HetEngelse "science fiction" betekent letterlijk vertaald "wetenschapsfictie", en dit is dan ook de betekenis die de bedenker van de term,Hugo Gernsback, eraan heeft willen geven. Voor Gernsback was de sciencefiction vooral bedoeld als een middel tot popularisatie van de wetenschap en van wetenschappelijke ontdekkingen, maar de geschiedenis ervan laat zien dat deze gedachte door latere schrijvers slechts beperkt is nagestreefd. In het genre worden tegenwoordig vooral toekomstbeelden met verzonnen technologische vooruitgang en wetenschappelijke ontwikkelingen gebruikt.
Criticus Darko Suvin hanteert de volgende definitie: "een literair genre of woordconstructie waarvan de [...] voorwaarden de aanwezigheid en interactie van vervreemding en cognitie zijn, en waarvan het belangrijkste instrument een verbeeldingskader is dat een alternatief vormt voor de empirische omgeving van de auteur."[4]
Sciencefiction als een commercieel genre bestaat sinds1926, toenAmazing Stories, het eerste tijdschrift volledig gericht op het sciencefictiongenre werd uitgegeven, maar de geschiedenis van de sciencefiction als literair genre gaat verder terug.
Veel verdedigers van sciencefiction als een gerespecteerd literair genre zien al vroeg in de geschiedenis voorlopers van sciencefiction. In zijnPictoral History of Science Fiction draagtDavid Kyle bijvoorbeeld deGriekse satireschrijverLucianus van Samosata voor als de eerste echte sciencefictionschrijver, omdat deze in zijnἈληθῆ διηγήματα (Ware geschiedenis) uit 160 n.Chr. schrijft over een reis naar de maan. De natuur- en sterrenkundigeJohannes Kepler schreef ten tijde van de controverse rondomCopernicus'heliocentrischewereldbeeld ook over een reis naar de maan. Zijn voornaamste doel was om een dispuut te starten over de bewegende maan en de bewegende aarde. InSomnium (Latijn voorDroom) (1620–1630) beschreef hij de beweging van de aarde gezien vanuit dat perspectief van de maan. Waar Kepler nog maandemonen nodig had om de afstand te overbruggen, hadCyrano de Bergerac inHistoire Comique des États et Empires de la Lune (Maanreis, 1657) enLes États et Empires du Soleil (Reis naar de zon, 1662) al meer technische oplossingen voor zijn ruimtevaartuigen. Cyrano's luchtreis vond plaats in een grote houten kist, zeer licht van gewicht, die hermetisch afgesloten kon worden. Het geheel werd aangedreven door een kristal en een zeil dat bewoog op zonnewind. De straling van sterren werd zo omgezet in bruikbare energie. Hiermee overbrugde het vaartuig de grote afstanden. Naast bovengenoemden worden ook schrijvers alsThomas More (Utopia, 1516) enJonathan Swift, (Gullivers reizen, 1726), soms aangeduid als proto-sciencefictionschrijvers. Hun verhalen worden door sommige critici gezien als hetfantasygenre, aangezien er bij tijden bovennatuurlijke gebeurtenissen in voorkomen.Isaac Asimov enCarl Sagan zien echter Keplers werk als eerste daadwerkelijke sciencefictionverhaal.[5][6]
Voor critici alsBrian Aldiss is sciencefiction niet mogelijk zonder wetenschap. Volgens Aldiss is het eerste echte sciencefictionverhaal dan ook veel later geschreven dan de hier boven aangehaalde verhalen. In zijn boekBillion Year Spree draagt hijFrankenstein (1818) vanMary Shelley voor als eerste sciencefictionverhaal omdat dit volgens hem het eerste verhaal is waarin een wetenschappelijk onderwerp (in dit gevalelektriciteit) wordt gebruikt in plaats vanmagie om de wonderbaarlijke gebeurtenissen in het verhaal te verklaren. Zijn stellingname doet vermoeden dat hij Cyrano de Bergeracs sciencefiction niet heeft gelezen.
