Simon Vestdijk (Harlingen,17 oktober1898 –Utrecht,23 maart1971) was eenNederlandsromanschrijver,dichter,essayist,vertaler,muziekcriticus enarts. Hij stond tussen 1950 en 1967 twaalf keer op de shortlist voor de Nobelprijs voor Literatuur.
Vestdijk groeide in Harlingen op als enig kind van een leraar gymnastiek en toonde al jong interesse in muziek, lezen en beeldende kunst. Hij ging naar de Rijks HBS in Leeuwarden, waarSlauerhoff een klas hoger zat. In deze periode dienden zich de eerste depressies aan. Na zijn eindexamen ging hij in 1917 geneeskunde studeren in Amsterdam.
Op 17 oktober 1898 om vijf voor twaalf 's ochtends werd Simon Vestdijk III geboren in de bovenverdieping Voorstraat 61a (nu 57) inHarlingen.[12] Hij was de zoon en enig kind van Simon Vestdijk II, gymnastiekleraar aan deHBS in Harlingen, en deremonstrantse Amsterdamse Anne (Anna Margaretha Clazina Catharina)[13] Mulder, dochter van de eigenaar van een kapperszaak en schoonheidssalon aan het AmsterdamseKoningsplein.[14] De achternaam Vestdijk was ontstaan nadat op 9 juni 1830 de gelijknamige grootvader van de schrijver (Simon Vestdijk I) als tevondeling gelegde baby door een arbeider van een brouwerij werd aangetroffen op de hoek van deHaarlemse Korte Dijk en dePapentorenvest; de naam 'Vestdijk' was daarvan eencontaminatie.[15]
Harlingen telde zo'n tienduizend inwoners en telde een haven, een scheepswerf, en overslag van aardappelen en zuivelproducten.[16] Vader aardde goed in het stadje, maar moeder bleef heimwee naar Amsterdam houden.[14] Aan de tussenpositie die die dubbele oriëntatie van de stad op zee en op het land betekende, schreef Vestdijk toe dat '"de Harlinger voorzichtig, afwachtend, sceptisch"' was en beschikte over '"een trek van wegwerpend ongeloof die verbiedt om je aan 'eeuwige waarheden' te onderwerpen."'[17]
Op 3 april werd Vestdijk gedoopt in de doopsgezinde kerk. In 1902 verhuisde het gezin naar een etagewoning boven een sigarenwinkel, een hoekpand op Lanen 822.[18] Hij had de lengte van zijn vader, maar was ziekelijk.[19] Op de zondagen werd Vestdijk door zijn vader voorgelezen uitDavid Copperfield enBarnaby Rudge vanCharles Dickens,Jules Verne enRobinson Crusoe vanDaniel Defoe. Ook de illustraties uit de boeken maakten indruk op Vestdijk. Toen hij zelf kon lezen, nog voor hij naar school ging, las hij kinderbewerkingen van deGriekse mythologie ensagen en de indianenverhalen vanGustave Aimard. Van de kinderboeken las hij de boeken overDik Trom vanC.J. Kieviet. Van deSprookjes van Moeder de Gans maakten de gruwelijke illustraties vanGustave Doré en de afbeeldingen uit het tijdschriftDe Aarde en haar Volken indruk.[20]
Zo vaak mogelijk logeerde het gezin bij de grootouders aan het Amsterdamse Koningsplein. In de zomer van 1905 werd hij met acuteblindedarmontsteking opgenomen in het Luthers Diakonessenhuis aan deKoninginneweg.[21]
In 1905 ging hij naar de Eerste Gemeenteschool vlak bij zijn ouderlijk huis, op de hoek van de Simon Stijlstraat en de Grote Kerkstraat. Hij was de oudste van de klas, een half tot een jaar ouder dan de medeleerlingen, waarvan er volgens biograafWim Hazeu velen model stonden voor de personages in de eerste delen uit de Anton Wachter-cyclus. Levenslang bleef hij contact houden met Sent van den Berg, die model stond voor het personage Murk Tuinstra.[22] Vestdijk was een stille leerling, die met zijn in de gemeenschap van Harlingen zeer actieve vader het uiterlijk vertoon beleefde en bij zijn moeder op schoot met pianospel kennismaakte, waaronderBeethoven enChopin. Zelf werd hij op pianoles gedaan bij kerkorganist, pianist, componist en dirigentWillem Zonderland; toen die hetPianoconcert in a mineur vanGrieg speelde, werd deze componist een muzikale held voor het leven.[23] Meer muziek leerde Vestdijk kennen doordat zijn vader hem depianola liet bedienen in de door hemzelf opgerichte bioscoop.[24]
