Scheldebron te GouySchelde teBléharies, kort na het binnenstromen in BelgiëSchelde rondRuien (Oost-Vlaanderen)Satellietfoto van de Schelde bij AntwerpenDe Schelde bij Antwerpen, photochrom, ca. 1890-1900
DeSchelde (Frans:Escaut) is een 350 kilometer langerivier die ontspringt in deFranse gemeenteGouy in het noorden vanFrankrijk en doorBelgië en het zuidwesten vanNederland naar deNoordzee stroomt. Haar eerste benaming wasScaldis, in een Romeinse tekst uit de 1e eeuw voor Chr.[1] Een andere naam wasScala. De grootste haven aan de Schelde is dehaven van Antwerpen.Al voor de Romeinen was de monding van de Schelde van strategisch belang.
De bron ligt bijGouy op het Plateau vanSaint-Quentin op49° 59′ 13″ NB, 3° 16′ 0″ OL, 97 m boven zeeniveau. Het domein waarop de bron ligt (bij de voormaligeabdij van Mont-Saint-Martin) was voor de helft in het bezit van deEuropean Shipping Press Association, de Belgische vereniging van maritieme journalisten en publicisten. Deze droeg haar aandeel begin 2009 over aan hetGemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen. De andere helft van het domein is in handen van het gemeentebestuur van Gouy. De bron komt uit de heuvel tevoorschijn door een romaanse boog. Een gedenkplaat in het Latijn vermeldt:Schelde, kristalheldere bron, gezegend is uw bestemming. Opborrelend uit een heilige grond, bevloeit en verrijkt gij de edele Nederlanden, en vele en beroemde steden kussend, treedt gij met grootse tred in het rijk der waternimfen.
deZeeschelde: vanaf Gent, meer bepaald vanaf de sluis in Gentbrugge (waar reeds getijwerking te merken is), tot Antwerpen en de Belgisch-Nederlandse grens. In 2023 werd hier hetNationaal Park Scheldevallei opgericht.
De Zeeschelde en de Westerschelde vormen samen eenestuarium, waar het getij merkbaar is.
Oorspronkelijk verdeelde de Schelde zich bijBath in twee takken, de Westerschelde, ook welHonte[2] genoemd, en deOosterschelde. Hiervan was de Oosterschelde aanvankelijk de voornaamste tak, maar de verbinding hiermee is verbroken toenWalcheren enZuid-Beveland door de aanleg van deSloedam en deKreekrakdam ten behoeve van de spoorlijnVlissingen-Roosendaal met het vasteland werden verbonden. De Oosterschelde was echter belangrijk voor de scheepvaart en daarom werden hetKanaal door Zuid-Beveland en later hetSchelde-Rijnkanaal aangelegd, waardoor Antwerpen weer een snelle verbinding kon krijgen met de Nederlandse waterwegen.
Vanaf hetPlioceen verdween de mariene invloed voorgoed in het stroomgebied van de Bovenschelde. Al snel moet zich in Noord-Frankrijk een voorloper van de Schelde hebben gevormd. Als gevolg van desubsidentie van de bekkens ten noorden van hetMassief van Brabant waterden rivieren toen af richting het noordnoordoosten. Onder meer de Schelde waterde dus niet rechtstreeks in de Noordzee af, maar stroomde wel richting de Kempen om daar in een brede baai uit te monden, waarin meer noordelijk ook de Maas en Rijn uitmondden. In die contreien vond tijdens het Plioceen dan ook nog steeds afzetting van mariene en estuariene sedimenten plaats.
Doorheen het grootste deel van het Pleistoceen stroomde de Schelde nog steeds richting het noordnoordoosten, uitmondend in de zich opvullende baai ter hoogte van de ruime regio rondDen Bosch. In het stroomgebied van de Bovenschelde, voltrok zich tijdens de grillige klimatologische omstandigheden van het Pleistoceen echter een geomorfologisch interessant fenomeen met de Schelde in de hoofdrol:terrasvorming.[3] Het geaccidenteerde reliëf in deVlaamse Ardennen is voor een niet onbelangrijk deel te wijten aan deze terrassen.
