Stadsrechten waren in hetmiddeleeuwseEuropa bijzondere rechten en privileges die aan een plaats konden worden toegekend door de eigenaar of bezitter van de grond waarop de nederzetting zich bevond. Verlening van deze rechten maakte deel uit van het zogenaamdeleenstelsel, waarbij grootgrondbezitters als een vorst ofbisschop, een deel van hun eigendomsrechten in bruikleen gaven in ruil voor allerlei verplichtingen en diensten als politieke en militaire steun. Aanvankelijk werd vooral het bezit over een stuk grond in leen gegeven met het recht de grond te bewerken en een deel van de opbrengst te houden, later werden allerlei andere mogelijke rechten verleend. In Europa komen stadsrechten voornamelijk voor in de gebieden waar de Romeinse politieke structuur compleet was weggevaagd na deGrote Volksverhuizing van delate oudheid. InSpanje,Italië enZuid-Frankrijk is hetfenomeen minder duidelijk aanwezig, omdat hier veel steden, weliswaar kleiner, intact bleven.
Over het gebruik van enkelvoud (stadsrecht) of meervoud (stadsrechten) vindt men in de literatuur verschillende opvattingen. Enerzijds kan men betogen dat er geen sprake is van één stadsrecht: aan een nederzetting en haar inwoners konden meerdere rechten worden toegekend zoalsmarktrecht,tolrecht en het recht om eenstadsmuur te bouwen. In een afzonderlijk privilege kon ook het recht op plaatselijke wetgeving (keurrecht) worden verstrekt en het recht om de eigen schout en stadsbestuurders te benoemen. Anderzijds ging het voor de stedelingen uiteindelijk in essentie om het recht van hunstad op eigen regelgeving en eigen rechtspraak. Aan burgers werd het recht verleend hun zaak te bepleiten voor een rechtbank van "gelijken" in plaats van onderworpen te zijn aan het recht van en rechtspraak door delandsheer.
Stadsrechten waren een fase in de ontwikkeling van feitelijke en juridische (bestuurs-)systemen inEuropa. Met de afbrokkeling van hetfeodaal stelsel, versterkt door deFranse revolutie eind 18e eeuw, en het toenemende belang dat werd gehecht aan een centrale (rechts-)staat, kwam er een einde aan de stelsels waar steden eigen rechten hadden op grond van een contract met de grondeigenaar, die van elkaar, en van het omliggende land konden verschillen. Wel kregen gemeentes vaak op grond van nationale wetgeving allemaal het recht eigen regels en verordeningen vast te leggen, een eigen stadsbestuur te kiezen etc.
Er bestonden vergelijkbare rechten in oude culturen, zoals die vanMesopotamië, waar men dekidinnutu kende en van het oudeRome, waar bepaalde inwoners het bestuur mochten kiezen en er aan mochten deelnemen.
Vanaf het jaar1000 werden privileges door grootgrondbezitters alslandsheren enbisschoppen aan nederzettingen verstrekt (soms ookkeure genoemd). Het ging hier om voorrechten en bepaalde vormen van autonomie, bijvoorbeeld met betrekking tot regelgeving en rechtspraak of het houden vanmarkten. Het verkrijgen van stadsrechten kon op grofweg twee manier gebeuren:
Stadsrechten waren zowel een positieve als een negatieve ontwikkeling voor de feodale machthebbers. Positief omdat zij inkomsten opleverden (hoewel vaak eenmalig) en konden bijdragen tot de economische ontwikkeling van het gebied, en door belastingheffing voor de heer - en negatief omdat de lokale heer een deel van zijn macht kwijtraakte. Omgekeerd boden stadsrechten voor de bewoners van een plaats veelal mogelijkheden voor een positieve langetermijnontwikkeling.