Met beeldende kunst kwam Vestdijk in aanraking doordat zijn Amsterdamse familie hem meenam naar hetRijksmuseum. De schilderijen en prenten ontvonkten een drang om zelf te gaan tekenen. Hij was technisch getalenteerd en observeerde scherp, maar bracht het niet verder dan natekenen. Creativiteit in het tekenen ontbrak.[25]
In 1909 verhuisde het gezin naar de Zuid-Ooster Singel 43, waar moeder de tuin verzorgde en vader eenserre aanbouwde. Het onvermogen van Vestdijks moeder om zich in Harlingen thuis te voelen, zorgde voor spanningen tussen de ouders.[26] Vestdijk trok meer naar zijn vader, van wie hij naar eigen zeggen het vermogen had geërfd om zich energiek op één zaak te concentreren.[27] Nadat in 1910 zijn grootvader Mulder overleed, was Vestdijk een tijd bang dat de dood ook zijn vader zou halen.[28]
Vestdijk was een goede leerling: lagere rapportcijfers dan een 8 kwamen nauwelijks voor; hij blonk uit in gymnastiek.[28]
In 1912 ging Vestdijk naar de driejarigeHBS in Harlingen, waar zijn vader gymnastiekleraar was. Op nog geen veertig leerlingen telde de school vijftien leraren. Op het curriculum stonden dierkunde, aardrijkskunde, geschiedenis, Nederlands, Engels, Frans, Hoogduits, gymnastiek, handtekenen en exacte vakken. Voor de meeste vakken haalde hij een 8 en voor slechts enkele een 7.[29]
In de vakantie las Vestdijk onder meerDe hond van de Baskervilles, een detectiveboek uit deSherlock Holmes-reeks vanArthur Conan Doyle en de realistische romanDe bruidstijd van Annie de Boogh vanHerman Robbers.[29] Een nieuwe leerling die er in de tweede klas bijkwam, Lies Koning uit Franeker, werd de eerste liefde van Vestdijk - twintig jaar later werd zij het titelpersonage vanTerug tot Ina Damman.[30] Volgens biograaf Hazeu hield Vestdijk aan zijn eerste onbeantwoorde liefde 'een "ideaalbeeld" van een geliefde' over.[30] Zelf schreef Vestdijk haar:
De volgende HBS-verliefdheden van Vestdijk duurden nooit langer dan enkele weken. Het leren ging hem makkelijk af. Zijn ouders deden hem op catechisatieles, niet omdat zij erg gelovig waren maar omdat zij de confrontatie met het geloof bij de opvoeding vonden horen. Hoewel de dominee doopsgezind was en niet remonstrants, merkte Vestdijk niets van dogmatische verschillen, die hijzelf beschouwde als '"volkomen onwezenlijk."'[32] Bij deze dominee volgde hij na de lestijd ook gesprekken over filosofie:Plato,Hegel enKant.[33]
In deze tijd lichtte vader Vestdijk hem erover in dat zijn grootvader een vondeling was, wat Vestdijk niet schokte. Op school had hij kennisgemaakt met depoëzie vanPerk, Gorter enVan de Woestijne. Ook las hij het proza vanVan Looy en de romanHet ivoren aapje vanTeirlinck. Volgens de biograaf was zowel de psychologiserende benadering van Teirlinck als de 'versierende beeldenrijkdom' van Van Looy een invloed op Vestdijk.[34] Een andere invloed was een schoolgenoot van een klas hoger, aan wie Vestdijk een cahier met sonnetten in de stijl van Perk ter beoordeling gaf. Deze vond de beeldspraak soms niet meer dan '"retoriek, dat heb je zelf niet zo gezien."'[35] Volgens Vestdijk hield hij daar zijn '"schuwheid voor overgeleverde beeldspraak"' aan over.[36]
