Over zijn exacte afkomst bestond reeds in deoudheid veel onduidelijkheid. Officieel was hij de zoon van een zekere Lagos, een verder onbekende Macedonische edelman, maar er waren ook geruchten dat hij een zoon vanPhilippos II (en zijn bijvrouwArsinoë) was, de vader van Alexander de Grote (356-323 v.Chr.) en koning van Macedonië; in dat geval zou hij een halfbroer van Alexander zijn. Ook over zijn jeugd is weinig bekend. Hij was waarschijnlijk bevriend met Alexander en zou met hem verbannen geweest zijn door Philippos II, maar keerde in336 v.Chr. bij de dood van Philippos naar Macedonië terug.
Ptolemaeus zou deelgenomen hebben aan Alexanders veldtocht in het noorden tegen onder meer deTriballiërs en zou ook aanwezig geweest zijn bij de verwoesting vanThebe (Griekenland) in 335 v.C.. Ook aan Alexanders grote veldtocht tegenPerzië nam hij deel. Aanvankelijk was hij hier een achtergrondfiguur, maar hij kreeg steeds belangrijkere commando's toegewezen, zoals de arrestatie van de PersBessos, die de Perzische koningDarius III vermoord had.Archeologen hebben in het westen van Turkije een opschrift teruggevonden van een wijding aan de goden, dat uit 334 zou dateren, en waarop een Ptolemaios, zoon van Lagos, vermeld wordt. Het opschrift toont aan dat Ptolemaios in de beginfase aan de veldtocht met Alexander deelnam én toen reeds niet onbemiddeld was.
Gouden oktadrachme met de afbeelding van Ptolemaeus I enBerenice I (ca. 265 v.Chr.)
In juni323 v.Chr. overleed Alexander de Grote inBabylon. Zijn wettige erfgenamen waren zijn zwakzinnige halfbroer,Philippos Arrhidaios, en zijn op dat moment nog ongeboren zoon,Alexander IV. Er stond dus geen capabele erfgenaam klaar enPerdikkas, een van Alexander de Grotes naaste medewerkers, trad daarom op als regent. En 'voorlopig' zouden dan de voormalige generaals van Alexander ieder een deel van het rijk besturen. Ptolemaeus kreeg de satrapie (provincie) Egypte toegewezen. Hij moest er samenwerken met de nog door Alexander aangestelde gouverneurCleomenes van Naukratis. Al snel schakelde Ptolemaios hem uit, teneinde de provincie alleen te kunnen besturen. In322 v.Chr. kaapte hij inDamascus het konvooi dat Alexanders lijk vervoerde en hij liet het in Memphis begraven met een grootse plechtigheid. Later kreeg Alexander een monumentaal graf in de nieuwe hoofdstadAlexandrië. De symbolische waarde van het bezit van het lichaam van de voorganger was enorm. Rond deze tijd nam Ptolemaeus ook allerlei maatregelen om zijn militaire macht uit te bouwen: hij bracht een eigen leger op de been, hij wistCyrene (ten westen van Egypte) onder zijn gezag te krijgen en hij sloot verdragen met verschillende stadskoningen inCyprus. Op deze manier bouwde hij een persoonlijke machtsbasis uit in Egypte, wat niet noodzakelijk wil zeggen dat hij het gebied van het Alexanderrijk wilde afscheuren.
De regent of anderediadochPerdikkas vertrouwde hem kennelijk niet en ondernam in 321 een veldtocht naar Egypte tegen hem, maar sneuvelde daarbij[1]. Ptolemaios' positie in Egypte werd daardoor zo versterkt dat hij zelfs het regentschap over heel het rijk kreeg aangeboden, maar dat weigerde hij. In datzelfde jaar (321 v.C.) bevestigt derijksdeling van Triparadisus Ptolemaeus als heerser over Egypte[2].
In de jaren daarna probeerde Ptolemaeus zijn invloed te vestigen over een groot deel van het oostelijke Middellandse Zeegebied. Hij veroverde onder andere Syrië en delen vanKlein-Azië, en zondSeleucus I Nicator naarBabylon. Deze ontketende deBabylonische Oorlog en slaagde erin alle oostelijke gebiedsdelen te ontnemen aan de diadochAntigonos I Monophthalmos, een Macedonische edelman, die daarmee twee derde van zijn rijk verspeelde.