Gedurende de voorlaatste ijstijd, het Saalien, veranderde de constellatie van het stroomgebied van de Schelde ingrijpend. Door de extreem lage zeespiegel werd deVlaamse Vallei gevormd, een zeer diep uitgesleten riviervallei tot 30m onder de huidige zeespiegel diep, met de hoofdgeul lopende van Mechelen naar Gent en verder via Eeklo tot Zeebrugge, en met uitlopers van Oudenaarde over Brussel tot Diest. Tijdens de laatsteijstijd, hetWeichselien, stroomde de Schelde vanaf Gent dan ook naar het noordwesten en zette alsverwilderde rivier grote pakketten zand af in de Vlaamse Vallei. Ten westen van Walcheren mondde de Schelde uit in de Loubourg, een rivier die het gecombineerde water van Rijn, Maas en Theems afvoerde richtingHet Kanaal, doorheen hetNauw van Calais.[4]
Het zuidelijke deel van de Noordzee lag, met uitzondering van de Loubourgdelta, grotendeels droog en was in grote mate onbegroeid. De winden die over deze poolwoestijn raasden, schepten in het Noordzeebekken sedimentdeeltjes op en zetten deze enkele honderden kilometers zuidelijker weer af. De zwaardere zandkorrels werden eerst afgezet, inZandig Vlaanderen, waardoor de Vlaamse Vallei verder opgevuld geraakte. Meer zuidelijk werd de resterende lichtere fractie (loess of löss) gedeponeerd. Op sommige locaties vormden de aangeblazen sedimenten op het einde van het Weichselien duinen of zandruggen. De meest opvallende van deze relatief beperkte reliëfverschillen, dedekzandrug Verrebroek-Gistel, die vanaf het Brugse over Maldegem en het noorden van het Meetjesland naar het noordoosten van het Waasland loopt, zou bij de overgang naar het Holoceen nog een belangrijke rol spelen.
Toen tijdens hetLaatglaciaal, als gevolg van de toenemende temperatuur, de zeespiegel opnieuw naar een min of meer hedendaags niveau steeg, 'verdronk' de Loubourg-rivier en kwam de monding van de Schelde ongeveer ter hoogte van Zeebrugge te liggen. Door het geringe verval, het verwilderd rivierpatroon en het nog steeds obstructies vormende dekzand, zocht de Schelde onderweg naar zee vaak een ander pad, of splitste de rivier zich. Zo takte een deel van de rivier zich bij Gent oostwaarts af, vanaf waar het hedendaagse Schelde-tracé gevolgd werd tot in Dendermonde. De oostelijke bijrivieren van de Schelde, met name deRupel en deDender, stroomden (samen met de zijtak van de Schelde) via deDurme naar het westen, waar ze uitmondden in een uitgestrekt ondiep meer in deMoervaartdepressie, genesteld tegen de dekzandrug Verrebroek-Gistel. Het meer waterde af naar het westen, waar het een delta vormde met de Schelde.
Na de ijstijd, tijdens hetBoreaal of hetAtlanticum raakte deze delta echter tussen Eeklo en Maldegem door de voornoemde dekzandrug geblokkeerd.[5]
Ondertussen was ten zuiden van Antwerpen echter deCuesta van Boom (hoogte in het reliëf gevormd door deBoomse Klei) doorbroken als gevolg vanterugschrijdende erosie (rivieronthoofding). Het gevolg hiervan was dat de Rupel, in plaats van naar het westen te stromen, doorheen hetdoorbraakdal van Hoboken naar het noorden stroomde. Merkwaardig genoeg, en geholpen door de afdamming van de Scheldedelta in de buurt van Maldegem, keerde vervolgens de stroomrichting van de Durme om, waardoor het meer dat zich in de Moervaartdepressie had gevormd opeens langs het oosten werd gedraineerd. Het noordwestelijk Schelde-tracé verzandde helemaal en enkel het hedendaagse tracé dat vanaf Gent oostwaarts stroomt bleef bestaan.