Daarna ging hij naar de vijfjarige[13]Rijks HBS in Leeuwarden, die 250 leerlingen telde. De schoolvereniging, de in 1911 ter bevordering van de welsprekendheid opgerichte Burgerscholierenclub 'Eloquentia', bracht op 15 november 1915 een lezing over de Russische letterkunde van een leerling die een jaar hoger zat, de latere dichterSlauerhoff. Vestdijk herinnerde zich Slauerhoff 'als ongewoon fascinerend. Onder schooljongens is dat geen reden om vriendschap te zoeken, vooral niet wanneer ze een jaar verschillen, en in Friesland wonen.'[37] Hij moest nu harder werken om de beste van de klas te zijn, maar liep achterstand op omdat hij rond Sinterklaas 1916 aan eenklinische depressie leed, die zich volgens Hazeu uitte in 'een totale lusteloosheid en de angst alles van school te vergeten.'[38]
Op een feestavond voerde Eloquentia het toneelstukDe candidatuur van Bommel vanJohannes de Koo op, met Vestdijk als figurant en Slauerhoff als souffleur. Hij beschreef de leraren en leerlingen later uitvoerig in de romanDe andere school.[39] Hij droeg verder bij aan debatten, hield een lezing over deoperaParsifal vanRichard Wagner en trad ook op als pianist, zij het alles in beperkte mate vanwege de ziekteperioden. Ook werkte hij met poëzie en naar eigen zeggen '"agressief aesthetisch proza"' mee aan de schoolkrant.[40] Ook had hij een cahier waarin hij citaten en aforistische oprispingen van eigen makelij noteerde.[41]
Zijn depressie resulteerde voor december 1916 in een leeg schoolrapport en in februari 1917 kreeg hij nogmaals een depressie, waarvoor hij van een Amsterdamse arts opium kreeg. Zijn vader vroeg zich af of zij 'verstand en inzicht genoeg' hadden om deze situatie het hoofd te bieden: 'Je waart steeds een ijverig en lijdzaam kind dat schitterende karaktertrekken had en dat ons, je lieve Moeder en mij nooit teleurgesteld heeft.'[42] Tot dan reisde Vestdijk per trein van Harlingen naar Leeuwarden, maar om de reistijd voortaan aan het wegwerken van de leerachterstand te kunnen wijden zodat het eindexamen in juni door kon gaan, ging Vestdijk in februari 1917 op kamers in Leeuwarden aan de Willemskade F4, bij klasgenote Jeanette Wiersma. Het paasrapport liet voor de helft van de vakken resultaten zien. Een nieuwe interesse was aardrijkskunde, waarbij in de lessen veel aandacht uitging naar deAlpen[43]
Op zaterdag en in de vakantiedagen diende Vestdijk bij deVrijwillige Landstorm, onder bevel van zijn vader. Hij marcheerde en leerde schieten.[44]
In juni behaalde hij zijn schooldiploma, met een 9 voormechanica,natuurkunde en boekhouden en een 4 voor plant- en dierkunde. Omdat hijzelf geen toekomstplannen had gemaakt, bedachten zijn ouders dat de studiemedicijnen in Amsterdam een goede keuze zou zijn.[45]
In 1917 begon Vestdijk aan de studie geneeskunde aan deUniversiteit van Amsterdam. Zijn eerste studentenkamer was op de vierde verdieping van de nabij deWeesperzijde gelegen Grensstraat 24, bij de zuster van zijn vader en haar man, die chef bij een wijnhandel was en in zijn vrije tijd schilderde.[46] De medische faculteit telde honderd eerstejaars studenten, waarvan dertien vrouwen; Slauerhoff zat een jaar boven hem. Colleges werden gegeven in en rond deOudemanhuispoort en deMauritskade.[47]
Vestdijk bracht veel tijd door in de universiteitsbibliotheek aan dePrinsengracht, in het Leesmuseum aan hetRokin 102, dat over tienduizenden boeken en abonnementen op honderden kranten en tijdschriften beschikte.[47] In schriften noteerde Vestdijk alles wat hem uitzonderlijk voorkwam of anderszins opviel, aantekeningen over hoogleraren en studenten die model zouden staan voor personages uit zijn romansDe rimpels van Esther Ornstein enDe vrije vogel en zijn kooien.[48][noot 1]