Na Shelley waren hetJules Verne enH.G. Wells die het meest hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de moderne sciencefiction. Hierbij kan Verne beschouwd worden als de vader van de zogenoemde realistische sciencefiction. Hij schreef romans waarin uitvindingen centraal stonden waarvan de basiselementen ofwel al waren uitgevonden, of op het punt stonden om te worden uitgevonden, zoals deonderzeeboot en hetvliegtuig. Met deze romans beschreef hij de mogelijkheden die de verdere ontwikkeling van die uitvindingen met zich mee zouden brengen. InTwintigduizend mijlen onder zee geeft hij de onderzeebootNautilus de mogelijkheid om weken onder water te varen, iets wat echte onderzeeboten pas konden toen deatoomonderzeeboot was uitgevonden.
Wells daarentegen was veel minder geïnteresseerd in hoe een uitvinding zou moeten werken en veel meer in wat ermee zou kunnen worden gedaan. Zijn vroege sciencefictionromans, met nameDe Tijdmachine (The Time Machine, 1895),The Island of Doctor Moreau (1896),De onzichtbare man (The Invisible Man, 1897),De oorlog der werelden (The War of the Worlds, 1898) enThe First Men in the Moon (1901), hadden een grote invloed op de ontwikkeling van het genre, niet het minst omdat hij naast het eerstetijdreis-verhaal ook het eerste verhaal over een buitenaardse invasie schreef, en verder omdat de thema's die hij aansneed in zijn romans nog steeds worden gebruikt in de moderne sciencefiction.
In de hedendaagse sciencefiction is vaak een tendens waar te nemen om andere mogelijkemaatschappijen te beschrijven, waarbij de auteur de vrijheid kan nemen (door andere intelligente soorten of andereplaneten te poneren) de dingen zo in te richten dat het resultaat plausibel wordt waar dit als extrapolatie van de bestaande aardse maatschappijvormen niet zo zou kunnen zijn. Goede sciencefiction is intern consistent - als de lezer eenmaal de basale 'suspension of disbelief' heeft kunnen verrichten, zit het verhaal verder logisch in elkaar. Opvallend is dat veel enthousiaste lezers werkzaam zijn inwetenschap entechniek (ingenieurs,natuurkundigen,IT-specialisten, enz.).[bron?] Vaak heeft het lezen van sciencefiction in hun jeugd hen gestimuleerd om in deze richtingen verder testuderen.[bron?] Ook zijn veel bekende sciencefictionschrijvers tevens wetenschapper, zoalsStephen Baxter enVernor Vinge die beiden ook afgestudeerdwiskundige zijn.
Sommigen hanteren dit als de engere definitie van sciencefiction. Als gevolg van de nadruk op wetenschap en technologie kunnen karakterisering van de personages en literaire stijl wat naar de achtergrond verdwijnen.[7]
Zachte sciencefiction: het tegenovergestelde van harde sciencefiction. Zachte ofSoft-sciencefiction beschrijft vaak de niet-technologische wetenschappen als economie, politiek en psychologie. Er wordt veel aandacht besteed aan de samenstelling en opbouw van een beschaving en veel minder aan de techniek waarvan men zich bedient.Philip K. Dick,Ursula K. Le Guin,Robert Heinlein enJulian May schreven veel zachte sciencefiction.
Wordt ookmaatschappelijke sciencefiction genoemd[7]: zie echter hieronder voor een andere interpretatie van die term.
De-grote-reis-sciencefiction: avonturen verhalen waarin de helden van het verhaal op zoek zijn naar iets of iemand of een bepaalde opdracht moeten vervullen en ondertussen van alles beleven op andere en meestalexotische planeten, in het verleden of de toekomst enz.