Omstreeks het Subboreaal lag het stroomgebied van de Schelde in België dus min of meer vast. Dat was niet het geval in Nederland. De Schelde vloeide op dat moment vanaf de Nederlands-Belgische grens immers pal noordwaarts richtingGoeree-Overflakkee, waar de rivier in een brede veenlagune uitmondde en alzo waarschijnlijk ook in contact stond methet Helinium, het brede estuarium van Maas en Waal.[6]
Pas omstreeks de 7e eeuw zou de Scheldemonding verplaatsen naar de Oosterschelde. De Westerschelde was toen nog een smalle inham, deSincfal, die in de loop van de eeuwen steeds verder landinwaarts doordrong. In de 9e eeuw brak het laatste stukje naar de Schelde door, via deHonte, en vormde op dat moment de Westerschelde. Het zou echter nog tot de 15e eeuw duren alvorens de Westerschelde de rol van hoofdgeul zou overnemen van de Oosterschelde.[7]
De waterloop vervoert veel zand en slib, en bovendien moet de doorgang van steeds grotere schepen naar de haven van Antwerpen verzekerd worden. Dat vereist niet alleen regelmatig baggerwerken, maar ook het uitdiepen van de vaargeul. Dit gebeurde in 1970, 1995 en 2010.
Julius Caesar is de eerste die de Schelde vermeldt, onder de naamScaldis, in een Romeinse tekst uit 52 voor Chr.[13] De betekenis is onzeker. Verklaringen gebaseerd op eenGermaanse grondvormskald, dat ondiep water dan wel riet zou betekenen zijn meermaals geopperd maar blijken twijfelachtig gezien de timing (Caesar schreef de naam neer vooraleer de meeste Germanen rondom de Schelde opdoken) . De voorkeur wordt dan ook gegeven aan de verklaring van de naamkundigeM. Gysseling, die eenKeltische ofBelgische oorsprong vermoedt, waarschijnlijk gebaseerd op een nog oudereIndo-Europese grondvorm, zijndekal (wat helder of schitterend betekent).[1]
Kanttekening: Caesar maakt in De Bello Gallico duidelijk "dat de meeste der Belgae van Germaanse oorsprong zijn" (De Bello Gallico boek 2). Een Germaanse oorsprong "skald" naar Scaldis is logisch. De Germanen bewoonden het noorden van Gallië, ten noorden van de Somme. De taalgrens schoof op naar het noorden tot ongeveer de hedendaagse taalgrens.
De Schelde is al zeer lang van grote commerciële en strategische betekenis. DeRomeinen hadden al belangstelling voor het Scheldegebied, ondanks het koude en natte weer en de vele overstromingen. De reden van hun belangstelling was de verbinding per schip naarBritannia. Op Walcheren stond een tempel waar hun scheepslui graag de hulp en bescherming van de godinNehalennia inriepen voor zij via deRoompot, mogelijk een verbastering van Romanus Portus (Haven van de Romeinen) uitzeilden. Eerst was het gebied stevig in Romeinse handen. De grens lag zo'n 100 km naar het noorden aan deRijn.
Omstreeks260 begonnen echter invallen van deFranken een bedreiging te vormen. Rond290 was het gebied in hun handen en belaagden zij de Romeinse scheepvaart met piraterij. Er volgde nog een aantal veldtochten tegen hen, onder keizerConstantijn bijvoorbeeld. Ook keizerJulianus probeerde hen te onderwerpen, maar gaf hun uiteindelijk (355) zo ongeveer heel het gebied van het lateregraafschap Vlaanderen en het laterehertogdom Brabant in hun bezit onder voorwaarde dat ze bondgenoten (foederati) zouden worden. Later werd dit gebied de kern van waaruit zij Gallië zouden veroveren, beginnend met koningClovis de zoon vanChilderik. Van hem is bekend dat hij op de rivier ging zeilen.
