Stadsmuur op een gravure vanHendrick Goltzius

Aureliaanse Muur inRome

Stadsmuur vanVianen

Stadsmuur vanElburg

Eenstadsmuur is eenommuring van eenstad waarmee eenverdediging tegenvijanden werd gevormd. Het kon gaan om een combinatie van eenweermuur enstadswallen. Daarnaast vervulden stadsmuren ook een fiscale en een symbolische functie. Ommuurde steden waren vooral gangbaar in het premoderneEuropa,Azië enAfrika, terwijl deNieuwe Wereld er nauwelijks kende.^[1]

In deRomeinse tijd werden al op grote schaal stadsmuren om de steden aangelegd, vooral tijdens de dreiging van invallende volkeren die na 200 sterk toenam. De stadRome kreeg pas rond 270 een stadsmuur onder keizerAurelianus. In Nederland hadden de Romeinse steden Ulpia NoviomagumNijmegen en Forum HandrianiVoorburg stadsmuren, vaak nog in combinatie met aarden wallen. Van stenen militaire fortificaties waren er in Nederland veel meer voorbeelden. De Romeinse stadsmuren vervielen en speelden in Nederland geen rol meer in deMiddeleeuwen. Anders was dat buiten de landsgrenzen waar in steden als Keulen, Boppard, Trier en Tongeren de Romeinse stadsmuren in gebruik bleven.In de middeleeuwen moest een stad eerst toestemming van de landsheer verkrijgen, voordat een stadsmuur mocht worden gebouwd. Dit was niet direct gekoppeld aan het verkrijgen vanstadsrechten: meestal was het een afzonderlijk privilege dat pas later werd verleend. De ommuring symboliseerde wel de stedelijke autonomie: erbinnen gold het stadsrecht.Maar al onder de eerste landheren kregen in de 12e eeuw de oudste steden in NederlandUtrecht,Deventer,Zutphen enNijmegen al stadsommuringen. Die waren een combinatie van aarden omwallingen en torens en poorten vantufsteen. Op de aarden wal stond dan doorgaans een borstwering van tufsteen.

Met de introductie van debaksteen rond 1200 en de snelle urbanisatie in de 13e eeuw verrezen veel bakstenen ommuringen. Ook daarin waren varianten: aarden wallen met een bakstenen borstwering, stenen muren met een houten weergang of een stenen muur met een stenen weergang op bogen. Steden met nog veel restanten van stadsmuren zijnMaastricht,Zaltbommel,Elburg,Amersfoort enZutphen.

Een ommuurde stad kon enkel worden betreden door een van destadspoorten. Deze waren op strategische plaatsen aangebracht, zodat het verkeer goed kon doorstromen. 's Avonds gingen deze poorten dicht maar men kon dan nog door het kleine poortje dat meestal in de grote deur was verwerkt naar binnen. Vaak moest dan wel poortgeld betaald worden. De tarieven verschilden per stad en per vervoermiddel. De hoofdpoort werd vaak direct, of in tweede instantie voorzien van een voorpoort. Daarmee was de brug over de stadsgracht ook deel geworden van de stadsverdediging. Na 1500 werden dan daarvoor ook nog fortificaties voor geschut gebouwd, de zogenaamdebarbacane.Er werd voor sommige poorten door de steden flink geïnvesteerd. De poort toonde immers hoe welvarend en sterk een stad was. Dit resulteerde in prachtig gedecoreerde en soms zeer hoge poortgebouwen.

De stadsmuren hadden doorgaans op een vaste afstand van elkaartorens staan. Vanuit dezemuurtorens kon men de omgeving in de gaten houden en projectielen afschieten op vijanden die de stad aan probeerden te vallen. De onderlinge afstand was dan van belang om er zeker van te zijn dat de muur (gordijn ofcourtine) goed gedekt was. Daarbij kon er gebruik worden gemaakt van (open)schelptorens of andere (gesloten)muurtorens. Ook vierkante muurtorens kwamen voor. Die stonden vaak op strategische hoeken van de ommuring.

Met de komst van hetbuskruit verloor de stadsmuur zijn verdedigende functie. In eerste instantie bestookte de vijand een stadsmuur met stenen, die werden gelanceerd door eenkatapult. Later werden kanonnen uitgevonden, die eerst metalen bollen en later ook explosievegranaten konden afvuren. Met deze wapens kon een stadsmuur snel gesloopt worden. Muren werden daarom in veel gevallen vervangen door aarden wallen.

In de18e en19e eeuw werden in veel steden grote delen van stadsverdedigingenontmanteld, omdat de mensen weinig belangstelling hadden voor oude bouwwerken, die destijds als nutteloos werden beschouwd. Hier werden nieuwe huizen of parken aangelegd. De poorten moesten vaak weg omdat zij met hun smalle doorgang hinderlijk waren voor het doorstromen van het toenemende verkeer.

• Weermuur
• Stadswal

Zie de categorieCity walls vanWikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

• Vestingbouw
• Stadsmuur