In de loop der tijd verschoof de macht binnen de graafschappen en hertogdommen in de Nederlanden langzaamaan van de landheren (adel) naar de burgerij. Het begin van deze ontwikkeling vond plaats in Vlaanderen, waar enkele van de meest welvarende steden uit demiddeleeuwen lagen, zoalsBrugge,Gent,Ieper,Rijsel enDowaai, rijk geworden met delakenindustrie. Deze steden streefden naar onafhankelijkheid van degraaf van Vlaanderen en van dearistocratie onder andere door steeds meer stadsrechten te verlangen. Na de slag omKortrijk, bekend alsGuldensporenslag in 1302, gewonnen door burgers die met eenvoudige wapens vochten tegen een leger van goed uitgeruste ridders, was de graaf feitelijk tot een speelbal van de rijke steden geworden.
Naarmate meer steden stadsrechten verkregen, ontstond er een streven naar uniformiteit door de grote hoeveelheid afwijkende rechten die waren verleend. In latere perioden is dan ook te zien hoe nieuwe steden het 'rechtenpakket' van een oudere stad krijgen toegewezen. Ook kon het gebeuren dat de rechten omgeschreven werden naar die van een andere stad. Dit is bijvoorbeeld gebeurd bij's-Hertogenbosch, dat op een gegeven moment stadsrecht kreeg naar het recht vanLeuven.
Daarbij golden de rechten van de oudste of voornaamste stad binnen eengewest (graafschap, hertogdom of bisdom) meestal als voorbeeld voor de rechten van andere steden in dat gewest. Wanneer in een dochterstad juridische onenigheid ontstond, ging men op "stedenvaart" of "hoofdvaart" naar de moederstad om daar uitleg van het recht te vragen.
In de laatste honderd jaar van het traditionele stadsrecht, ruwweg de 16e eeuw, had de adel reeds veel aan macht ingeleverd. Desalniettemin probeerden deze edelen nog wel het meeste profijt uit de privilegehandel te halen, zodat nog veel steden in deze periode hun rechten sneller en relatief goedkoper verkregen dan voorheen.
Stadsrechten hadden betrekking op zaken als:
Het gebied buiten een stad kon somslandrecht krijgen. Zo kregenKennemerland enWest-Friesland van de graven vanHolland een landrecht. Doorgaans gold wel dat stadsrecht voor landrecht ging. Eenwigbold was een gebied buiten een stad waar het stadsrecht gold. De benaming kwam voor in Oost-Nederland en sommige Duitse streken. De privileges van marktrecht en rechtspraak zonder wetgeving werden ook veelvuldig aan andere plaatsen, dorpen vergeven. Zo kon buiten de steden ook op kleinere schaal gehandeld en rechtszekerheid geboden worden.
De steden Amsterdam en Antwerpen konden hun eigen regels opstellen. Vanaf 1644 bevatten de AmsterdamseCostumen en Keuren een bepaling die gelijk luidde aan een bepaling uit Antwerpen:Binnen der Stadt van Amstelredamme ende hare vrijheydt, zijn alle menschen vrij, ende gene Slaven. In het tweede artikel is opgenomen dat degene die 'tegens haeren danck' in slavernij gehouden werd, zelf om vrijheid moest vragen bij het stadsbestuur; deed je dat niet, dan trad er niemand op. Het betekende dus niet dat er geen personen als slaaf werden gehouden. Gevolg van de bepaling was, dat mensen die tot slaven waren gemaakt probeerden naar Amsterdam te komen om zich zo te bevrijden.[1]
Met de groei van de centrale staat kwam er langzaam een einde aan het systeem van feodale stadsrechten. In de noordelijke Nederlanden werden de laatste stadsrechten verleend in1586 (Willemstad, Noord-Brabant). Die werden verleend doorgraaf Maurits van Nassau, de latereprins van Oranje, niet in zijn hoedanigheid vanstadhouder, maar alsmarkies van Bergen op Zoom.
In de periode van het bestaan van deRepubliek verwierf alleenBlokzijl (1672) nog een stadsrecht (deze werden in 1675 weer ingetrokken aangezien deze onbevoegd verleend waren door prins Willem III). Na deBataafse Revolutie (1795) werden gemeentes naar Frans voorbeeld vormgegeven en verloor het stadsrecht zijn betekenis.