Verdeling van het Frankische Rijk bij het Verdrag van Verdun (843):
DeVikingen gebruikten in de9e eeuw de Schelde als toegangspoort tot deLage Landen en na de delingen van hetKarolingische Rijk in843 en872 werd de rivier de grens tussen het Oost- en het Westrijk. Nochtans verwierven deVlaamse gravenEname aan de overzijde van de Schelde, een dorp dat goed op weg was om in plaats van het nabijeOudenaarde uit te groeien tot een stad. De vijandigheden tussen beide rijken werden geaccentueerd door de verwoesting in 1054. Toch zou de rivier in theorie tot 1528 de grens tussen hetFranse Koninkrijk en hetHeilige Roomse Rijk blijven zodat Vlaanderen door de Schelde opgedeeld werd in eenKroon-Vlaanderen en eenRijks-Vlaanderen.
In het begin van de 14e eeuw bestond de Scheldemonding nog uit tientallen eilanden en inhammen.Boekhoute,Sluis enAardenburg waren toen kleine havens van hetgraafschap Vlaanderen. Net als dit graafschap werd het Scheldegebied (vooralGent enAntwerpen) later een van de economisch belangrijkste gebieden in Europa vanwege de handel.
Na deVal van Antwerpen, op 17 augustus 1585, eindigde de economische bloei en werd de rivier'gesloten' voor doorgaande zeevaart. Het feit datStaats-Vlaanderen in Noordelijke handen viel was daarbij van grote strategische betekenis. Pas in1792 ging de Schelde weer 'open', tot de onafhankelijkheid van België in 1830. Na de pacificatie tussenBelgië enNederland in 1839 werd er uiteindelijk eenScheldeverdrag tussen Nederland en België gesloten waarin werd bepaald dat dat zo zou blijven.
Tijdens deTweede Wereldoorlog werd de strategische betekenis van de rivier nog eens zwaar onderstreept. In deSlag om de Schelde werd hevig gevochten om de controle van de monding van de rivier en Walcheren werd middels een geallieerd bombardement onder water gezet om de Duitse troepen bij de Scheldemonding te verdrijven, zodat de haven van Antwerpen kon worden gebruikt om de geallieerde legers van voorraden te voorzien.
Eind jaren '60, begin '70 jaren vroegen inEuropa en deVerenigde Staten kleine voortrekkersgroepen aandacht voor "het milieu". Ongebreidelde industrialisatie, intensieve veeteelt en toegenomen autogebruik hadden geleid tot een forse daling van de kwaliteit van lucht, (zee)water en - op veel plaatsen - van de bodem. In productieketens en vervoersplannen had men hiervoor te weinig oog gehad.
Vanuit een toenemende bezorgdheid over dewatervervuiling van de Schelde werd in 1987 in het Nederlandse Breskens deactiegroep Redt de Schelde opgericht. Deze groep overhandigde 20.000 handtekeningen aan de verantwoordelijke ministers in Nederland en België om erop aan te dringen dat de overheid stappen zou ondernemen om de waterkwaliteit van de Schelde te verbeteren. Ook organiseerde deze groep in 1989 een voettocht van de monding naar de bron om aandacht te vragen voor de dramatische toestand waarin de Schelde verkeerde. ‘Redt de Schelde’ vond allengs meer medestanders in het streven naar een schonere Schelde. Een jaar later werd aan de monding van de Schelde in Breskens het beeldWachters van de Schelde onthuld van priester-kunstenaarOmer Gielliet. Een bronzen replica van het beeld werd aangeboden aan alle gemeenten langs de Schelde. Wie het beeld aanvaardde, verbond zich er toe te ijveren voor een schonere Schelde en kreeg de titel ‘Wachter’. Tot nu toe zijn er negen ‘Wachters’: Antwerpen, Beveren, Bornem, Buggenhout, Dendermonde, Kruibeke, Sint-Amands, Temse en het Zeeuws-Vlaamse Oostburg. Met de ramp inTsjernobyl in1986 nog vers in het geheugen werd ook het plaatsjeDoel aangedaan, waar eenkernenergiecentrale staat. Delen van de rivier zijn Europees beschermd als onderdeel vanNatura 2000-gebieden 'Schelde en Durme-estuarium van de Nederlandse grens tot Gent' (BE2300006) en 'Westerschelde & Saeftinghe' (NL9803061).