Met veertig andere eerstejaars werd Vestdijk lid van de in 1911 opgerichte studentenverenigingUnitas, die een milder ontgroeningsritueel hanteerde dan de andere corpora. De vereniging telde in 1917 190 leden, waarvan 25 vrouwen. De bijeenkomsten vonden plaats in diverse cafés in het centrum, want de vereniging had geen eigen sociëteit. Vestdijk waardeerde het typische studentenjargon.[49] Een jaar later was Vestdijkabactis van de studentenalmanak en 'dictator' van de debatteerclub. Een van zijn eerste studievrienden was Flip Cohen Kaz, die in het pianospel zijn meerdere was en met wie Vestdijk lezingen organiseerde.[50][noot 2] Vestdijk trad niet op de voorgrond en werd beschouwd als somber en geremd; zelf ervoer hij zijn studentenleven juist als betrokken, levendig en verbonden met anderen.[51]
Na zijn afstuderen in de geneeskunde studeerde Vestdijk aanvankelijk enige tijdfilosofie enpsychologie inLeiden.[52]
Net als Slauerhoff was Vestdijk korte tijd waarnemendhuisarts (1927-1932) en in de jaren 1929 en 1930 maakte hij als scheepsarts een reis naar Indonesië (destijdsNederlands-Indië).[53] Simon Vestdijk debuteerde met poëzie inDe Vrije Bladen. Hij kwam daardoor in contact metMenno ter Braak enE. du Perron.
In 1932 gaf hij zijn artsenpraktijk op en wijdde hij zich geheel aan deliteratuur. In dat jaar verscheen zijn debuutbundelVerzen. Vestdijks eerste romanKind tussen vier vrouwen werd door twee uitgevers geweigerd. Het boek zou te dik (800 bladzijden) en te duur (tiengulden) worden.[54]
In 1936 woonde Simon Vestdijk korte tijd aan de Bachlaan in Bilthoven. In Bilthoven kwam hij tot de gewoonte om tijdens het schrijven de stofzuiger aan te zetten.[55] Zo kon hij niet afgeleid worden door andere geluiden. Deze stofzuiger is nu te zien in hetLiteratuurmuseum in Den Haag.
Rond 1934-35 had Simon een kamer gehuurd in Den Haag, bij Ans Koster, met wie hij later een relatie kreeg en ging samenwonen, toen hij zich in 1939 voorgoed vestigde inDoorn. Ans vervulde een centrale rol in Vestdijks leven. Niet alleen als hospita, maar ook als bedmaat, huishoudster en als secretaresse. Tijdens de oorlog, toen Vestdijk gevangen zat in St. Michielsgestel, steunde Ans Simon met brieven en eten en probeerde ze via vrienden en autoriteiten Simon weer uit het kamp te krijgen.[56]
De bundel van kritieken en essaysMuiterij tegen het etmaal werd gecensureerd door de Duitse bezetter: stukken over Engelstalige auteurs enKafka moesten geschrapt worden. Op 4 mei 1942 werd hij door de Duitsers als gijzelaar gevangengezet inKamp Sint-Michielsgestel. In februari 1943 werd hij naar het 'Oranjehotel', het Polizeigefängnis inScheveningen overgebracht. Na een maand moest hij terug naar Sint-Michielsgestel.[57] Daar gaf hij aan de hand van de romanHet proces vanFranz Kafka een analytische vergelijking tussen de fictie van de auteur en de feitelijkheden van de situatie van hemzelf en zijn toehoorders.[58][59] Uiteindelijk kwam hij vrij door zich - formeel - aan te melden als lid van deKultuurkamer. Na zijn vrijlating raakte hij in eendepressie. In 1944 begon hij weer te schrijven. Voor en tijdens de oorlog verschenen enkele van zijn boeken in Duitse vertaling:Das fünfte Siegel (1939,Het vijfde zegel),Die Fahrt nach Jamaica (1941,Rumeiland),Aktaion unter den Sternen (1942,Aktaion onder de sterren) enIrische Nächte (1944,Ierse nachten).
