| Prionziekten |
|---|
 |
Weefsels die getroffen zijn door prionen vertonen een karakteristieke sponsachtige structuur |
| Classificatie |
|---|
| Specialisme | Infectieziekten |
|---|
| Coderingen |
|---|
| ICD-11 | XN7AM |
|---|
| MeSH | D011328 |
|---|
|
Eenprion is eenverkeerd gevouweneiwit dat bij mens en dier ernstigeneurodegeneratieve ziekten kan veroorzaken. Prionen kunnen hun verkeerde ruimtelijke structuur doorgeven aan andere, goed gevouwen eiwitten. Hierdoor kunneneiwitklonteringen ontstaan die schadelijk zijn voor de functie van cellen en van het organisme. Enkele nauw verwante hersenziekten – deziekte van Creutzfeldt-Jakob in mensen,scrapie in schapen enboviene spongiforme encefalopathie in runderen – worden veroorzaakt door een verkeerd gevouwen, geaggregeerde vorm van PrP (een prion-eiwit).
Prionen zijn overdraagbaar tussen diersoorten door opname via het voedsel. Prionen gedragen zich hierdoor als ziekteverwekkers zoalsbacteriën ofvirussen, hoewel ze geen eigen genetisch materiaal bevatten.
Eiwitten bestaan uit ketens vanaminozuren die opgevouwen zijn. Bij een prion is dezeeiwitvouwing abnormaal verlopen en het resulterende deeltje kan niet zoals normale eiwitten worden afgebroken door eiwitafbrekende enzymen (proteasen). Bij contact met de normale versie van het eiwit zetten ze dit normale eiwit bovendien aan om ook over te gaan tot abnormale vouwing. Hierdoor ontstaat eenkettingreactie in de cel waarbij uiteindelijk alle moleculen van dat eiwit in de abnormale, niet-functionele configuratie verkeren. Hierdoor gaan aangetastezenuwcellen uiteindelijk dood, waardoor zieke dierenneurologische verschijnselen gaan vertonen en uiteindelijk ook doodgaan. Het is nog onzeker of de dieren sterven door het wegvallen van de werking van het correcte eiwit of door de werking van de foute eiwitten.
De benaming prion komt vanproteinaceous infectious particles ofteweleiwitachtige ziekmakende deeltjes.
Het normale eiwit PrPc wordt gecodeerd door het PRNP-gen (het prionproteïne-gen), dat bij de mens gelegen is opchromosoom 20 (locus 20p13). Door mutaties van het gen PRNP kunnen er door kleine afwijkingen in de gevormde aminozuren prionen (bijscrapie: PrPSc) gevormd worden. In deze gevallen kan de ziekte erfelijk zijn. De schapenfokkerij is bezig om de schapen genetisch scrapievrij te maken. Vanaf oktober 2004 mogen in Nederland alleen resistente (met het ARR/ARR genotype) dekrammen gebruikt worden met als doel het fokken van scrapie-ongevoelige schapen. In 2006 is doorgenetische manipulatie eenkoe gemaakt die niet het eiwit heeft waaruit het prion ontstaat. Deze lijkt zich verder normaal te ontwikkelen en inderdaad niet vatbaar te zijn voor BSE.[1]
Lange tijd zijn de prionziekten een groot raadsel geweest: bij experimenten bleken de ziekten overdraagbaar te zijn, waardoor ze tot deinfectieziekten konden worden gerekend, maar het veroorzakende agens was kleiner dan welkebacterie of welkvirus ook. Het exacte werkingsmechanisme is tot op heden niet helemaal opgehelderd.
De Amerikaanse onderzoekerStanley B. Prusiner kwam in 1982 voor het eerst met zijn nieuwe infectieprincipe op de proppen en lanceerde de term ‘prion’, een samentrekking voorproteinaceous infectious particle. Hij ontving hiervoor in 1997 eenNobelprijs voor de geneeskunde. Hij beweerde dat bepaalde eiwitten in het lichaam verantwoordelijk waren voor enkele tot dan toe onbegrijpelijke ziekten. Het was een van de grootste doorbraken in de medische microbiologie van de 20e eeuw, omdat het tegen alle gevestigde opvattingen inging: men ging er daarvoor van uit dat alle infectieziekten veroorzaakt worden door ziekteverwekkende micro-organismen. Deze "klassieke" ziekteverwekkers bevatten allemaal DNA of RNA, die beide de genetische codes zijn die "klassieke" ziekteverwekkers nodig hebben om te kunnen voortplanten.
Een prionziekte wordt veroorzaakt doordat een normaal eiwit in de hersencellen wordt omgevormd tot een abnormaal eiwit. Het normale eiwit heeft een functie in het biologische ritme, het draagt boodschappen over tussen cellen en wordt in principe na gebruik door de enzymen van de hersencellen afgebroken. Om nog onbekende redenen verandert het eiwit soms van structuur, waarna het een ravage aanricht in het zenuwstelsel. Zo’n infectieus eiwit of prion is namelijk ook in staat normale eiwitten om te vormen tot abnormale en schadelijke exemplaren. De aanwezigheid van deze schadelijke prionen vinden we terug in de hersenen en alle zenuwcellen van besmette dieren en kunnen bij opstapeling leiden tot het afsterven van de zenuwcellen. Verhitting tot 100 graden Celsius en ookautoclaveren (steriliseren onder verhoogde druk) is niet voldoende om prionen af te breken en onschadelijk te maken.
Aan deUniversiteit van Calgary wordt er gewerkt aan een vaccin om de verspreiding onder herten te voorkomen.[2]
Bij verschillende diersoorten en de mens zijn inmiddels een aantal prionziekten bekend, waarvan de bekendste zijn:
- Mens
- Hertachtigen
- Chronic wasting disease (CWD), wordt ook "Zombie deer disease" genoemd. Ook mensen zijn kwetsbaar[3]
- Rund
- Schaap
- Nerts
- Overdraagbare nerts-encefalopathie
- Kat
- Feliene spongiforme encefalopathie
Bronnen, noten en/of referenties