Space opera: eenpulp-variant van sciencefiction. De personages zijn vaak cliché, de mannen gespierd, de vrouwen mooi en er is een duidelijk onderscheid tussen goed en kwaad. De verhalen zijn dramatisch en theatraal van opzet en beslaan vaak hele beschavingen en het lot van het heelal in zijn geheel tegen de achtergrond van multiraciale rijken; vaak beslaan ze meerdelige cycli van boeken of films en vormt wetenschap slechts de achtergrond voor romantisch spektakel.[7]
Space western: hetzij een directe vertaling van hetwesterngenre naar een sciencefiction-context, tot en met het optreden van ruimtecowboys, hetzij sciencfiction die gebruik maakt van de tropen van de western zoals de primitieve technologie van de Amerikaansefrontier.[7]
Anime is de benaming voor Japanse tekenfilms, vaak foutief mangafilms genoemd. Hoewel anime-films lang niet altijd sciencefictionfilms zijn, is dit wel het meest voorkomende genre. Een van de eerste anime-series,Astroboy, is sciencefiction, net alsAkira,Captain Future,Dragonball enGhost in the Shell. Een subgenre hiervan is:
Mecha: een subgenre waarinrobotische gevechtsmachines de hoofdrol spelen. SuccesvolleMecha-series zijnMobile Suit Gundam enGiant Robo. Overigens zijn er ooklive-action-mecha-films; in verschillendeGodzilla-films komen mecha's voor.
Fantasy, waarbij de verhalen zich afspelen in een eigenmiddeleeuws aandoende wereld met naast mensen eventueel meerdere rassen (zoalselfen endwergen) en vaakmagie, enSword & Sorcery, met machtigetovenaarsridders enhelden,barbaarse rijken,draken en andere fabelwezens en veelzwaardgevechten en dergelijke. Dit is strikt genomen geen sciencefiction, maar vormt een eigen genre. Soms aangeduid alssprookjes voor volwassenen. Voorbeelden zijn de verhalen vanConan de Barbaar enIn de Ban van de Ring. Schrijvers van fantasy zijn onder andereRobert E. Howard,J.R.R. Tolkien,Jack Vance,Fritz Leiber en meer recentTerry Pratchett (Schijfwereld) enJ.K. Rowling (Harry Potter). Adam Roberts[8] beschouwt fantasy niet als een subgenre van sciencefiction, maar contrasteert de twee artistieke tradities: sciencefiction is volgens hem materialistisch in de zin dat de niet-reële elementen ontleend worden aan een technologisch kader, terwijl fantasy steunt op een bovennatuurlijk gegeven. Hij brengt dit in verband met een cultureel onderscheid tussen de protestantse en katholieke denkwerelden.
Deze afbakeningen zijn niet scherp; er zijn talloze overgangsvormen. Veel sciencefiction gebruikt een mengeling van deze onderdelen, bijvoorbeeld technologisch hoog ontwikkelde beschavingen waarin ook magie mogelijk is(Star Wars).Julian May heeft een grote cyclus geschreven over een maatschappij waarintelepathie tot een geheel nieuwe structuur leidt (Het Galactisch Bestel). Een combinatie van vele genres vindt men in de serieDuin vanFrank Herbert en het vervolg erop door zijn zoonBrian Herbert samen metKevin J. Anderson. DeHyperion-cyclus vanDan Simmons vermengt fantasy met harde sciencefiction.
Al snel na de uitvinding van decinematografie werden de eerste sciencefictionfilms gemaakt.Le voyage dans la lune uit 1902 is een beroemd voorbeeld. Andere vroege sciencefictionfilms zijn het RussischeAelita uit 1924 enFritz Langs meesterwerkMetropolis uit 1927. In de 21e eeuw is de sciencefictionfilm nog grotendeels in het stadium blijven steken dat in de sciencefictionliteratuur in de jaren 1940 en 1950 gangbaar was, de zogenoemdespace opera, gekenmerkt door snelle ruimteschepen, velebuitenaardse wezens met vaak slechte bedoelingen,laserkanonnen en veldslagen in de ruimte. Later kwamen daar detijdreizen (naartoekomst ofverleden) bij. Er zijn overigens wel enkele intelligente en realistische sciencefictionfilms gemaakt, zoalsGattaca enCube, maar die waren veel minder succesvol dan "ouderwetse" sciencefictionfilms alsIndependence Day enStar Wars.