Na de oorlog verdeelde Vestdijk zijn boeken over de uitgeverijenNijgh & Van Ditmar enDe Bezige Bij. Volgens Wim Schouten, van 1945 tot 1956 uitgever bij de Bezige Bij, vormde het gebruik van de lift in het Amsterdamse City-theater de inspiratie voor de romanDe kellner en de levenden (1949). Schouten herinnerde zich ook Vestdijks woede wanneer een redacteur van De Bezige Bij kleine veranderingen, waarschijnlijk verbeteringen in spelling of zinswendingen, had aangebracht in de met een zee van doorhalingen en toevoegingen ingeleverde manuscripten.'[60]
Op zijn romanDe schandalen (1953) werd door de pers zeer negatief gereageerd.Jan Spierdijk schreef inDe Telegraaf: 'Het witte papier is de heer Vestdijk tot schutting geworden'. Vestdijk kreeg hierdoor een inzinking en schreef pas weer in 1955.
Vestdijk woonde meer dan dertig jaar samen met Ans Koster, die in 1965 overleed. In die periode had hij van 1946 tot in de vroege jaren vijftig een relatie metHenriëtte van Eyk, met wie hij debriefromanAvontuur met Titia schreef. In 1965 trouwde hij met Mieke (Adriana Catharina Maria) van der Hoeven. Het paar kreeg een zoon en een dochter.
In 1968 werd Vestdijk ziek (ziekte van Parkinson/ziekte van Kahler). Hij overleed op 23 maart 1971 op 72-jarige leeftijd in het Academisch Ziekenhuis vanUtrecht. Simon Vestdijk werd begraven op begraafplaatsNieuw Eykenduynen, Kamperfoeliestraat in Den Haag (graf 2-4654).Adriaan Morriën beschrijft in 'Lasterpraat' (1975) de begrafenis van Vestdijk.
.jpg)
ZieOeuvre van Simon Vestdijk voor het hoofdartikel over dit onderwerp.Vestdijk wasauteur van ongeveer 200 boeken en daarmee een van Nederlands productiefste schrijvers. Zijn werk bestaat uit 24dichtbundels[61], 33essaybundels, 57novellen enkorte verhalen, 52romans en 2 nagelaten romanfragmenten, gepubliceerdebriefwisselingen en velevertalingen. Bovendien schreef hij honderden artikelen voor dag- en weekbladen. Hij is niet bij één bepaalde stroming in te delen. Vestdijk zag zichzelf als "een typischromantische schrijversfiguur"[62]
Vanwege deze enorme productie noemde de dichterAdriaan Roland Holst hem "de man die sneller schrijft dan God kan lezen". De omschrijving 'Duivelskunstenaar' is afkomstig van Menno ter Braak. Vestdijk werd lange tijd beschouwd als voornaamste Nederlandse kanshebber op deNobelprijs voor Literatuur. Uit het archief met nominaties voor de Nobelprijs voor Literatuur bij deZweedse Academie blijkt dat Vestdijk van 1950 tot en met 1967 twaalf keer genomineerd is geweest voor deze Nobelprijs.[63]
Zijn schrijfstijl kenmerkt zich door 'volle zinnen' met onderbrekingen en correcties. Vestdijk beschouwde zelfDe koperen tuin als zijn beste werk. Na zijn dood verschenen onder meerKind tussen vier vrouwen (1972),Verzamelde gedichten (3 delen, 1971),Verzamelde verhalen (1974),Verzamelde romans (deel 2-52, 1978-1984) enVerzamelde muziekessays (10 delen, 1983-1990).
