Prehistorie,voorgeschiedenis ofoertijd is een periode in degeschiedenis. De preciezeafbakening en definitie van deze periode is omstreden binnen dehistoriografie. In ruime zin verwijst de term naar het verliggende verleden, en omvat dan eventueel de gehelegeschiedenis van de aarde, sinds haar ontstaan. Vaker verwijst de term naar de periode vanaf hetontstaan van het leven, of nog beperkter, vanaf het ontstaan van demensachtigen, de voorouders van deHomo sapiens.
De wetenschappelijke en meest gangbare definitie van de prehistorie is 'de periode uit demenselijke geschiedenis waarvan geen leesbare,geschreven bronnen beschikbaar zijn'. Het eindpunt van de prehistorie is dan het jaar waarin de oudst bekende én ontcijferde bron is geschreven. Dit kan per cultuur of gebied op aarde verschillen: uit China en Egypte zijn veel oudere geschreven bronnen bekend dan uit West-Europa. DeEgyptische hiërogliefen werden echter pas in 1822 ontcijferd. Vóór die tijd was de Egyptische beschaving dus prehistorie, vanaf 1822 behoort ze tot de historie.
Paul Tournal bedacht de termPré-historique oorspronkelijk om de vondsten die hij in grotten in Zuid-Frankrijk had gedaan te beschrijven. Het woord werd in 1830 opgenomen in hetFrans om de periode voor de uitvinding van het schrift aan te duiden en in 1851 doorDaniel Wilson in hetEngels geïntroduceerd.
De klassieke definitie van de prehistorie is 'de periode van de menselijke geschiedenis waarvoor men geengeschreven bronnen heeft, of waarvan de overgeleverde bronnen niet ontcijferd zijn'. Deze definitie staat zowel qua criterium als quadatering ter discussie.
De term 'prehistorie' werd in de 20e eeuw minder strikt gedefinieerd, toen de grens tussengeschiedenis - de interpretatie van geschreven en mondelingebronnen - en andere disciplines minder rigide werd. Tegenwoordig baseren historici van alle bestudeerde periodes, niet alleen die van de prehistorie, zich op bewijsmateriaal uit vele gebieden, en beperken ze zich niet tot geschreven of orale, of andere symbolisch gecodeerde, verhalende bronnen. Bovendien wordt de term 'prehistorie' in toenemende mate vervangen door de term 'geschiedenis'; bijvoorbeeldgeschiedenis van de aarde,geschiedenis van het heelal. Toch blijft in met name desociale wetenschappen het onderscheid tussen beide termen van belang. De menselijke prehistorie is het onderzoeksgebied vanarcheologen en antropologen (biologische antropologie), die opgravingen, geografische overzichten en wetenschappelijke analyses gebruiken, om de aard en het gedrag van mensen zonder schrift te ontsluieren en interpreteren.
De prehistorie omvat relatief een veel grotere periode van de menselijke geschiedenis, waarbij de prehistoricus bovendien de activiteiten van anoniemearcheologische culturen, in plaats van uit verhalende bronnen bekendenaties ofindividuen bestudeert. Daar de studie van de prehistorie beperkt blijft tot materiële overblijfselen, blijft het een verhaal vananoniemen. Daarom zijn termen, gebruikt door prehistorici, alsneanderthaler of deijzertijd, arbitraire benamingen, en is hun precieze definitie onderwerp van discussie.
Methodologische problematiek
Onderwerp van prehistorische onderzoek zijn, anders dan bij de andere historische disciplines, uitsluitend bronnen in de vorm van voorwerpen: respectievelijkkeramiek, vanmetaal,hout,glas,steen ofbot gemaakteartefacten,afval. Dergelijke voorwerpen worden aangetroffen, bijvoorbeeld inopgegravennederzettingen ofgrafheuvels, of soms ook als toevallige vondst. Vervolgens worden ze geanalyseerd met vormkundig-typologische, historische ensociaalhistorische, maar ook natuurwetenschappelijke analyse-methoden alsdendrochronologie, deC14-methode en metstatistische methoden.
Problematisch is daarbij dat veel door mensen gebruiktematerialen, zoals hout entextiel, slecht, of niet geconserveerd zijn. Het beeld dat op basis van archeologische vondsten van een bepaalde prehistorischesamenleving ontstaat, is dus altijd onvolledig.