Vooral despeciale effecten, mogelijk gemaakt door geavanceerde computertechnologieën, gaven de regisseurs van de sciencefictionfilms ongekende mogelijkheden hun films "aan te kleden". Hierbij wordt het met de elementairefysica niet zo nauw genomen: vijandelijke interplanetaire ruimteschepen razen inStar Wars hoorbaar voorbij ondanks het feit dat geluid zich niet kan voortplanten in een vacuüm. Ook het reizen metgrotere snelheid dan het licht is een moeilijkheid die meestal gemakkelijk wordt genegeerd, terwijl eventuele buitenaardse wezens tot ieders opluchting meestal vlekkeloos en idiomatisch Amerikaans-Engels blijken te spreken, al hebben ze soms wat andere normen en waarden dan wij. En anders bestaan er vertaalcomputers die decommunicatie probleemloos maken. Een van de recentste incarnaties van de televisieserieStar Trek: Enterprise heeft daarentegen eentaalkundige aan boord (Hoshi Sato, eenxeno-linguïst) wiens primaire taak het is met de aliens van gedachten te wisselen. Daar deze serie eenprequel is van de oorspronkelijkeStar Trekserie - zo wordt uitgelegd - zijn de in het 'Star Trek universum' latere gebruikelijke vertaalcomputers nog niet uitgevonden en moet Hoshi daadwerkelijk moeite doen om communicatie te bewerkstelligen tussen mensen en buitenaardsen.
Er is een aanzienlijke overlap met de genresSword & Sorcery enfantasy waarneembaar, alhoewel deze meer naar de avonturenfilms neigen. Ook een overlap met dehorror- enthriller-genres komt steeds vaker voor.
Betje Wolff schreef al in het jaar 1777 de toekomstromanHolland in het jaar 2440. Nog geen vijftig jaar later verscheenKort verhaal van eene aanmerkelijke luchtreis en nieuwe planeetontdekking (1813) van de hand vanWillem Bilderdijk. Ook Nederlandse schrijverMaurits Dekker heeft veel bijgedragen aan het genre van de toekomstroman:Een toekomst-roman (1926),De aarde splijt (1930) enDe wereld heeft geen wachtkamer (1949). De Vlaamse schrijverTheo Bogaerts schreef al in 1928 de sciencefiction-avonturenromanHet oog op de heuvel. De eveneens VlaamsePaul van Herck schreef vanaf 1965 korte sciencefictionverhalen en enkele jaren later ook romans en hoorspelen in dit genre. Zijn bekendste werk isSam, of de Pluterdag uit 1968. Een andere bekende Nederlandse hoorspelschrijver wasCarl Lans met zijn reeksTestwerelden van de Galaxie. De NederlanderFelix Thijssen schreef tussen 1971 en 1978 zo'n vijftien sciencefictionboeken, waaronder de achtdelige serie overRuimteverkenner Mark Stevens en vier boeken overArne Nay Sterzon. Deze boeken werden uitgebracht in de reeksFontein SF, waarin ook ander Nederlandstalig werk werd opgenomen. In 1980 schreef de NederlandseWim Gijsen het sciencefictionboekDe eersten van Rissan en een jaar later het aansluitende slotdeelDe koningen van weleer, na het bovengenoemdeSam, of de Pluterdag pas het tweede Nederlandstalige werk in de sciencefictionboekenreeksM=SF van uitgeverijMeulenhoff. Ook auteurs alsTais Teng,Peter Schaap,Auke Hulst,Hanna Bervoets,Aafke Romeijn, Rob van Essen,Johan Leys enDjango Mathijsen hebben recentelijk bijgedragen aan het genre Nederlandstalige Sciencefiction.