Bijzondere vermelding verdient een omvangrijk wetenschappelijk werk (687 pagina's),Het wezen van de angst. De alsdissertatie bedoelde monografie werd reeds voltooid in 1949 (opgedragen aanH.C. Rümke, de "leermeester"), maar tot een eigenlijkewetenschappelijke promotie kwam het niet. Het werd voor het eerst gepubliceerd in 1968.
Simon Vestdijk heeft rond zijn 23ste levensjaar ook een aantal composities geschreven voor piano solo, en voor zangstem met pianobegeleiding op tekst van eigen gedichten. Deze werken zijn nooit uitgegeven, maar alleen in handschrift overgeleverd. Voor piano schreef hij een aantalfuga's in een strenge,barokke stijl, met een duidelijk laat-romantisch idioom. Zijn liederen doen denken aan muziek van de door hem bewonderde componistenGrieg enDiepenbrock, maar ontstijgen niet het niveau van een begaafde amateur-componist.[64]
Hella Haasse,Willem Brakman,Maarten 't Hart enDoeschka Meijsing worden genoemd als door Vestdijk beïnvloede schrijvers. Van de jonge generatie auteurs heeftPeter Buwalda verwantschap met 'de kluizenaar uit Doorn'.
Verschillende van zijn romans zijn verfilmd (o.a.Pastorale 1943,Ivoren wachters,Het verboden bacchanaal), of bewerkt voor televisie (o.a.De koperen tuin,Op afbetaling) of hoorspel (onder meer deAnton Wachterromans,De kellner en de levenden,De koperen tuin).
Nagenoeg alle Nederlandse literaire prijzen zijn hem toegekend:
In 1955 werd Vestdijk benoemd tot ridder in deOrde van Oranje-Nassau.
Het werk en het leven van Vestdijk is door verscheidenebiografen beschreven.Nol Gregoor heeft inSimon Vestdijk en Lahringen met name deAnton Wachterromans ontrafeld.
Begin 1984 ontstond er een literaire rel toen zijn weduwe Mieke (na het lezen van een eerste 'proefhoofdstuk') haar medewerking aan een biografie doorHans Visser stopzette. Visser gaf zijn biografieSimon Vestdijk, een schrijversleven - aanvankelijk een samenwerking metAnne Wadman - in 1987 uit.
In 2005 verscheenVestdijk, een biografie vanWim Hazeu. InHet gebergte; de tweeënvijftig romans van S. Vestdijk (1996) gavenHugo Brandt Corstius enMaarten 't Hart hun bevindingen met de romans weer. InJe kunt er toch bij blijven zitten? (1983) bundelde Rudi van der Paardt vijftig kritischerecensies van de romans bij hun verschijnen.
Op 67-jarige leeftijd huwde Vestdijk met Adriana Catharina Maria (Mieke) van der Hoeven (1938-2018).[65] Uit dit huwelijk werden een zoon en een dochter, Dick en Annemieke, geboren.[66][67] Het huwelijk eindigde na vijf jaar door het overlijden van de schrijver.[68] De dertig jaar daarvoor woonde hij samen met zijn zeven jaar oudere hospita, Ans Koster-Zijp (1891-1965), die hem op 1 februari 1935 een kamer verhuurde.[69][70]
Van der Hoeven overleefde Vestdijk dus bijna een halve eeuw. Daarin werd de bewaking van zijn literaire nalatenschap haar dagtaak.[71]
ZieOeuvre van Simon Vestdijk voor het hoofdartikel over dit onderwerp.Van 1972 tot 1995 verscheen elk kwartaal de 'Vestdijkkroniek'. Vanaf 1995 verschijnt jaarlijks een 'Vestdijkjaarboek', uitgegeven door de Vestdijkkring (opgericht op 02-02-1972). Vanaf 1999 tot op heden verschijnt weer de 'Vestdijkkroniek'.
Sinds 2018 geeft de Vestdijkkring jaarlijks een monografie uit. Tot nu toe verschenen:
Vestdijk hechtte aan "glanzende beginregels", die de lezer in de boekwinkel tot koop zouden kunnen bewegen.