Hoewel de bevoegdheden van de steden na 1813 gedeeltelijk werden hersteld, kregen ze niet alle bevoegdheden terug die zij voordien bezeten hadden: rechtspraak en wetgeving werden steeds meer een zaak van het centraal gezag. Plaatselijk bestuur, plaatselijke verordeningen en politie bleven gemeentezaak, nu universeel geldend voor alle gemeenten op basis van nationale wetgeving.[2][3]
Wel behielden de steden het recht op eigen bestuursreglementen en waren ze van 1814 tot 1850 vertegenwoordigd in de nieuw ingesteldeProvinciale Staten. Een belangrijk verschil was verder dat de raadsleden in de steden door de stemgerechtigde burgers werden verkozen, terwijl de besturen van plattelandsgemeenten van hogerhand werden benoemd.
Een handvol kleinere steden en grotere plaatsen die pas in de 17e en 18e eeuw tot bloei waren gekomen, kregen eveneens zitting in de Provinciale Staten. Dit betrof in Holland naast Vlaardingen, Weesp, en Woerden met de nieuwkomers Den Haag, Maassluis en Zaandam; in Gelderland ging het om Nijkerk. Hetzelfde gold voor steden en grotere plaatsen die eerder niet tot het territorium van de Republiek of tot deGeneraliteitslanden werden gerekend, namelijk in Utrecht IJsselstein, in Gelderland Culemborg, in Zeeuws-Vlaanderen Axel, Hulst en Sluis, in Drenthe de nieuwkomers Assen, Coevorden en Meppel, in Noord-Brabant Bergen op Zoom, Breda, Den Bosch, Eindhoven, Grave, Geertruidenberg, Heusden en Willemstad, alsmede de nieuwkomers Oosterhout en Tilburg, in Limburg Maastricht, Roermond, Sittard, Venlo en aanvankelijk ook Helmond, verder vanaf 1818 Weert. De provincie Holland werd in 1840 gesplitst in Noord- en Zuid-Holland.
Zeventien kleinere steden en plaatsen in Overijssel werden wel erkend als stad, maar kregen geen stem in het provinciale bestuur.[4] Hetzelfde gold voor zes kleinere steden in Zeeland en vanaf 1819 voor drie plaatsen in Groningen, namelijk Appingedam, Delfzijl en Winschoten.[5] In Holland werden Muiden en Naarden alsnog als stad erkend, terwijl ookDelfshaven in 1825 tot stad werd verheven. Ook de nieuwkomersDelfzijl enWinschoten kregen in 1825 een eigen stedelijk reglement.
Een handvol kleinere stadjes werd in het dagelijks spraakgebruik in de 19e eeuw nog altijd als stad aangeduid, hoewel er geen sprake meer was van stedelijke rechten.[6] De overige grotere plaatsen werden in de regel nog aangeduid alsvlek, net als veel plaatsen die pas onlangs stedelijke rechten hadden gekregen.
Na deGrondwetsherziening van 1848 en de invoering van deGemeentewet van 1851 is het verschil tussen dorpen en steden definitief komen te vervallen.
De gemeentewet regelt dat lokale (gemeentelijke) besturen nog ruimte hebben voor eigen beleid, maar binnen de door het centrale gezag gestelde kaders en voorwaarden. Daarnaast heeft de gemeente in verschillende gevallen beleidsvrijheid bij het uitvoeren van Rijkswetgeving. Voorbeeld: deFinanciële-verhoudingswet waarvan de eerste tekst uit 1897 stamt en welke in de loop der jaren meerdere malen is herzien. Deze wet streeft ernaar dat elke Nederlander in elke gemeente een vergelijkbaar basisvoorzieningenniveau kan verwachten.
Stadsrechten die in het begin van de 19e eeuw nog zijn gegeven zijn niet te vergelijken met die uit de Middeleeuwen en meer symbolisch van aard. Door sommigen wordenDen Haag enAssen niet als stad beschouwd, omdat deze plaatsen hun stadsrechten tussen 1806 en 1813 kregen, ten tijde van hetKoninkrijk Holland en de inlijving van de Nederlanden bij Frankrijk.
Noten