Sinds de jaren 30 is er in hetEngelstalige taalgebied een groot aantal sciencefictiontitels verschenen. In de jaren zestig werd dit genre ook populair in Nederland en er was dan ook een aantal uitgeverijen die, in een relatief korte tijd, de belangrijkste werken vertaalden en uitgaven. Naast series van onder andere Born,Bruna,Fontein, Scala enPrisma was die vanMeulenhoff de belangrijkste.
In de jaren 80 verminderde de belangstelling van het publiek en hierdoor ook de nieuwe uitgave van vertaalde sciencefiction geleidelijk en veel uitgevers stopten hun sciencefictionreeksen zelfs helemaal. Alleen Meulenhoff bleef over maar in de jaren 90 werd de frequentie van nieuwe vertaalde uitgaven ook hier steeds kleiner en werd in plaats daarvan steeds meer vertaaldefantasy-uitgegeven in de M=SF-reeks. Hierdoor verloor deze bekende reeks volgens vele fans grotendeels zijn 'pure' sciencefictionkarakter.
In het Nederlands taalgebied hebben uitgevers zich de laatste jaren vrijwel uitsluitend geconcentreerd op het fantasy-genre, mede door het succes vanHarry Potter enThe Lord of the Rings. Hierdoor worden veel nieuwe sciencefictionboeken niet meer vertaald, waardoor de sciencefictionfan op het (uitgebreide) Engelstalige aanbod is aangewezen. Door de opkomst vaninternetboekhandels waar men gemakkelijk aan nieuwe Engelstalige uitgaven komt en vooral ook de steeds intensievere verspreiding van de kennis van het Engels onder steeds jongere delen van de Nederlandstalige bevolking, is dit voor de meeste lezers geen erg groot probleem meer. Nieuwe Nederlandstalige sciencefictionboeken zijn zodoende vrijwel altijd heruitgaven van oudere werken, op enkele uitzonderingen na: de nieuwe boeken vanJack Vance,Julian May enDan Simmons werden wel in het Nederlands uitgebracht.
Voor de radio is een groot aantal sciencefictionverhalen bewerkt tot hoorspel. Veruit het bekendst is de adaptatie vanH.G. Wells' sciencefictionromanThe War of the Worlds uit 1898. Dit verhaal werd doorOrson Welles tot hoorspel bewerkt en alsHalloween-special uitgezonden op30 oktober1938. Het 60 minuten durende hoorspel bestond voornamelijk uit nieuwsberichten die verslag deden van een Martiaanse invasie. Dit veroorzaakte grote paniek bij veel luisteraars, die dachten dat Amerika echt aangevallen werd. Welles werd hierdoor in een klap beroemd en het hoorspel is vermoedelijk het meest succesvolle radiodrama in de geschiedenis.
Naast deze literatuurprijzen zijn ook deSaturn Awards een vermelding waard: deze worden sinds 1972 uitgereikt voor de beste sciencefictionfilm-, televisie- en video/dvd-werken.
↑Darko Suvin,Positions and Suppositions in Science Fiction, Macmillan 1988, geciteerd in Adam Roberts,The History of Science Fiction, Palgrave Histories of Literature, 2de uitgave Springer 2016.
↑abcd(en)Haley, Guy (red.) (2014). Sci-fi Chronicles: A Visual History of the Galaxy's Greatest Science Fiction. Quintessence Editions Ltd., Londen, "genre definitions", pp. 546-548. ISBN 978-1-78131-359-6.
↑Adam Roberts,The History of Science Fiction, Palgrave Histories of Literature, 2de uitgave Springer 2016.