Op 9 april 2020 vond een incident plaats bijsuikerraffinaderij Tereos in het FranseEscaudœuvres, waarbij eendambreuk ervoor zorgde dat ongeveer 100.000 m³ verontreinigd water in de Schelde terechtkwam. De breuk deed zich voor in de dam rond een bezinkselbassin waarin zich water bevond dat verontreinigd was met bietenpulp. Bij het natuurlijk afbraakproces van deze organische materie werd massaal opgeloste zuurstof aan het rivierwater onttrokken, waardoor stroomafwaarts een grootschalige vissterfte veroorzaakt werd.[14] De Waalse minister van LeefmilieuCéline Tellier sprak van een "ecologische catastrofe".[15] De bevoegde Belgische overheden enhulpdiensten probeerden de gevolgen te beperken door onder andere beluchters te installeren op de kritieke punten, nog levende vis te vangen en naar veilige waters te brengen en het oppompen van Scheldewater naar andere kanalen stop te zetten. Ook werden onder andere de kanalen van de Gentse binnenstad afgesloten voor het verontreinigde water, met de bedoeling de vervuiling via hetkanaal Gent-Terneuzen af te leiden naar deWesterschelde.[16][17] Door de maatregelen konden al te ernstige gevolgen in Vlaanderen vermeden worden, maar het visbestand in Frankrijk en Wallonië ging quasi volledig verloren. Men schatte dat het in Frankrijk en Wallonië 10 tot 15 jaar zou duren eer het visbestand weer hersteld zou zijn.[18]
Mark van Strydonck en Guy Mulder (2000):De Schelde, verhaal van een rivier. Leuven: Davidsfonds.ISBN 90 5826 059 3
↑ab"Schelde is de Nederlandse afstammeling van een Voorgermaanse, Keltische waternaam Scaldis, die al vermeld wordt door de Romeinse geschiedschrijversJulius Caesar enPlinius de Oudere. Volgens de Gentse naamkundige M. Gysseling is die Keltische naam afgeleid van een Indo-Europese wortel kal / kel, waarop ook Nederlands helder, Latijn color ‘kleur’ en Grieks kallos ‘mooi’ teruggaan en die oorspronkelijk ‘schitterend’ betekende. De Schelde werd dus betiteld als “de schitterende rivier”.Voorheen hebben verschillende auteurs Schelde als een jongere, van oorsprong Germaanse naam proberen te verklaren.Die zou dan zijn afgeleid van Germaans skald- ‘riet’, zoals in het vaak voorkomende toponiem schouwbroek en het nog bekende Engelse shalder ‘riet, bies, lis’, ofwel zou de naam verwant zijn met Oudengels sceald en Engels shallow ‘ondiep’ (zie ookschaal in het Nederlands enscheel voordeksel in hetBrabants). Die theorieën worden vandaag niet langer plausibel geacht."Zeewoorden: Schelde & Polder (pdf). De Grote Rede 33 blz. 30-31. Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) (september 2012).
↑(en)Edmunds WM, Milne CJ (eds) (2001). Palaeowaters in coastal Europe: Evolution of groundwater since the Late Pleistocene. The Geological Society of London, London.
.png)
.svg)