De enorme omvang van de onderzochte periode, vanaf het begin van de ontwikkeling van de mensheid, circa twee miljoen jaar geleden tot denieuwe tijd, biedt de mogelijkheid tijdvakoverschrijdende vergelijkingen te maken, en daardoor zeer langdurige trends waar te nemen. Ook kan er binnen deze context een zeer groot aantal menselijke culturen worden onderzocht.
Begin van de prehistorie
De prehistorie begint met hetverschijnen van de mens. Dat werpt meteen nieuwe problemen op: hoe vast te stellen of een mensachtige die een paar miljoen jaar geleden leefde al als mens moet worden beschouwd? Verder zijn er nog steeds heel weinigfossielen, en die komen allemaal van maar een klein aantal, rijke vindplaatsen. Wat het begin van de prehistorie is hangt dus af van de uitgangspunten van de onderzoekers, en de door hen gebruikte criteria om de mens te definiëren. Deze criteria kunnenantropologisch,cultureel offilosofisch zijn.
Het geslachtHomo verscheen met het ontstaan van deHomo rudolfensis, ca. 2,9 miljoen jaar geleden, en vervolgens vanHomo habilis, 2,4 miljoen jaar geleden, twee soorten die naast elkaar bestonden inOost-Afrika. Beide soortenliepen al rechtop en maakten waarschijnlijkstenen werktuigen, twee kenmerken die lange tijd zijn beschouwd als eigen aan de menselijke soort. Recentere ontdekkingen hebben aangetoond dat de oudereAustralopitheci ook al tweebenig waren. De oudstelithische industrieën vallen weliswaar samen met de vroegste vertegenwoordigers vanHomo maar ook met die van deParanthropi, vroege robuuste Australopitheci, en het is onmogelijk te bepalen welke soort verantwoordelijk was voor het ontstaan van deze industrieën.
Al naargelang men van mening is dat de mens enkel door het geslachtHomo of eveneens door het geslachtAustralopithecus wordt vertegenwoordigd, begint de prehistorie dus respectievelijk ongeveer 3 of 5 miljoen jaar geleden.
De neolithische revolutie is de overgang van een samenleving vanjager-verzamelaars naar een sedentaire agrarische samenleving. Tegenwoordig spreekt men in de geschiedwetenschap niet meer van een neolithischerevolutie, maar van een neolithischeevolutie[2]. Het is namelijk gebleken dat deze overgang langer duurde en geleidelijker verliep dan men aanvankelijk dacht, van een in korte tijd opgetreden revolutie bleek geen sprake te zijn. De term neolithische revolutie is echter ingeburgerd geraakt; de term evolutie wordt voorlopig alleen gebruikt door historici en archeologen.
Einde van de prehistorie
Hetschrift is te beschouwen als voortgekomen uit eenkunstmatig geheugensysteem. Er is in de archeologische vondsten een geleidelijke overgang waarneembaar van het turven van hoeveelheden, tot uitgebreidere teksten.Mesopotamië enEgypte lijken, onafhankelijk van elkaar, vroeg in het vierde millennium v. Chr. dezelfde ontwikkeling te hebben doorgemaakt.Het verschijnen van het gebruik van het schrift, rond3300 v. Chr., als criterium voor het einde van de prehistorie is in meer dan één opzicht problematisch:
het schrift verschijnt niet overal ter wereld rond dezelfde periode;
er bestaan maatschappijen die het schrift niet kenden, maar waarvan deorale traditie zeer sterk is, zoals bepaalde beschavingen vanprecolumbiaans Amerika of Sub-SaharaansAfrika, die weinig gemeen hebben met andere prehistorische maatschappijen.
van enkele beschavingen zijn er wel geschreven bronnen bekend, maar hebben wetenschappers deze bronnen nog niet helemaal ontrafeld. HetEtruskisch is bijvoorbeeld nog niet volledig ontcijferd. Deze beschaving balanceert dus op de grens van prehistorie en historie.
De notieprotohistorie werd geïntroduceerd voor de volkeren die zelf nog geen schrift bezitten, maar die in teksten van andere volkeren uit die tijd worden vermeld. Zo worden de volkeren van de Nederlanden voor het eerst vermeld in de geschriften van de RomeinseproconsulGaius Julius Caesar, met name zijnDe bello Gallico. Deze geïsoleerde beschrijving volstaat echter niet voor een duidelijke en volledige afbakening.
