Saponinen, ook wel zeepstoffen genoemd, is een speciale groepsecundaire plantenstoffen die tot deglycosiden behoort. Men vermoedt dat een plant saponinen produceert alsbescherming tegen insectenvraat en groei van bacteriën en schimmels.
De naamsaponine is afkomstig van het Latijnse woordsapo datzeep betekent (vergelijk ook het Franse woordsavon). Dit verwijst naar de eigenschap van saponinen om opgelost in water (na schudden) eenzeepachtig schuim te veroorzaken. Bij sommige saponinen is dit zachter[bron?] dan van gewone zeep en heeft het een reinigende werking, die echter aanzienlijk minder is dan die van zeep. In deTweede Wereldoorlog werd het bij gebrek aan zeep door de mensen die er weet van hadden als zodanig gebruikt. De waswerking van de indiasezeepnoten is ook op de hoge concentratie saponinen terug te voeren.
Saponinen komen wijdverbreid voor in het plantenrijk. Men schat dat in drie van de vier plantensoorten saponinen voorkomen. Hoge gehaltes komen voor in voedingsstoffen rijke weefsels van hogere planten zoals wortels, knollen, bladeren, bloemen en zaden. Men vindt ze in groenten als sojabonen, erwten, spinazie, tomaten, aardappels (solanine) en knoflook en zijn bovendien werkzame bestanddelen van veel kruiden.
Het gehalte saponinen kan variëren van 0,1 tot 30%, dat laatste is voor secundaire plantenstoffen erg hoog.
Kruiden waarin saponinen in hoge concentraties voorkomen zijn onder andere deechte koekoeksbloem,lelies,agaven,zeepkruid (Saponaria officinalis),paardenkastanje,sneeuwbes en in de vruchten van dezeepnotenboom. De bast (quillaia) van de Zuid-Amerikaansezeepboom (Quillaja saponaria) is een van de rijkste bronnen. De meeste saponinen vindt men echter inYucca schidigera, die in Baja California groeit.
Het glycon van saponinen is meestalglucose ofgalactose. De aglyconen wordensapogeninen genoemd. Kijkend naar de structuur van de sapogeninen, zijn de saponinen in drie hoofdgroepen in te delen:
Het sapogenine van steroïde saponinen heeft een steroïde basisstructuur. Vanwege deze structurele verwantschap met geslachtshormonen vormen sommige planten met saponinen de bron van stoffen die in anticonceptiepillen worden verwerkt. Steroïde saponinen fungeren als precursor voor bijnierschors- en geslachtshormonen en kunnen bij een tekort ook de werking van deze hormonen ondersteunen (fyto-oestrogenen).
Bij deze saponinen heeft het aglycon eentriterpeen als basisstructuur. Ze komen wijdverbreid voor bij detweezaadlobbigen, in het bijzonder bij de volgende plantenfamilies:klimopfamilie (Araliaceae),anjerfamilie (Caryophyllaceae),hippocastanaceae,vleugeltjesbloemfamilie (Polygalaceae),sleutelbloemfamilie (Primulaceae),zeepboomfamilie (Sapindaceae) en deSapotaceae. Triterpenoïde saponinen kunnen in hoge concentraties in alle plantendelen voorkomen, met name in wortels, bast en zaden.
Wanneer saponinen worden geïnjecteerd in de bloedbaan zijn ze giftig. Ze lossen danlecithine in de membraan vanrode bloedcellen op, waardoor de rode bloedcel uit elkaar valt en de inhoud ervan, onder anderehemoglobine, oplost in de omringende vloeistof (hemolyse). Dit proces verschilt aanzienlijk tussen saponinehoudende planten onderling.
Saponinen zijn altijd toxisch voorkoudbloedige dieren. Daar wordt in sommige landen bij de zoetwatervisserij gebruik gemaakt. Men werpt delen van saponine bevattende vruchten of zaden in het viswater waarna de vissen verdoofd aan de oppervlakte komen drijven.
Saponinen worden gekenmerkt door een bittere of scherpe smaak. Ze zijn oneetbaar voor insecten en beschermen planten daardoor tegen vraat. Als stof irriteren saponinen de slijmvliezen van ogen en luchtwegen en leiden tot niezen en traanvorming en oogontsteking.
Verder hebben veel saponinen eenantibacteriële enantimycotische werking, wat de plant waar de saponinen in voorkomen beschermt tegen bederf.
Saponinen hebben eenoppervlaktespanning verlagende werking en vormen uitstekende emulgatoren. Uitwendig worden saponinehoudende planten (onder andere zeepkruid) gebruikt bij overmatige vetafscheiding van de huid, hoofdhuid en ter ontvetting van het haar.
Saponinen werken prikkelend op deslijmvliezen van de luchtwegen en het maag-darmkanaal. Ze worden daarom in defytotherapie ingezet als slijmoplossende middelen of als laxeermiddel. Voorbeelden hiervan zijn de bloemen vanstalkaars (Verbascum densiflorum) ofkeizerskaars (Verbascum phlomoides) en de wortels van zoethout (Glycyrrhiza glabra) enzeepkruid (Saponaria officinalis).
Veel saponinehoudende planten hebben ook eenurine-afdrijvend effect en eenantiseptische werking op deurinewegen. Gebruikt worden onder andere de bloeiende stengels vankaal breukkruid (Herniaria glabra) het blad vanruwe berk (Betula pendula) en de wortels vankattendoorn (Ononis repens).
Sommige saponinen zouden een gunstig effect op de menselijkecholesterolhuishouding hebben.
