na zijn vrijlating bleef hij echter toentertijd provocerende opvattingen verkondigen en publiceren, onder andere zijn spraakmakendeAtheismus triumphatus. In 1634 vluchtte hij uiteindelijk naarFrankrijk, waar hij zich vestigde in Parijs.[1] Tijdens een reis naarHolland ontmoette hijRené Descartes. Kort daarna stierf hij terwijl hij bezig was aan een nooit voltooide folio-uitgave van zijn boeken.
In gevangenschap schreef Campanella een veertigtal werken over alle takken van wetenschap, gedichten en eenapologie vanGalileo Galilei, oorspronkelijk in het Italiaans, maar na zijn vrijlating veelal uitgegeven in hetLatijn. Zijn werken kenmerken zich doorscholastiek, exacte wetenschappen, maar tegelijkertijd diep geloof en overtuigd vertrouwen inmagie enastrologie.
Zijn plaats in de literatuur heeft Campanella vooral verworven metCivitas solis (De zonnestad, 1602, verschenen in 1623): een dialoog tussen het hoofd van de hospitaalorde en een zeeman uitGenua die vertelt over zijn favoriete stad opCeylon. Deze zonnestad wordt opSpartaanse wijze bestuurd door een hogepriester met onbeperkt gezag. Hij wordt bijgestaan door een militair, een wetenschapper en een persoon voor sociale aangelegenheden. Het volk is goed geschoold. Huwelijk, arbeid en staat worden door de staat geregeld. Privébezit is onbekend. Er wordt veel aan wetenschap gedaan (vooral astrologie enastronomie). Tommaso’s ideale staat neemt nog steeds een van de meest vooraanstaande plaatsen in tussen de talrijke werken overutopia’s.
Tommaso Campanella,Aforismi politici. […] Testi critici, con le varianti dei codici e delle stampe originali, introduzione e note a cura di Luigi Firpo. Torino 1941.
Tommaso Campanella,La Città del Sole, a cura di Luigi Firpo. Nuova edizione a cura di Germana Ernst e Laura Salvetti Firpo, postfazione di Norberto Bobbio. Bari 1997.
Tommaso Campanella,Del senso delle cose e della magia, a cura di Germana Ernst. Bari 2007.
Tommaso Campanella,La Città del Sole - Civitas Solis. Il manoscritto della prima edizione italiana (1602) e l'ultima edizione a stampa (1637), con traduzione, apparati critici, note a cura di Tonino Tornitore. Torino 2008.
Tommaso Campanella,Lettere, a cura di Germana Ernst, su materiali preparatori inediti di Luigi Firpo, con la collaborazione di Laura Salvetti Firpo e Matteo Salvetti. Firenze 2010.
Tommaso Campanella,Poesie, a cura di Francesco Giancotti. Milano 2013.
Luigi Amabile,Fra Tommaso Campanella: la sua congiura, i suoi processi e la sua pazzia. Napoli 1882, 3 dln.
F. Hiebel:Campanella. Der Sucher nach dem Sonnenstaat. Roman. Stuttgart 1980,ISBN 3-7725-0618-6
John M. Headly,Tommaso Campanella and the Transformation of the World. Princeton 1997.
Jean Delumeau,Le Mystère Campanella. Paris, Fayard, 2008.
Tommaso Campanella: L'iconografia, le opere e la fortuna della "Città del Sole", a cura di Eugenio Canone e Germana Ernst. Roma 2001.
Germana Ernst,Tommaso Campanella. Bari 2002.
Germana Ernst,Il carcere, il politico, il profeta. Saggi su Tommaso Campanella. Pisa-Roma 2002.
Laboratorio Campanella: Biografia, Contesti, Iniziative in corso. Atti del Convegno della Fondazione Camillo Caetani (Roma, 19-20 ottobre 2006), a cura di Germana Ernst e Caterina Fiorani. Roma 2008.