De huidige tendens is om zich niet meer op (te veranderlijke) chronologische maar op economische en sociale criteria te baseren:
de prehistorie zou de volkeren betreffen die door roven in hun levensonderhoud voorzien. Deze groepen vanjager-verzamelaars, vissers, verzamelaars gebruiken de beschikbare natuurlijkebestaansmiddelen zonder ze te beheren. De prehistoriestricto sensu bestaat dus uit hetpaleolithicum, hetepipaleolithicum en hetmesolithicum. Die voorstelling van zaken is echter volgens sommige archeologen te simplistisch: ook jager-verzamelaars doen aan beheer[3].
Een andere definitie van prehistorie is: "het tijdperk waarover we geen verhalende maar enkel archeologische bronnen hebben". Met verhalende bronnen worden hier zowel schriftelijke als mondelinge bronnen bedoeld.
Prehistorische culturen worden doorgaans gekarakteriseerd op basis van de kenmerkende materialen waarvan ze gebruiksvoorwerpen maakten. Men onderscheidt dan desteentijd, debronstijd en deijzertijd.
Deze indeling in drie perioden gaat terug op de Deense museumconservatorChristian Jürgensen Thomsen uit 1820. Gebaseerd op Deense vondsten bestond zijn steentijd in wezen uit wat nu de nieuwe steentijd wordt genoemd. Ook de DeenJens Jacob Worsaae droeg in 1859 bij aan de discussie, door er op te wijzen dat er nog een oudere periode dan Thomsens steentijd moest zijn, de zogenaamde oude steentijd.
SirJohn Lubbock (1834 - 1913) verfijnde de classificatie door de steentijd onder te verdelen in twee periodes, namelijk hetpaleolithicum (oude steentijd) en hetneolithicum (nieuwe steentijd), op basis van het al dan niet gepolijst zijn van de stenen.
In 1872 werd doorHodder M. Westropp in zijn werkPre-historic phases; or, Introductory essays on pre-historic archaeology de benamingmesolithicum voor het eerst gebruikt om de overgangsfase tussen paleo- en neolithicum aan te duiden. De term zou echter pas in de jaren 30 van de 20e eeuw aanslaan.[4]
Het huidige systeem gebruikt een aantal periodes, van zeer ongelijke duur, die zijn gebaseerd op de bijzonderheden van materiële culturen. Deze indeling in periodes, gebaseerd op de studie van duurzame restanten (vooral van stenen voorwerpen, maar daarnaast ook van voorwerpen uit keramiek en metaal), is verder verfijnd dankzij de moderne onderzoeksmethodes en -technieken.
Deze periodes hebben vooral een chronologisch, en zelfs cultureel, belang. Voor de oudere periodes van het paleolithicum zijn de culturele verschillen tussen de verschillende industrieën moeilijk aan te tonen en de veranderingen kunnen bovendien in verband staan met de functie van de sites alsook met het gebruikte materiaal.
Sommige periodes kunnen niet over heel de Oude Wereld worden vastgesteld of worden niet door de hele wetenschappelijke gemeenschap aanvaard. Zo wordt het begrip mesolithicum met name voor Europa gebruikt, elders spreekt men van epipaleolithicum of in Oost-Azië van vroeg-neolithicum. Ook is dit het geval voor dekopertijd of chalcolithicum. Doordatkoper zeldzaam was en vaak naast andere materialen werd gebruikt (zoals steen), blijft het gebruik van de term "kopertijd" voor vele regio's problematisch.[5]
Andere indelingen
Voor sommige streken gebruikt men een aparte benaming voor een bepaalde periode die overeenkomt met een of meerdere van de periodes uit het drieperiodensysteem (bv.Jomon inJapan).
De Afrikaanse steentijd wordt ook wel ingedeeld in
↑R.S. Mac Neish, The Origins of New World Civilization, inScientific American 211 (1964), p. 37: « think more in terms of Neolithic "evolution" than "revolution". »
↑P. Peeters - W.J. Hoogestijn - T. Holleman,De Swifterbantcultuur. Een nieuwe kijk op de aanloop naar voedselproductie, Abcoude, 2005.