Zelf trok Ptolemaeus rond309 v.Chr. naar Griekenland, maar slaagde er niet in echt vaste voet aan de grond te krijgen, terwijl hij daarmee wel zijn bondgenoot Cassander bruuskeerde. Rond dezelfde tijd zocht hij, net als vele andere ambitieuze heersers, toenadering totCleopatra van Macedonië, de zus van Alexander de Grote. Als hij met haar kon trouwen, kon hij zijn macht legitimeren door een band met het koningshuis. Zijn oude rivaal Antigonos saboteerde echter al deze ambities door Cleopatra in308 v.Chr. te vermoorden.
Nog eenmaal werd zijn heerschappij serieus bedreigd, namelijk in 306 v.Chr.. In deslag bij Salamis in Cyprus versloegAntigonos Ptolemaeus, en veroverde Cyprus op hem. Daarna waagde Antigonos ook een aanval op Egypte zelf, maar Ptolemaeus wist deze te weerstaan. In 305 liet hij zich tot koning kronen[1]. DeDiadochenoorlogen duurden nog tot 301 v.C., waarin Ptolemaeus zijn positie in Egypte en omstreken verder consolideerde[1].
Zo legde hij de basis voor de Ptolemaeïsche dynastie die bijna 300 jaar over Egypte zou heersen. Of hij ook de titelFarao aannam is niet bekend; in elk geval werd hij soms wel als zodanig afgebeeld. In 304 kreeg hij van de bevolking vanRhodos de eretitelSoter (dat wil zeggen redder), die later ook zijn officiële bijnaam werd in de Ptolemaeïsche dynastiecultus.Ptolemaeus Soter begon met de bouw van devuurtoren van Pharos en had ook plannen voor de bouw van eengrote bibliotheek. Beide werden voltooid door zijn zoon en opvolgerPtolemaeus II Philadelphus.
Ptolemaeus I Soter heeft persoonlijk een geschiedeniswerk geschreven over de veldtocht van Alexander de Grote. Dat ging verloren, maar het werd wel als bron gebruikt door een latere schrijver,Arrianus van Nicomedië. DiensAnabasis Alexandri wordt als een van de belangrijkste bronnen beschouwd (vroeger zelfs als dé belangrijkste) die men nog heeft over Alexander de Grote. Vroeger werd Ptolemaeus' werk als een meesterstuk vanobjectiviteit beschouwd, maar dit beeld is zeker verkeerd. Ptolemaeus overdrijft zijn eigen rol in het werk, terwijl hij zijn concurrenten (vooral Perdiccas) zo slecht mogelijk voorstelt of doodzwijgt. Ook Alexander wordt zeer positief voorgesteld: de talrijke moordpartijen, stadsplunderingen, massale executies en vermeende beestachtige daden die hij uithaalde, en waarbij Ptolemaeus waarschijnlijk zelf medeplichtige was, in onder meerIndia, worden zo veel mogelijk doodgezwegen. Een diepgaande interpretatie van Alexanders politiek komt in het werk niet voor: Ptolemaeus interesseerde zich blijkbaar vooral voor militaire aangelegenheden. Al bij al moet het vrij saaie lectuur geweest zijn (een zakelijk, droog, schijnbaar objectief verslag; geenanekdotes; nauwelijks interesse voor iets anders dan het militaire; voortdurende troepenbewegingen en gevechten), wat zou kunnen verklaren waarom het werk nooit veel gelezen werd, ook in de Oudheid niet.Ptolemaeus' doel met het werk (waarvan onbekend is wanneer het geschreven werd) was waarschijnlijk zijn eigen positie als koning te verstevigen: hij wilde via het werk tonen dat hij zich in Alexanders veldtocht een goed generaal betoond had, een zaak die in die tijd van een niet te onderschatten belang was.
Ptolemaeus stierf in 283 v.Chr. op circa 82-jarige leeftijd, voor die tijd uitzonderlijk oud, na ruim 30 jaar over Egypte geheerst te hebben. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Ptolemaeus II Philadelphus.
