Metthematische relatie wordt in desyntaxis en desemantiek de rol van eennominale constituent met betrekking tot hethoofdwerkwoord van een zin bedoeld. De zinZij eet een appel bevat twee thematische relaties: deagens (zij) en depatiëns (de appel).
De volgende thematische relaties worden onderscheiden:
- Agens: verricht doelbewust de handeling, bezield (Willem at zijn soep).
- Ervaarder: ondergaat een zintuiglijke of emotionele ervaring, bezield (De geur van gebakken vlees vuldemijn neusgaten).
- Thema: ondergaat de handeling zonder zelf te veranderen, bezield of onbezield.
- Patiëns: ondergaat de handeling en verandert daarbij zelf ook, bijvoorbeeld van vorm, bezield of onbezield (De vallende rotsblokken verbrijzeldenzijn voet).
- Instrument: wordt gebruikt als middel de handeling te verrichten, vaker onbezield dan bezield (De kapper knipte mijn haren afmet een schaar).
- Natuurlijke oorzaak: iets onbezields dat de handeling verricht (Een lawine bedekte het in de bergen gelegen dorp).
- Locatie: plaats waar de handeling zich voltrekt (Ze speeldenin het park).
- Doel: waar de handeling op gericht is (De auto reednaar de/richting parkeerplaats).
- Ontvanger: het doel bij wisseling van eigendom, ofwel de nieuwe eigenaar (Ik stuurdehem een e-mail).
- Bron: waar de handeling haar oorsprong vindt (Het schip vertrokuit de haven).
- Tijd: tijd waarop de handeling plaatsheeft (Het schip vertrokgisteren).
- Begunstigde: wat er bij baat bij heeft, meestal bezield (Ik bakte broodvoor haar).
- Manier: de manier waarop een handeling wordt verricht (Zij beldehaastig het alarmnummer).
- Reden: waarom de handeling wordt verricht (Zij beldeom hulp te krijgen).
- Oorzaak: wat de voornaamste aanleiding tot de handeling was (Omdat hij honger had at hij de taart op).
Thematische relaties worden in verschillende talen entaalfamilies op allerlei manieren weergegeven, bijvoorbeeld door middel vanvoor- enachterzetsels. Sommige taalfamilies zoals deFins-Oegrische talen beschikken daarentegen over hele reeksennaamvallen om thematische relaties uit te drukken, zoals debenefactief voor de begunstigde, departitief voor bijvoorbeeld het thema, deallatief voor het doel en deinessief voor de locatie.
Het verschil tussen de term "thematische relatie" en traditionele in deontleding gebruikte aanduidingen voor zinsdelen met een bepaalde functie, zoalsonderwerp enlijdend voorwerp, is dat bij thematische relaties zowel de functie als de betekenis van de zinsdelen scherper is afgebakend. Daarnaast heeft een zinsdeel in principe nooit meer dan één grammaticale functie, terwijl het meerdere thematische relaties kan hebben. In de zin
doet het onderwerp -Zij - tegelijk dienst als agens en als bron. De zin als geheel bevat vier thematische relaties: agens, ontvanger, bron en thema (een appel).
ZieThèta-rol voor het hoofdartikel over dit onderwerp.De begrippen "thematische relatie" en "thèta-rol" worden heel vaak door elkaar heen gebruikt, maar ze betekenen niet hetzelfde. Een thèta-rol is alleen de belangrijkste thematische relatie in een zin, die eenargumentstructuur weerspiegelt. Een zinsdeel kan dus nooit meer dan één thèta-rol bevatten, terwijl het meerdere thematische relaties kan hebben. Thèta-rollen hebben ook niet op alle nominale constituenten betrekking, maar alleen opargumenten. Thematische relaties kunnen in principe op alle nominale constituenten betrekking hebben, met uitzondering vanstopwoorden.
Semantische rol is de overkoepelende benaming voor zowel thematische relaties als thèta-rollen.
De semantische rol (thematische relatie) vanthema moet niet worden verward met eenthema zoals dat wordt onderscheiden binnen de theorie van hetfunctioneel zinsperspectief. Daarin kan bijvoorbeeldhem, met extra nadruk in een zin vooropgeplaatst (zoals inHem haat ik), het zinsthema genoemd worden. Vroeger noemde men dit wel het 'psychologische onderwerp'. Volgens de grammaticus C.H. den Hertog is dat 'de voorstelling, die in de door den zin uitgedrukte mededeeling, vraag of gebod op den voorgrond staat'.
- Carnie, Andrew. 2006. Syntax: A Generative introduction. 2nd Edition. Blackwell Publishers.
- Dowty, David. 1979. Word meaning and Montague grammar. The semantics of verbs and times in Generative Semantics and in Montague's PTQ: Synthese Language Library. Dordrecht: Reidel.
- Fillmore, Charles. 1968. The Case for Case. In Universals in Linguistic Theory, eds. Emmon Bach and R.T. Harms. New York: Holt, Rinehart and Winston.
- Fillmore, Charles. 1971. Types of lexical information. In Semantics. An interdisciplinary reader in philosophy, linguistics and psychology, eds. D. Steinberg and L. Jacobovitz: Cambridge University Press.
- Frawley, W. (1992). Linguistic Semantics. Lawrence Erlbaum Associates, Hillsdale, NJ. ISBN 0805810749. (Chapter V. Thematic Roles, pp. 197-249)
- Gruber, Jeffrey. 1965. Studies in lexical relations, MIT: Ph.D.
- Harley, Heidi. In press. Thematic Roles. In Patrick Hogan, ed. The Cambridge Encyclopedia of Linguistics. Cambridge University Press.
- Hertog, Cornelis Herman den. 1908. Nederlandsche Spraakkunst. Handleiding ten dienste van aanstaande (taal)onderwijzers. 2e editie. Amsterdam: W. Versluys.
- Jackendoff, Ray. 1983. Semantics and cognition. Cambridge, Mass.: MIT Press.
- Jackendoff, Ray. 1990. Semantic structures. Cambridge, Mass.: MIT Press.
